Ndzima 5

Ku Twarisa Ku Vuya Ka Hosi (1870-1914)

“Matimu lama landzelaka a ma nyikiwi hi mhaka ya leswi ndzi komberiweke ku nyikela nkatsakanyo wa nkongomiso wa Xikwembu entileni wa ku vonakala, kambe ngopfu-ngopfu hi leswi ndzi vonaka ma laveka leswaku ntiyiso wu tiveka, leswaku swidoledole ni tinhlamuselo leti hoxeke swi ta paluxiwa, ni leswaku vahlayi va hina va ta vona ndlela leyi Hosi yi pfuneke ni ku kongomisa ha yona ku ta fikela enkarhini lowu.”a

ENDZHAKU ka marito lawa, Charles Taze Russell u ye emahlweni a andlala swiendlakalo leswi n’wi endleke a humesa Millennial Dawn (leyi endzhaku yi vitaniweke Studies in the Scriptures) na Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence (leyi sweswi yi tiviwaka tanihi Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha). Matimu lawa i ya nkoka swinene eka Timbhoni ta Yehovha. Ha yini? Hi mhaka ya leswi ku twisisa ka vona mintiyiso ya Bibele sweswi ni mintirho ya vona, swi nga landzeleriwaka ku ya fikela eka va-1870 ni le ntirhweni wa C. T. Russell ni vanghana va yena, ivi ku suka kwalaho hi ya eBibeleni ni le ka Vukreste byo sungula.

Charles Taze Russell a a ri mani? Xana matimu ya ntirho wakwe ma kombisa leswaku Hosi a yi n’wi pfuna ni ku n’wi kongomisa?

Ku Lavisisa Ntiyiso

C. T. Russell u velekiwe eUnited States, le Allegheny (sweswi ku nga xiphemu xa Pittsburgh), Pennsylvania, hi February 16, 1852. A a ri jaha ra vumbirhi ra Joseph L. na Ann Eliza (Birney) Russell, lava havambirhi a a va ri Mapresbeteriya, va rixaka ra Manghezi ya le Ireland. Charles u loveriwe hi manana a ha ri na malembe ya kaye ntsena, kambe ku sukela a ha ri ntsongo, Charles a khumbiwe swinene hi vatswari vakwe lava rhandzaka vukhongeri swinene. Hi laha munghana un’wana wa C. T. Russell endzhakunyana a vuleke ha kona, “va letele xirhabyana lexi; naswona xi voyamele eHosini.” Hambi leswi a kurisiweke a ri Mupresbeteriya, hi ku famba ka nkarhi Charles u nghene Congregational Church hi mhaka ya leswi a a rhandza tidyondzo ta yona.

Handle ko kanakana Charles lontsongo a a ri n’wamabindzu lonkulu. Loko a ri na malembe ya 11 ntsena hi vukhale, u hlanganyele bindzu ni tata wakwe exitolo xa mpahla lexi bindzulaka swinene. Charles u kurise bindzu leri, eku heteleleni u ve na switolo swo tala swo hambana-hambana hi yexe. Hambi leswi swilo a a swi n’wi fambela kahle hi tlhelo ra bindzu, a a karhateka emoyeni. Ha yini?

Vatswari va Charles a a va tshemba tidyondzo ta tikereke ta Vujagana naswona va n’wi dyondzise tona loko a ha kula. Xisweswo Charles lontsongo u dyondzisiwe leswaku Xikwembu i rirhandzu, ni leswaku xi vumbe munhu a ri hava ku fa hi ntumbuluko naswona xi lunghiselele xitiko lexi xi nga ta xanisa vanhu hinkwavo hi laha ku nga heriki handle ka lava va kunguhateriweke ku pona. Mianakanyo yo tano a yi nga amukeleki embilwini yo tshembeka ya Charles wa kondlo-a-ndzi-dyi. U anakanyile: “Xikwembu lexi tirhisaka matimba ya xona xi vumba vanhu, lava xi swi tivaka naswona xi kunguhataka leswaku va fanele va xanisiwa hi laha ku nga heriki, xi ta va xi nga tlharihanga, naswona a xi na rirhandzu. Xiyimo xa xona a xi ta va ehansi eka lexiya xa vanhu vo tala.”

Kambe Russell lontsongo a a nga byi ali vukona bya Xikwembu; ntsena o ka a nga ti amukeli tidyondzo leti tolovelekeke ta tikereke. U hlamuserile: “Hikatsongo-tsongo ndzi kote ku vona leswaku hambi leswi dyondzo yin’wana ni yin’wana yi nga ni mintiyiso yo karhi, hinkwato, a ti hambukisa naswona ti hambana ni Rito ra Xikwembu.” Hakunene, eka tidyondzo ta tikereke, a a ku tumbetiwe “mintiyiso yo karhi” exikarhi ka nsohansohano wa tidyondzo ta vuhedeni leti ngheneleleke ivi ti onha Vukreste hi malembe xidzana yo tala ya vugwinehi. Loko a fularhela tidyondzo ta tikereke ivi a lavisisa ntiyiso, Russell u kambisise vukhongeri lebyikulu bya le Vuxeni, kambe a kuma byi nga n’wi enerisi.

Ku Tiyisiwa eRipfumelweni

Hambi swi ri tano, xirhabyana lexi a a xi leteriwe hi vatswari lava chavaka Xikwembu; a “xi voyamele eHosini.” Loko a ha lavisisa ntiyiso, hi madyambu man’wana hi 1869, ku humelele xin’wana lexi tiyiseke ripfumelo ra Charles leri nga tiyangiki. Loko a tifambela ekusuhi ni switolo swa Russell eFederal Street, u twe vuyimbeleri bya vukhongeri eholweni leyi nga le hansi. Hi marito yakwe, hi leswi leswi humeleleke:

“Hi xiwelo, madyambu man’wana ndzi endzele holo ya ritshuri, leyi thyakeke, leyi ndzi tweke ku ri na ntirho wa vukhongeri eka yona, a a ndzi lava ku vona loko ntlawanyana lowu nga kwalaho wu ri na swo karhi swo twala leswi wu nga swi nyikelaka swo hambana ni tidyondzo ta tikereke letikulu. Kwalaho, a ku ri ro sungula ndzi twa mianakanyo ya Second Adventist [Advent Christian Church], a ku chumayela Nkul. Jonas Wendell . . . Xisweswo, ndza pfumela leswaku ndzi fanele ndzi khensa Maadventist ni mintlawa leyin’wana. Hambi leswi mpaluxo wakwe wa Matsalwa a wu nga twisiseki hi ku helela, . . . a a swi enerile, ehansi ka Xikwembu, ku pfuxeta ripfumelo ra mina leri tsekatsekaka malunghana ni ku huhuteriwa ka Bibele hi Xikwembu, ni ku kombisa leswaku matsalwa ya vaapostola ni ya vaprofeta ma hlangana hakunene. Leswi ndzi swi tweke swi ndzi endle leswaku ndzi ya dyondza Bibele ya mina hi ku chivirika lokukulu ku tlula rini na rini, ndzi ta nkhensa Hosi minkarhi hinkwayo hi kongomiso lowu; hambi leswi Vuadventist byi nga ndzi yisangiki eka ntiyiso wo karhi, byi ndzi pfunile swinene leswaku ndzi vona swihoxo, xisweswo ndzi lunghela ku kuma Ntiyiso.”

Nhlangano wolowo wu pfuxete ku tiyimisela ka Russell lontsongo ko lavisisa ntiyiso wa Matsalwa. Wu n’wi yise eBibeleni ya yena hi ku tiyimisela ku tlula rini na rini. Hi ku hatlisa Russell u kume leswaku nkarhi wa leswaku lava tirhelaka Hosi va kuma vutivi lebyi kongomeke bya xikongomelo xa Yona a wu tshinele. Kutani ke, hi 1870, hi ku susumetiwa hi ku hiseka, yena ni vanghana vakwe va nga ri vangani va le Pittsburgh ni va le Allegheny leyi nga ekusuhi, va hlengeletanile va vumba ntlawa wo dyondza Bibele. Hi ku ya hi munghana un’wana wa Russell, ntlawa lowutsongo wa Bibele a wu fambisiwa hi mukhuva lowu: “Un’wana a a tlakusa xivutiso. Ivi va kanela ha xona. A va kambisisa matsalwa hinkwawo lama yelanaka na xona ivi, loko va eneriseka hi ku twanana ka matsalwa lawa, a va endla xiboho xa vona ivi va xi tsala ehansi.” Hi laha endzhakunyana Russell a vuleke ha kona, nguva “yo sukela eka 1870 ku ya eka 1875 a ku ri nkarhi wa ku kula loku hambetaka ka tintswalo ni vutivi ni rirhandzu ra Xikwembu ni Rito ra xona.”

Loko va ri karhi va kambisisa Matsalwa, swilo swo hlayanyana a swi ya swi twisiseka eka valavi lava va ntiyiso lava tiyimiseleke. Va vone ntiyiso wa Matsalwa malunghana ni ku fa ka moya-xiviri wa munhu ni leswaku ku nga fi a ku ri nyiko leyi nga ta kumiwa hi lava va vaka vafumi-kulobye na Kreste eMfun’weni wakwe wa le tilweni. (Ezek. 18:20; Rhom. 2:6, 7) Va sungule ku twisisa dyondzo ya gandzelo ra nkutsulo ra Yesu Kreste ni lunghelo leri endliweke ri koteka ku kumiwa hi vanhu hi lunghiselelo leri. (Mt. 20:28) Va sungule ku xiya leswaku hambi loko Yesu a sungule ku ta emisaveni tanihi munhu wa nyama, loko a vuya u ta vuya tanihi munhu wa moya la nga vonakiki. (Yoh. 14:19) Va ye emahlweni va kuma leswaku xikongomelo xa ku vuya ka Yesu, a ku nga ri ku ta herisa vanhu hinkwavo, kambe ku ta katekisa mindyangu leyi yingisaka ya laha misaveni. (Gal. 3:8) Russell u tsarile: “Hi titwe hi vaviseka hi xihoxo xa Second Adventist, lawa a ma langutela Kreste hi nyama, va dyondzisa leswaku misava ni hinkwaswo leswi nga eka yona handle ka Second Adventist swi ta hisiwa.”

Mintiyiso ya Matsalwa lawa hi ma twisiseke eka ntlawanyana lowu wa Bibele hakunene a yi hambanile ni tidyondzo ta vuhedeni leti ngheneke eVukresteni hi malembe xidzana yo tala ya vugwinehi. Kambe xana Russell ni vanghana vakwe lava rhandzaka swilo swa moya va kume mintiyiso leyi eBibeleni hi voxe va nga pfuniwi hi munhu?

Nkucetelo Wa Van’wana

Handle ko fihla Russell u vulavule hi mpfuno wo dyondza Bibele lowu a wu kumeke eka van’wana. A nga vulavulanga hi mpfuno lowu a wu kumeke eka Muadventist Jonas Wendell wa Second Adventist ntsena, kambe u tlhele a vulavula kahle hi vanhu van’wana vambirhi lava n’wi pfuneke edyondzweni ya Bibele. Hi vanhu lava vambirhi Russell u te: “Ku dyondza Rito ra Xikwembu ni vamakwerhu lava va rhandzekaka, hakatsongo-tsongo, swi tise ku twisisa ko antswa.” Un’wana i George W. Stetson, loyi a a ri xichudeni lexi chivirikaka xa Bibele ni mufundhisi wa Advent Christian Church le Edinboro, Pennsylvania.

Un’wana a a ku ri George Storrs, loyi a ri mukandziyisi wa magazini lowu nge Bible Examiner, le Brooklyn, New York. Storrs, loyi a velekiweke hi December 13, 1796, u sungule ku susumeteriwa ku kambisisa leswi Bibele yi swi vulaka hi xiyimo xa vafi endzhaku ko hlaya mhaka leyi humesiweke (hambi leswi hi nkarhi wolowo a nga tiviwi) hi xichudeni lexi nga ni vukheta xa Bibele, Henry Grew, wa le Philadelphia, Pennsylvania. Storrs u ve museketeri-nkulu wa leswi a a swi vuriwa ku nga fi hi ku ya hi swiyimo—dyondzo ya leswaku moya-xiviri wa fa ni leswaku ku nga fi i nyiko leyi kumiwaka hi Vakreste lava tshembekaka. Nakambe u vule leswaku tanihi leswi vabihi va faka, nxaniso wa hi laha ku nga heriki a wu kona. Storrs u tsendzelekile swinene, a dyondzisa dyondzo ya ku fa ka lavo biha. Exikarhi ka tibuku leti a ti humeseke a ku ri na leyi nge Six Sermons, leyi eku heteleleni ku hangalasiweke tikopi ta yona ta 200 000. Handle ko kanakana, mianakanyo ya matimba ya Storrs leyi sekeriweke eBibeleni hi tlhelo ra ku fa ka moya-xiviri swin’we ni ku rivaleriwa ni ku kondleteriwa (ku tlheriseriwa ka leswi lahlekeke hikwalaho ka xidyoho xa Adamu; Mintirho 3:21) swi n’wi khumbe swinene Charles T. Russell lontsongo.

Kambe, wanuna un’wana loyi a veke ni nkucetelo lowukulu evuton’wini bya Russell u tlhele a endla leswaku ku tshembeka ka yena entiyisweni wa Matsalwa ku ringiwa.

Vuprofeta Bya Minkarhi Ni Vukona Bya Hosi

Mixo wun’wana hi January 1876, Russell wa malembe ya 23 hi vukhale u amukele kopi ya magazini wa vukhongeri lowu nge Herald of the Morning. Hi xifaniso lexi nga ehandle a swi ri erivaleni eka yena leswaku a wu ri wa Maadventist. Muhleri wa wona, Nelson H. Barbour, wa le Rochester, New York, a a pfumela leswaku xikongomelo xa ku vuya ka Kreste a ku nga ri ku ta lovisa mindyangu ya laha misaveni kambe ku yi katekisa ni leswaku a nge ti hi nyama kambe tanihi moya. Phela, leswi a a swi pfumelelana ni leswi Russell ni vanghana vakwe le Allegheny a va swi pfumela!b Kambe, lexi hlamarisaka, Barbour a a pfumela leswaku hi ku ya hi vuprofeta bya minkarhi bya Bibele, Kreste ana se a ri kona (hi ndlela leyi nga vonakiki) ni leswaku ntirho wo tshovela wa ku hlengeleta “maxalana” (Vakreste va ntiyiso lava vumbaka ntlawa wa Mfumo) a wu fikile.—Mt., ndzima 13.

Nkarhi lowu hinkwawo Russell a a nga ri na mhaka ni vuprofeta bya minkarhi ya Bibele. Kambe sweswi, u tivutisile: “Xana swi nga endleka leswaku vuprofeta bya minkarhi lebyi ku nga khale ndzi byi honisa, hikwalaho ka leswi Maadventist ma byi tirhiseke hi ndlela yo biha, byi nga ha va byi endleriwe ku kombisa nkarhi lowu Hosi, yi nga ta va kona hi ndlela leyi nga vonakiki ha wona, leswaku yi ta simeka Mfumo wa yona?” Hi ku omela ka yena ntiyiso wa Matsalwa, Russell u boheke ku dyondza swinene. Kutani u endle malunghiselelo yo hlangana na Barbour le Philadelphia. Nhlangano lowu wu tiyise ku twanana ka vona eka tidyondzo to hlayanyana ta Bibele naswona swi pfula ntila wo kanerisana. Russell endzhakunyana u te: “Loko hi hlangana ro sungula, u dyondze swo tala eka mina hi ku helela ka ku kondleteriwa loku sekeriweke eka ntikelo wa nkutsulo lowu nyikiweke vanhu hinkwavo, tanihi leswi na mina ndzi dyodzeke swo tala eka yena malunghana ni nkarhi.” Barbour u humelerile ku khorwisa Russell leswaku vukona bya Kreste lebyi nga vonakiki byi sungule hi 1874.c

“Ku Tiyimisela Ku Sungula Tsima Ro Hangalasa Ntiyiso Hi Matimba”

C. T. Russell a a ri munhu la hisekaka. Leswi a a khorwiseka leswaku vukona bya Kreste byi sungurile, a a tiyimisele ku byi twarisa eka van’wana. Endzhakunyana u te: “Ku tiva leswaku se hi le nguveni ya ntshovelo swi ndzi nyike matimba yo hangalasa Ntiyiso ku tlula rini na rini. Xisweswo handle ko ba mariri ndzi kunguhate ku sungula tsima ro hangalasa Ntiyiso hi matimba.” Russell u sungule ku hunguta bindzu rakwe leswaku a ta kota ku tinyiketela eku chumayeleni.

Leswaku a herisa mianakanyo leyi hoxeke malunghana ni ku vuya ka Hosi, Russell u tsale xiphephana lexi nge The Object and Manner of Our Lord’s Return. Xi hangalasiwe hi 1877. Hi lembe rero Barbour na Russell havambirhi va humese buku leyi nge Three Worlds, and the Harvest of This World. Buku leyi ya matluka ya 196 yi hlamusele timhaka ta ku kondleteriwa ni vuprofeta bya minkarhi ya le Bibeleni. Hambi leswi mhaka yin’wana ni yin’wana yi tshameke yi hlamuseriwa hi van’wana, hi ku ya hi Russell, buku leyi a yi ri “yo sungula ku hlanganisa mianakanyo ya ku kondleteriwa ni vuprofeta bya minkarhi.” Yi nyikele mianakanyo ya leswaku vukona bya Yesu Kreste lebyi nga vonakiki byi sungule hi xixikana xa 1874.

Loko Russell a ri karhi a famba-famba a chumayela, u xiye leswaku a ku laveka leswi engetelekeke eka yena leswaku mbewu ya ntiyiso leyi a yi byalaka yi ta hambeta yi hanya ni ku cheletiwa. Nhlamulo? Russell u te: “Magazini wa n’hweti na n’hweti.” Kutani yena na Barbour va kunguhata ku pfuxeta magazini wa Herald, lowu a a wu tshikiwe hikwalaho ka ku dlayiwa ka swikhokhelo ni ku dyiwa ka timali. Russell u humese mali yakwe leswaku ku pfuxetiwa magazini lowu, a va un’wana wa vahleri va wona.

Hinkwaswo swi fambe kahle ku ringana nkarhinyana—hi leswaku, ku kondza ku va 1878.

Russell A Hambana Na Barbour

Eka nkandziyiso wa August 1878 wa magazini lowu nge Herald of the Morning, a ku ri na xihloko lexi tsariweke hi Barbour lexi kanetaka ntikelo wa rifu ra Kreste tanihi nkutsulo. Russell, loyi hi vukhale a ri ntsongo eka Barbour hi kwalomu ka malembe ya 30, u swi kotile ku vona leswaku, kahle-kahle leswi a ku ri ku ala xiphemu xa nkoka xa dyondzo ya nkutsulo. Kutani eka nkandziyiso lowu landzeleke wolowo (September 1878), eka xihloko lexi nge “Nkutsulo,” Russell u seketele nkutsulo, a kaneta marito ya Barbour. Eka tin’hweti ti nga ri tingani leti landzeleke njhekanjhekisano lowu wu ye emahlweni eka matluka ya magazini lowu. Eku heteleleni, Russell u kunguhate ku hambana na Nkul. Barbour ivi a tshika ku seketela Herald hi tlhelo ra timali.

Hambi swi ri tano, C. T. Russell u vone leswaku ku tshika Herald a swi nga fanelanga; u anakanye leswaku dyondzo ya nkutsulo, yi fanele yi lweriwa naswona vukona bya Kreste byi fanele byi twarisiwa. Hikwalaho, hi July 1879, Russell u sungule ku kandziyisa magazini lowu nge Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence.d Russell a a ri muhleri ni mukandziyisi wa wona, ni van’wana va ntlhanu lava eku sunguleni va xaxametiweke tanihi lava va nga ni xandla eka magazini lowu. Eka nkandziyiso wo sungula a ku endliwe tikopi ta 6 000. Hi 1914 nkandziyiso wun’wana ni wun’wana a wu ri na tikopi ta kwalomu ka 50 000.

“Hayi Tanihi Leswintshwa, Hayi Tanihi Leswi Nga Swa Hina, Kambe Tanihi Leswi Nga Swa Hosi”

C. T. Russell u tirhise Xihondzo xo Rindza ni tibuku tin’wana leswaku a seketela mintiyiso ya Bibele ni ku kaneta tidyondzo ta mavunwa ta vukhongeri ni tifilosofi ta vanhu leti hambanaka ni Bibele. Kambe, a nga vulanga leswaku u sungule mintiyiso leyintshwa.

Ku sukela eku heleni ka lembe xidzana ra vu-18, vafundhisi vo tala ni vadyondzi va Bibele va paluxe tidyondzo to tala ta mavunwa ta ku nga fi ka moya-xiviri ni nxupulo wa hi laha ku nga heriki eka lavo biha. Mpaluxo lowu wu vikiwe hi ku helela ebukwini leyi nge Bible Vs. Tradition, hi Aaron Ellis, leyi eku sunguleni yi kandziyisiweke le Nghilandi kutani yi ya kandziyisiwa le United States hi 1853 hi George Storrs. Kambe ku hava munhu loyi enkarhini wolowo a hangalaseke ntiyiso lowu ku tlula C. T. Russell ni vanghana va yena.

Kambe ku vuriwa yini hi tidyondzo tin’wana ta Bibele leti hlamuseriweke eka Xihondzo xo Rindza ni le ka tibuku tin’wana? Xana Russell u vule leswaku hi yena a sunguleke mintiyiso leyi ya nkoka? Russell u hlamuserile: “Hi kuma leswaku hi malembe xidzana yo tala, mimpambukwa ni mintlawa yo hambana-hambana yi phatlulelane tidyondzo ta Bibele, yi ti katsa ni vuxopaxopi ni swihoxo swa vanhu . . . Hi kuma leswaku dyondzo ya nkoka ya ku ponisiwa hi ripfumelo ku nga ri hi mintirho yi twarisiwile hi Luther naswona sweswi yi tlhele yi twarisiwa hi Vakreste vo tala; Mapresbeteriya a ma byi xiya vululami, matimba ni vutlhari bya Xikwembu hambi leswi a ma nga swi twisisi kahle; Mamethodisti a ma tlangela ni ku twarisa rirhandzu ni ntwela-vusiwana wa Xikwembu; Maadventist a ma ri na dyondzo ya nkoka ya ku vuya ka Hosi; Mabaptisti a a ma ri na dyondzo leyi kongomeke malunghana ni leswi nkhuvulo wu vulaka swona, hambi leswi a va nga hanyi hi ku pfumelelana na wona; kasi Mayunivhesalisti i khale ma ri na mianakanyo ya ku ‘kondleteriwa.’ Kutani ke, mintlawa yo tala yi nyikele vumbhoni bya leswaku vasunguri va yona a a va lavisisa ntiyiso: kambe swi le rivaleni leswaku Nala lonkulu u lwisane na vona ivi a ava Rito ra Xikwembu hi ndlela yo biha, leri a a nga ta swi kota ku ri herisa hi ku helela.”

Malunghana ni nxanxamelo wa minkarhi leyi a a tala ku vulavula ha yona, Russell u te: “Loko hi ku nxanxamelo ‘wa hina’ wa minkarhi, hi va hi vula ntsena lowu hi wu tirhisaka, nxanxamelo wa minkarhi ya Bibele, lowu nga wa vanhu va Xikwembu hinkwavo lava wu amukelaka. Kahle-kahle a wu tirhisiwa hi ndlela leyi ni khale, tanihi leswi vuprofeta byo hambana-hambana lebyi hi byi tirhisaka, Maadventist ma byi tirhiseleke swikongomelo swin’wana, ni leswi tidyondzo to tala leti hi ti pfumelaka ni leti vonakaka ti ri tintshwa naswona ti hambanile, a ti dyondzisiwa hi ndlela yo karhi ni khale: hi xikombiso—Nhlawulo, Tintswalo Eka Vanhu, Nkondletelo, Ku Vuriwa La Lulameke, Ku Kwetsimisiwa, Ku Dzunisiwa, Ku Pfuxiwa Ka Vafi.”

Kutani ke, xana Russell a a xi tekisa ku yini xiphemu lexi yena ni vanghana va yena a va ri na xona eku hangalaseni ka ntiyiso wa Matsalwa? U hlamuserile a ku: “Ntirho wa hina . . . a ku ri ku hlengeleta swiphemu leswi hangalakeke khale swa ntiyiso ivi hi swi nyika vanhu va Hosi—hayi tanihi leswintshwa, hayi tanihi leswi nga swa hina, kambe tanihi leswi nga swa Hosi. . . . A hi fanelanga hi vula leswaku hi hina hi kumeke ni ku hlela ntiyiso lowu wa nkoka.” U tlhela a ku: “Ntirho lowu Hosi yi tsakeke ku hi nyika wona leswaku hi wu endla hi vuswikoti bya hina lebyi nga nyawuriki, a ku nga ri ntirho wa ku sungula mintiyiso ya moya, kambe a ku ri ku pfuxeta, ku ololoxa, ni ku twananisa.”

Xisweswo Russell a a nga tibombisi hi leswi a swi hetisiseke. Kambe, “swiphemu leswi hangalakeke swa ntiyiso” leswi a swi hlengeleteke ni ku swi nyika vanhu va Hosi a swi ri hava tidyondzo ta vuhedeni leti tisaka xisandzu eka Xikwembu, ta Vunharhu-un’we ni ku nga fi ka moya-xiviri, leti a ti nghene swinene etikerekeni ta Vujagana hikwalaho ka vugwinehi lebyikulu. Enkarhini wakwe Russell ni vanghana vakwe va twarise nhlamuselo ya ku vuya ka Hosi ni xikongomelo xa Xikwembu ni leswi xi swi katsaka, emisaveni hinkwayo ku tlula munhu wihi na wihi.

‘Ku Akana eRipfumelweni Leri Kwetsimaka Swinene’

Vanhu va timbilu letinene va hatle va yi amukela mintiyiso leyi ntshunxaka ya C. T. Russell ni vanghana vakwe, leyi a a va yi twarisa hi ku kandziyisa na hi tinkulumo. Russell, loko a ha ri ehansi ka malembe ya 30, hi ku hatlisa u xiye leswaku a ku ri na xilaveko xa leswaku vahlayi va Xihondzo xo Rindza va tolovelana ni vapfumeri kulobye ni leswaku va khutazana. Swichudeni Swa Bibele swa le Pittsburgh a swi endla leswi hi ku hamba swi hlengeletana, kambe a ku ta endliwa yini leswaku ku pfuniwa vahlayi va Xihondzo xo Rindza etindhawini tin’wana?

Nhlamulo yi kumekile eka minkandziyiso ya Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa May na June 1880. Kwalaho Russell u tivise makungu yakwe yo endzela swidorobana ni madoroba-nkulu yo hlayanyana ePennsylvania, New Jersey, Massachusetts ni le New York. Xikongomelo a ku ri xihi? Xitiviso xi te: “Vahlayi va hina va hangalakile swinene, eka tindhawu tin’wana i vambirhi kumbe vanharhu, naswona kun’wana va fika eka 50. Eka tindhawu to tala a va tivani hi ku helela, xisweswo va lahlekeriwa hi nchavelelo ni nkhongotelo lowu Tata wa hina a lavaka leswaku wu va eka vona hi ‘Ku hlengeletana ka vona swin’we hi laha van’wana va endlaka ha kona.’ I xikongomelo xa Yena leswaku hi ‘Tiyisana,’ hi akana eripfumelweni ro kwetsima swinene. Onge minhlangano leyi kunguhatiweke yi nga endla leswaku hi tolovelana swinene.”—Vahev. 10:24, 25.

“Minhlangano leyi kunguhatiweke” yi khomiwile hi nkarhi wa riendzo ra Russell, naswona yi tikombe yi humelela; vahlayi va Xihondzo xo Rindza va kote ku tolovelana. Lawa ni maendzo man’wana yo endzela “mintlawanyana ya lava va rindzeke,” ma endle leswaku hi ku hatlisa ku va ni titlilasi to hlayanyana, kumbe tikereke (leti endzhaku ti vitaniweke mavandlha), leti kumekaka eka tindhawu leti ana se ti boxiweke swin’we ni le Ohio ni le Michigan. Titlilasi leti ti khutaziwe ku hamba ti hlangana. A ku ri mihlangano ya njhani?

Tlilasi ya le Pittsburgh a yi tivekele mukhuva wo hlengeletana kambirhi hi vhiki. Nhlangano wun’wana wa le tlilasini ya le Pittsburgh hakanyingi a wu katsa nkulumo eka vandlha hinkwaro, leyi nyikeriwaka hi xivulavuri lexi fanelekaka, kumbexana eholweni leyi hirhiweke. Kambe eka minhlangano yin’wana, leyi hakanyingi a yi khomeriwa emakaya ya vanhu, lava taka a va komberiwa ku ta ni Bibele, khonkhodensi, phepha ni xo tsala—ni ku hlanganyela hi tinhlamulo.

Vunghana lebyi kufumelaka bya moya lebyi a byi ri kona eka minhlangano yoleyo ya vhiki na vhiki a byi phyuphyisa swinene, a a va hambana ni vanhu lava pfumalaka rirhandzu, va tikereke to tala ta Vujagana. Kambe Russell ni vanghana va yena a hi vona vo sungula ku ta ni mianakanyo yo hlengeletana. Mukhuva lowu wo hlengeletana, hambi ku ri emakaya ya vanhu, wu simekiwe hi Vakreste va lembe xidzana ro sungula.—Rhom. 16:3, 5; Kol. 4:15.

“Xana Wa Chumayela?”

C. T. Russell ni vanghana vakwe a va tshemba swinene leswaku va le nkarhini wa ntshovelo ni leswaku vanhu a a va fanele va wu twa ntiyiso lowu ntshunxaka. Kambe, a va nga talanga hi nhlayo. Xihondzo xo Rindza a xi endla ntirho wa nkoka, kambe xana a ku ri na xin’wana lexi nga endliwaka? Russell ni vatirhi-kulobye a va anakanya tano. Hi 1880 va sungule ku humesa Bible Students’ Tracts (lexi endzhakunyana xi vitaniweke Old Theology Quarterly), naswona leswi swi nyikiwe vahlayi va Xihondzo xo Rindza leswaku va swi hangalasa mahala eka vanhu.

Ina, vahlayi va Xihondzo xo Rindza va khutaziwe ku avelana ni van’wana mintiyiso ya nkoka leyi va yi dyondzaka. “Xana wa chumayela?” lexi a ku ri xivutiso lexi tlakusiweke eka nkandziyiso lowu hlanganisiweke wa Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) wa July na August 1881. A swi ri swa nkoka wo tanihi kwihi leswaku va chumayela? Xihloko xi ye emahlweni xi ku: “Hi tshemba leswaku a nga kona loyi a nga vaka wa ntlhambinyana handle ka lava chumayelaka. . . . Ina, hi vitaneriwe ku xaniseka na yena ni ku twarisa mahungu lamanene sweswi, leswaku hi nkarhi wa kona hi ta kwetsimisiwa ni ku tirhisa swilo leswi sweswi swi chumayeriwaka. A hi vitaneriwanga kumbe ku toteriwa ku amukela ku dzuneka ni ku hlengeleta rifuwo, kambe ku nyiketa nkarhi ni matimba ya hina hinkwawo, hi chumayela mahungu lamanene.”

A swi fanerile leswaku Swichudeni leswi swo sungula swa Bibele swi swi vona swi ri swa nkoka ku chumayela mahungu lamanene. Kahle-kahle, ntirho wo chumayela a wu byarhisiwe Vakreste va lembe xidzana ro sungula; i vutihlamuleri lebyi nga emakatleni ya Vakreste hinkwavo va xiviri ni namuntlha. (Mt. 24:14; 28:19, 20; Mint. 1:8) Kambe xikongomelo xa ku chumayela ka Russell ni vahlayi vo sungula va Xihondzo xo Rindza a ku ri xihi? Xana a ku ri ku hangalasa tibuku ta Bibele ntsena kumbe ku endla vangheni va tikereke va vona mintiyiso ya Matsalwa?

“Mi Fanele . . . Mi Huma Mi N’wi Siya”

“N’wina vanhu va mina, humani mi n’wi siya,” Bibele yi tsundzuxe khale. Va huma eka mani? “Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa lava endlaka swa manyala la misaveni.” (Nhlav. 17:5; 18:4) Hikwalaho ka yini va huma eka Babilona? “Hikuva swidyoho swa yena swi tlhandlekelene ku ya fika ehenhla tilweni, kutani Xikwembu xi tsundzukile ku homboloka ka yena.” (Nhlav. 18:5) Mana wa tinghwavava loyi vanhu va faneleke va hambana na yena i mani?

Martin Luther ni varhangeri van’wana va Ndzhundzunuko va vule leswaku Kereke ya Khatoliki na vapapa va yona hi yena Babilona Lonkulu wa kona. Ku vuriwa yini hi tikereke ta Protestente leti veke kona hikwalaho ka Ndzhundzunuko lowu? Ntiyiso hi leswaku, hambi leswi ti aleke ku tlakusiwa ka mupapa, to tala a a ti nga hambananga ku ya kwini ni Vukhatoliki hi xivumbeko xa kereke, naswona ti hlayise tidyondzo leti nga riki ta matsalwa, to tanihi Vunharhu-un’we, ku nga fi ka moya-xiviri ni ku xanisiwa hi laha ku nga heriki. Hi yona mhaka leyi vachumayeri van’wana va tsundzuxeke vanhu leswaku va tihambanisa ni mafambiselo ya kereke-nkulu ya Protestente ku nga ri Kereke ya Khatoliki ntsena.

C. T. Russell ni vanghana vakwe nakambe va xiye leswaku muoswi loyi wo biha a ku nga ri Kereke ya Khatoliki ntsena. Xisweswo, hambi loko Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa November 1879 xi vula leswaku Babilona Lonkulu i “FAMBISELO ra Vupapa,” xihloko xi engeterile: “Hi fanele hi tlhela hi kombisa leswaku u kombetela eka tikereke tin’wana leti hlanganeke eka Mimfumo ya misava (hayi swirho swa tona, kambe mafambiselo ya tikereke). Kereke yin’wana ni yin’wana leyi tivulaka nhwana wo tenga la tekaneke na Kreste, kambe entiyisweni yi ri swin’we ni misava (xivandzana) yi tlhela yi seketeriwa hi yona hi ku ya hi ririmi ra matsalwa hi fanele hi yi vula kereke leyi nga muoswi.”

Kutani ke, xana vahlayi va Xihondzo xo Rindza va khutaziwe ku endla yini? Russell u tsarile: “Loko kereke leyi u nga eka yona, yi hanya hi vuoswi ni misava, loko swiambalo swa wena swi ta tshama swi basile, u fanele u hambana na yona.” Russell ni vanghana vakwe hi nkarhi wolowo a va nga si wu vonisisa kahle nkucetelo lowu Babilona Lonkulu a nga na wona. Hambi swi ri tano, vahlayi va Xihondzo xo Rindza va komberiwe ku tihambanisa ni mafambiselo ya tikereke lama thyakeke ni lama nga tengangiki.—Yoh. 18:36.

“Ntiyiso Wa Yona Wu Teke Mbilu Ya Mina Hi Ku Hatlisa”

Ku hangalasiwa ka mintiyiso ya Bibele ku teke goza leri xiyekaka hi 1886 loko ku humesiwa vholumo yo sungula ya nxaxamelo lowu tshembisiweke wa tibuku lowu vitaniwaka Millennial Dawn, lowu tsariweke hi C. T. Russell. Vholumo I a yi vitaniwa The Divine Plan of the Ages. A a yi ri na tidyondzo ta 16, to tanihi “Ku Simekiwa Ka Vukona Bya Muvumbi La Tlakukeke Wa Vutlhari,” “Bibele Tanihi Nhlavutelo Ya Xikwembu Yi Langutiwa Hi Ku Anakanyisisa,” “Ku Vuya Ka Hosi Ya Hina—Xikongomelo Xa Kona, Ku Kondleteriwa Ka Swilo Hinkwaswo,” ni leyi nge “Ku Pfumeleriwa Ka Vubihi Ni Ku Yelana Ka Byona Ni Kungu Ra Xikwembu.” Eku heteleleni C. T. Russell u tsale tibuku tin’wana ta ntlhanu ta nxanxamelo wa Millennial Dawn.e

Russell a nga swi kotanga ku hanya a kondza a tsala vholumo ya vunkombo leyi a kunguhate ku yi tsala ya nxaxamelo lowu, kambe ku hangalasiwa ngopfu ka leti ta tsevu leti a ti heteke ku tlangeriwile swinene hi vanhu va timbilu letinene. “Buku ya wena leyi nge MILLENNIAL DAWN ndzi yi kume hi Xixikana lexi hundzeke,” ku tsale wansati un’wana hi 1889, “ndzo sungula ku tiva leswaku ku na tibuku ta muxaka lowu. Ndzi yi kume hi Muqgivela ni madyambu, ndzi sungula ku yi hlaya kwalaho naswona a ndzi yi tshikanga, handle ka loko ndzi bohiwa hi swiyimo, ku kondza ndzi yi heta. Ntiyiso wa yona wu koke mbilu ya mina xikan’we; hi ku hatlisa ndzi tshikile Kereke ya Presbeteriya laha a ku ri khale ndzi ambamba ntiyiso emunyameni, naswona a ndzi wu kumanga.”

Hi minkarhi yoleyo a swi nonon’hwa leswaku munhu a tshika kereke ya yena. Xikombiso xa mhaka leyi, i wansati wa le Manitoba, Canada, loyi a kumeke buku ya Millennial Dawn hi 1897. Eku sunguleni, u ringete ku tshama ekerekeni yakwe ivi a dyondzisa eswikolweni swa kwalaho swa Sonto. Hi loko siku rin’wana hi 1903, a kunguhata ku tshika. U yime a byela hinkwavo lava nga kona leswaku ha yini a vona swi fanela ku hambana ni kereke. Muakelani wakwe (loyi a a rhandziwa swinene hi vanhu va swimutana swa masiku wolawo) u ringete ku n’wi khongotela leswaku a tlhelela ekerekeni. Kambe u arile swinene, hambi leswi a ku ri hava vandlha ra Swichudeni swa Bibele kwalaho. Hi laha n’wana wakwe endzhaku a hlamuselaka xiyimo xakwe ha kona: “Ku ri hava nandza wa dyondzo [nkulu] wo titshega hi yena. Ku ri hava minhlangano. A tshamela ku vilela. A ri ni Bibele leyi hlakaleke. A khongela minkarhi hinkwayo.”

I yini lexi a a xi endla leswaku Millennial Dawn, Xihondzo xo Rindza, ni tibuku tin’wana ta Sosayiti ti koka timbilu ta vanhu ni ku va susumetela ku teka magoza yo tano hi ku tiyimisela? C. T. Russell a a ri na ndlela yo hlamusela tidyondzo ta Bibele, leyi a yi hambanile ni vatsari vo tala va siku rakwe. A a teka Bibele yi ri Rito ra Xikwembu leri nga hava xihoxo ni leswaku tidyondzo ta yona ti fanele ti twanana. Hikwalaho, loko xiyenge xo karhi xa Bibele xi nonon’hwa ku xi twisisa, u anakanye leswaku xiyenge xin’wana xa Rito leri huhuteriweke xi fanele xi swi kota ku xi hlamusela xi va erivaleni. A nga ringetanga ku seketela tinhlamuselo takwe hi vumbhoni bya vafundhisi va siku rakwe kumbe hi mianakanyo ya vanhu lava vitaniwaka leswaku i vatatana vo sungula va kereke. Hi laha a tsaleke ha kona eka Vholumo I ya Millennial Dawn: “Hi swi vona ku ri xihoxo lexi tolovelekeke xa namuntlha ni xa khale leswaku vanhu va amukela tidyondzo to karhi ntsena hi leswi vanhu van’wana lava va va tshembaka va ti amukelaka. . . . Valavi va ntiyiso va fanele va halata mati lama thyakeke ya mintolovelo ya tiko eka mindzheko ya vona kutani va tata mindzheko hi mati ya le xihlobyeni xa ntiyiso—Rito ra Xikwembu.”

Loko nhlayo leyi andzaka ya valavi va ntiyiso yi amukela leswi yi swi hlayaka etibukwini ta Sosayiti ya Watch Tower, ku hundzuka loku nga rindzeriwangiki ku humelerile le Allegheny.

Yindlu-nkulu Ya Bible House

Swichudeni swa Bibele eAllegheny, leswi hlanganyelaka eku kandziyisiweni ka Xihondzo xo Rindza, swi tekiwe swi ri na ntokoto swinene eku endleni ka ntirho wa Hosi naswona mavandlha hinkwawo, ma va teke tanihi lava rhangelaka. Ro sungula va ve ni tihofisi ta yindlu-nkulu le 101 Fifth Avenue, Pittsburgh, naswona endzhakunyana va ye e44 Federal Street, Allegheny. Hambi swi ri tano, eku heleni ka va-1880 va boheke ku ndlandlamuxa. Kutani Russell u lunghiselele ku aka ndhawu yo anamanyana. Hi 1889 ku hetiwe muako wa swithezi swa mune wa switina le 56-60 Arch Street, Allegheny. A wu vitana $34 000, naswona a a wu tiviwa tanihi Bible House. Wu tirhe tanihi yindlu-nkulu ya Sosayiti ku ringana malembe ya 19.

Ku sukela hi 1890, ndyangu lowutsongo wa Bible House a wu khathalela swilaveko swa madzana yo hlayanyana ya swirho leswi chivirikaka swa Sosayiti ya Watch Tower. Kambe loko malembe ya va-1890 ma ya eku heleni, vo tala va kombise ku tsakela leswi swi endliwaka hi vona. Kahle-kahle, hi ku ya hi xiviko lexi nga helelangiki lexi nga eka Xihondzo xo Rindza, hi March 26, 1899, Xitsundzuxo xa rifu ra Kreste xi khomeriwe etindhawini ta 339 naswona ku hlanganyele vanhu va 2 501. Kambe, i yini lexi a xi ta hlayisa nhlayo leyi kulaka ya Swichudeni swa Bibele yi ri ni vun’we?

Ku Hlanganisa Ntlhambi Lowu Kulaka

C. T. Russell u khutaze vahlayi hinkwavo va Xihondzo xo Rindza leswaku va hlengeletana loko swi koteka, va endla mintlawa leyitsongo ni leyikulu, leswaku va ta akana emoyeni. Ndzayo ya matsalwa a yi nyikeriwa hi ku tirhisa tivholumo ta Xihondzo xo Rindza. Vayimeri lava famba-fambaka va Sosayiti ya Watch Tower a va rhumeriwa va suka eyindlu-nkulu leswaku va ya vonana ni mintlawa yo hambana-hambana ni ku yi aka emoyeni.

Naswona eka minkarhi yin’wana ya lembe, a ku va ni tinhlengeletano to hlawuleka leti eka tona a ku ya Swichudeni swa Bibele swo huma etindhawini to tala. “Lexi i XIRHAMBO XO HLAWULEKA eka muhlayi un’wana ni un’wana la nga swi kotaka ku ta,” ku vule nkandziyiso wa Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) wa March 1886. A ku humelela yini kwalaho? A ku ri ku tlangeriwa ka Xilalelo xa Hosi, ka lembe na lembe loku a ku ta endliwa hi Sonto, April, 18, 1886, le Allegheny. Kambe a ku kunguhatiwe ni swin’wana: A ku hleriwe nxaxamelo wa minhlangano yo hlawuleka eka madyambu ya vhiki leri landzeleke. Swichudeni swa Bibele eAllegheny swi pfule makaya ya swona—ni timbilu ta swona—mahala leswaku swi amukela vapfhumba. Eka malembe ma nga ri mangani lama landzeleke, tinhlengeletano leti fanaka ti khomiwile eAllegheny hi nkarhi wa Xitsundzuxo xa rifu ra Hosi.

Eku heleni ka va-1890, mintsombano yi sungule ku hleriwa etindhawini to tala. C. T. Russell a a hamba a nyikela tinkulumo emintsombanweni leyi. Xana a swi ri njhani ku n’wi yingisa loko a vulavula?

Ralph Leffler, loyi a tweke C. T. Russell loko a vulavula, u te: “Loko a ri emahlweni ka vayingiseri eplatifomo, minkarhi hinkwayo a ambala baji ra ntima ro leha ni thayi yo basa enhan’wini. Rito rakwe a ri nga ri ra le henhla, naswona a nga ta xi tirhisa xikurisa mpfumawulo, hi mhaka ya leswi a swi nga si va kona; kambe hi ndlela yo karhi, rito rakwe a ri swi kota ku twala eholweni hinkwayo. A a swi kota ku koka nyingiso wa vayingiseri vakwe tiawara timbirhi ku ya eka tinharhu ku nga ri awara yin’we ntsena. Minkarhi hinkwayo a sungula nkulumo yakwe hi ku sungula a voyamanyana a losa vayingiseri. Loko a ri karhi a vulavula, a a nga yimi onge i xifaniso, kambe a tshukatshukisa miri, a tirhisa mavoko, a ya ematlhelo, a ya emahlweni ni le ndzhaku. A ndzi si tshama ndzi n’wi vona a khome tinotsi kumbe maphepha yo karhi emavokweni yakwe—a a khoma Bibele ntsena, naswona a a yi tirhisa swinene. A vulavula hi mbilu hinkwayo ni hi ndlela leyi khorwisaka. Hi ntolovelo emasikwini wolawo leswi a swi va eplatifomo a ku ri xitafulana lexi nga ni Bibele ntsena ni ndzheko wa mati ni nghilazi leswaku xivulavuri xi ta pfa xi nwa mati.”

Mintsombano yoleyo yo sungula a yi ri minkarhi ya vunghana ni ku phyuphyisiwa emoyeni. Yi tirhe ku tiyisa vun’we bya Swichudeni hinkwaswo swa Bibele ni ku hangalasa mintiyiso ya Bibele. Loko malembe ya va-1890 ma ya eku heleni, swi ve erivaleni eka Swichudeni swa Bibele leswaku ka ha ri na ntirho wo tala wo wu endla leswaku ku hangalasiwa ntiyiso wa Bibele. Kambe nhlayo ya vona a yi nga si nyawula. Xana a ku ri na ndlela leyi va nga fikelelaka timiliyoni ta vanhu lava engetelekeke ha yona ku tlula leyi va yi tirhisaka sweswi? Ina a yi ri kona!

Ku Pfula Nyangwa Wa “Ku Twarisa Evhangeli Hi Phepha-hungu”

Eku heleni ka lembe xidzana ra vu-19, misava a yi tsemakanyiwe hi tilayini ta thelegrafu. Ku vulavurisana hi thelegrafu a ku nga durhi naswona a ku hatlisa; naswona a ku tlula ku hangalasa hi phepha-hungu. A swi koteka ku yisa timhaka endhawini ya le kule hi ku hatlisa ivi ti kandziyisiwa eka maphepha-hungu. Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20, C. T. Russell ni vanghana vakwe va vone phepha-hungu ri ri ndlela yo antswa yo fikelela vanhu vo tala. Russell endzhakunyana u te: “Phepha-hungu ri ve nchumu lowukulu evuton’wini bya siku na siku bya vanhu lava hluvukeke.”

Nkandziyiso wa December 1, 1904, wa Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) wu tivise leswaku tinkulumo ta C. T. Russell a ti humelela eka maphepha-hungu manharhu. Nkandziyiso lowu landzeleke wa Xihondzo xo Rindza, ehansi ka xihloko lexi nge “Ku Twarisa Evhangeli Hi Phepha-hungu” wu vikile: “Hi ndlela leyi ku hangalasiwe timiliyoni ta tinkulumo, ti hangalasiwa ematlhelweni yo tala; naswona to tala ti pfunile swinene. Loko Hosi yi swi rhandza hi ta tsaka ku vona ‘nyangwa’ lowu wu tshama wu pfulekile, kumbe wu ya wu pfuleka.” Nyangwa wa “ku twarisa evhangeli hi phepha-hungu” wu ye emahlweni wu pfuleka. Kahle-kahle, hi 1913 ku ringanyetiwe leswaku tinkulumo ta Russell a ti fikelela vahlayi va 15 000 000 hi ku tirhisa maphepha-hungu ya 2 000!

Kambe, xana Russell a a swi kotisa ku yini ku endla leswaku nkulumo ya vhiki na vhiki yi kandziyisiwa hambi leswi a a famba-famba? Vhiki na vhiki a rhumela thelegrafu ya nkulumo (ya kwalomu ka tikholumo timbirhi to leha ta phepha-hungu) eka muhleri wa phepha-hungu. Muhleri yena, a tlhela a yi rhumela eka maphepha-hungu ya le United States, Canada ni le Yuropa.

Russell a a khorwiseka leswaku Hosi yi wu pfule swinene nyangwa wa ku chumayela hi phepha-hungu. Eka malembe yo sungula ya lembe xidzana ra vu-20, rungula ra Bibele leri Russell ni vanghana vakwe va ri twariseke ri ye ri tiveka swinene hikwalaho ka tinkulumo toleto ta le ka maphepha-hungu. Buku leyi nge The Continent yi tshame yi vula leswi malunghana na Russell: “Matsalwa yakwe ku vuriwa leswaku ma hangalasiwa swinene hi maphepha-hungu vhiki na vhiki ku tlula ya munhu wihi ni wihi la hanyaka; ma hangalasiwa swinene ku tlula hambi ku ri matsalwa ya vaprista ni vachumayeri va le Amerika N’walungu ma hlanganile.”

Ku Rhurhela eBrooklyn

Loko ku chumayela hi phepha-hungu ku ya ku kula, Swichudeni swa Bibele swi lave ndhawu yin’wana yo tsalela kona tinkulumo leti. Ha yini? Bible House ya le Allegheny se a yi ri yitsongo swinene. Nakambe a ku anakanyiwa leswaku loko tinkulumo ta Russell ti huma emutini lowukulu, lowu tivekaka a swi ta endla leswaku ti kandziyisiwa eka maphepha-hungu lama engetelekeke. Kambe a ku ta va muti wihi? Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa December 15, 1908, xi hlamuserile: “Hinkwerhu, endzhaku ko kombela nkongomiso wa Xikwembu, hi hete hi leswaku Brooklyn, N.Y., lowu nga ni vaaki vo tala lava nge mahlweni, naswona lowu tiviwaka tanihi ‘Muti wa Tikereke,’ xisweswo, a wu ta va ntsindza lowu fanelekaka wa ntirho wa ntshovelo eka malembe ma nga ri mangani lama saleke.”

Hikwalaho, hi 1908, vayimeri va nga ri vangani va Sosayiti ya Watch Tower, ku katsa ni mutsundzuxi wa yona wa le nawini, Joseph F. Rutherford, va rhumeriwe le Mutini wa New York. Hi xikongomelo xihi? A va ya xava ndhawu leyi C. T. Russell a yi voneke loko a fambele kwalaho eku sunguleni. Va xave “Plymouth Bethel” ya khale, leyi nga le 13-17 Hicks Street, Brooklyn. A yi tirha tanihi muako wa vukhongeri wa Kereke ya Congregational ya kwalaho Plymouth, laha Henry Ward Beecher a tshameke a va mufundhisi kona. Vayimeri va Sosayiti nakambe va xave khale ka muako wo tshama eka wona wa Beecher, muako wa ribye ra buraweni wa swithezi swa mune le 124 Columbia Heights, tindlu ti nga ri tingani ku suka kwalaho.

Muako wa le Hicks Street wu pfuxetiwile ivi wu vitaniwa Brooklyn Tabernacle. A wu ri na tihofisi ta Sosayiti ni holo. Endzhaku ka ku pfuxetiwa swinene, khale ka muako wa Beecher wo tshama eka wona le 124 Columbia Heights, wu ve kaya lerintshwa ra vatirhi va yindlu-nkulu ya Sosayiti. A va ta wu vitana yini? Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa March 1, 1909, xi hlamuserile: “Kaya lerintshwa hi ta ri vitana ‘Bethele’ [leswi vulaka, “Yindlu ya Xikwembu”].”f

“Ku twarisa evhangeli hi maphepha-hungu,” hi laha a ku vitaniwa ha kona, ku kurile loko ku rhurheriwe le Brooklyn. Kambe a ku nga ri yona ntsena ndlela yo fikelela mintshungu ya vanhu.

Ku Ndlandlamuxa Ku Twarisiwa Ka Mahungu Lamanene

Hi 1912, Russell ni vanghana vakwe va sungule ntirho wa matimba wa ku letela lowu a wu famba emahlweni swinene. Kahle-kahle, a wu ta fikelela timiliyoni ta vanhu emisaveni hinkwayo. A ku ri “Photo-Drama of Creation”—mpfangano wa bayisikopo leyi tshukatshukaka ni nkulumo ya ti-slide, leswi fambisanaka ni swichayachayana leswi rhekhodiweke ni tinkulumo leti nge tirhekhodini. A yi tlanga tiawara ta nhungu naswona a yi nyikeriwa hi swiyenge swa mune. Handle ka “Photo-Drama” leyi tolovelekeke, “Eureka Drama,” leyi nga ni tinkulumo leti rhekhodiweke ni swichayachayana kumbe tirhekhodi ni ti-slide, a yi kumeka. Hambi leswi drama leyi a yi ri hava swifaniso leswi tshukatshukaka, a yi nyikeriwa hi ndlela leyi humelelaka etindhawini leti nga hluvukangiki.

Anakanya hi xivono lexi nga rivalekiki ematin’wini: Hi January 1914, hi nguva ya tibayisikopo to pfumala mpfumawulo,g vayingiyiseri va 5 000 a a va hlengeletane eka The Temple, muako lowu nga le West 63rd Street, le Mutini wa New York. Vo tala a va yi kumanga ndhawu yo nghena. A ku humelela yini? Phela, a ku ri ro sungula eNew York ku kombisiwa “Photo-Drama of Creation”! Emahlweni ka vayingiseri a ku ri ni bodo yo kombisa bayisikopo leyi tshukatshukaka. Loko va ha hlalerile—va yingisile—nchumu wun’wana lowu hlamarisaka hakunene wu humelerile. C. T. Russell, loyi a a ri eku sunguleni ka malembe yakwe ya va-60 hi nkarhi wolowo, u humelerile ebodweni yoleyo. Milomu yakwe yi sungula ku tshukatshuka, naswona marito yakwe a ma twakala! Loko nkulumo yi ya emahlweni, lava a va ri kwalaho—hikwalaho ka marito lawa, swifaniso swa mivalavala ni vuyimbeleri—yi va suse entumbulukweni wa laha misaveni yi va yisa eku heleni ka ku Fuma ka Kreste ka Gidi ra Malembe. Hi nkarhi wa nkulumo leyi va tlhele va vona (hi ku tirhisa xifaniso xo hatlisisiwa) swilo swin’wana leswi va hlamariseke—ku baleka ka xiluva ni ku tlhotlhorhiwa ka xiciwana. A va hlamarile hakunene!

Loko ku hela 1914, “Photo-Drama” ana se a yi kombisiwa eka vanhu va timiliyoni to tala le Amerika N’walungu, Yuropa, New Zealand ni le Australia. “Photo-Drama” hakunene yi tikombe yi ri xitirho lexi humelelaka xo fikelela vanhu vo tala hi xinkarhana.

Kambe ku vuriwa yini hi October 1914? Hi makume ya malembe, Russell ni vanghana vakwe a va ri karhi va twarisa leswaku Minkarhi ya Vamatiko yi ta hela hi 1914. Ku langutela a ku ri kukulu swinene. C. T. Russell a a xopaxopa swinene lava va vekeke minkarhi yin’wana ya ku vuya ka Hosi, vo tanihi William Miller ni mintlawa yin’wana ya Second Adventist. Kambe, ku sukela a hlangana na Nelson Barbour ro sungula, a a khorwiseka leswaku nxanxamelo wa minkarhi lowu kongomeke wu kona, lowu sekeriweke eBibeleni, ni leswaku a wu kombetela 1914 tanihi ku hela ka Minkarhi ya Vamatiko.

Loko lembe rero leri xiyekaka ri tshinela, a ku ri ni ku langutela lokukulu eka Swichudeni swa Bibele, kambe swin’wana swa leswi va swi languteleke a swi nga sekeriwanga eMatsalweni hi ku kongoma. A ku ta humelela yini?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 51]

‘Ku vitaneriwa ku chumayela mahungu lamanene’

[Bokisi leri nga eka tluka 44]

“Swi Tshikeni Swi Kula Swin’we, Ku Kondza Ku Fika Nkarhi Wa Ku Tshovela”

Ku humelele yini eka Vukreste bya Ntiyiso endzhaku ka lembe xidzana ro sungula? Eka xifaniso xin’wana, Yesu u vule leswaku Diyavulosi a a ta byala “mfava,” Vakreste va nomu, exikarhi ka “maxalana,” Vakreste va ntiyiso, “vana va Mfumo.” Hinkwaswo a swi ta kula swin’we ku kondza ku va siku ra “ku tshovela,” “eku heleni ka minkarhi.” (Mt. 13:24-30, 36-43) Hi nkarhi wa vugwinehi lebyikulu lebyi sunguleke endzhaku ka ku fa ka vaapostola, “mfava” wu andzile hi malembe xidzana yo tala.

Kambe ku vuriwa yini hi “maxalana”? I vamani lava a va ri exikarhi ka “vana va Mfumo” hi malembe xidzana yo tala ya vugwinehi? A hi nge swi koti ku vula hi ku kongoma. Mfava wa xiviri wa xifaniso xa Yesu hi ntolovelo wu tekiwa tanihi byanyi-nxalani, lebyi yelanaka swinene ni maxalana ku kondza swi vupfa, laha ku nga kona swi kotekaka ku byi hambanisa ni maxalana hi tindzoho ta byona letitsongo ta ntima. Hi ku fanana, hi le nkarhini wa “ku tshovela” laha ku hambana exikarhi ka Vakreste va nomu ni va ntiyiso, “vana va Mfumo,” ku nga ta vonakala kahle. Kambe, Yesu u te: “Swi tshikeni swi kula swin’we, ku kondza ku fika nkarhi wa ku tshovela.” Kutani ke, Vukreste bya ntiyiso a byi herisiwanga.

Hi malembe xidzana hinkwawo, minkarhi hinkwayo a ku ri ni varhandzi va ntiyiso. Hi xikombiso: John Wycliffe (c. 1330-1384) na William Tyndale (c. 1494-1536) va yise ntirho wa ku hundzuluxela Bibele emahlweni hambi loko vutomi ni ntshunxeko wa vona swi ri ekhombyeni. Wolfgang Fabricius Capito (1478-1541), Martin Cellarius (1499-1564), Johannes Campanus (c. 1500-1575), na Thomas Emlyn (1663-c. 1741) va amukele Bibele tanihi Rito ra Xikwembu naswona va ale Vunharhu-un’we. Henry Grew (1781-1862) na George Storrs (1796-1879) a va amukelanga Bibele ntsena ni ku ala Vunharhu-un’we, kambe va tlhele va phofula ku tlangela ka vona gandzelo ra nkutsulu ra Kreste.

Hambi leswi hi nga ta ka hi nga teki vanhu lava hi ku kongoma tanihi “maxalana” ya xifaniso xa Yesu, handle ko kanakana “[Yehova u] tiva lava nga va [yena].”—2 Tim. 2:19.

[Bokisi leri nga eka tluka 45]

George W. Stetson—“Wanuna Wa Vuswikoti Lebyi Hlamarisaka”

C. T. Russell u wu tsakele swinene mpfuno lowu a wu kumeke eka George W. Stetson, wa le Edinboro, Pennsylvania, wo hlaya Matsalwa. Stetson u love hi October 9, 1879, a ri na malembe ya 64. N’hweti leyi tlhandlameke “Xihondzo xo Rindza” a xi ri na xitiviso xa ku lova ka Stetson lexi kombiseke xichavo lexi enteke lexi Russell wa malembe ya 27 hi vukhale a a ri na xona eka yena. Russell u tsarile: “Makwerhu wa hina a a ri wanuna wa vuswikoti lebyi hlamarisaka, naswona u lan’we ku dzuneka ka misava ni ka politiki loku handle ko kanakana a a ta ku kuma, leswaku a a ta kota ku chumayela ha Kreste.” Xikombelo xa Stetson loko a nga si fa a ku ri leswaku exilahlweni xakwe nkulumo yi nyikeriwa hi C. T. Russell; Russell u fambisane ni xikombelo xexo. Russell u te: “A a ku ri ni vanhu va kwalomu ka khume-mbirhi wa madzana entirhweni wa xilahlo, leswi kombisaka ndlela leyi makwerhu wa hina a a xiximiwa ha yona.”—“Xihondzo xo Rindza” (xa Xinghezi) xa November 1879.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 46]

George Storrs—“Munghana Ni Makwerhu”

C. T. Russell a a vona swi fanerile ku nkhensa George Storrs, loyi a n’wi tlulaka hi kwalomu ka malembe ya 56. Russell u dyondze swo tala eka Storrs malunghana ni ku fa ka moya-xiviri. Kutani loko Storrs a vabyile swinene eku heleni ka 1879, Russell u kombele ku tsala swo karhi hi xiyimo xa Storrs eka “Xihondzo xo Rindza.” Russell u tsarile: “Makwerhu wa hina loyi ku nga khale a ri muhleri wa ‘The Bible Examiner’ u tiviwa swinene hi vahlayi va hina; ni leswaku vuvabyi bya yena lebyikulu byi n’wi sindzise ku tshika ku tsala phepha-hungu rakwe.” Hi ku ya hi ndzinganyeto wa Russell, Storrs a a ri ni “swivangelo swo tala swo nkhensa Xikwembu hi lunghelo ro va a hanye nkarhi wo leha swonghasi, ni ku tirhela N’wini swinene.” Storrs u love hi December 28, 1879 a ri na malembe ya 83. Xitiviso xa rifu rakwe xi humelele eka nkandziyiso wa February 1880 wa “Xihondzo xo Rindza,” (xa Xinghezi) lowu nga te: “Hi rila ku lova ka munghana ni makwerhu eka Kreste, kambe ku nga ri ‘tanihi lava va nga hava ntshembo.’”

[Xifaniso]

George Storrs

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 48]

“‘Herald’ Ndzi Ku Siya Na Yona”

Eka ximun’wana xa 1879, C. T. Russell u tshike hi ku helela ku seketela magazini wa “Herald of the Morning,” lowu a hlanganyeleke eku wu hangalaseni na N. H. Barbour. Eka papila rakwe eka Barbour ra May 3, 1879, Russell u hlamusela xivangelo xakwe: “Ku tlhekeke ku hambana exikarhi ka hina malunghana ni dyondzo ya rito ra Tata wa hina [mayelana ni ntikelo wa nkutsulo wo kota ku siva] ni loko ndzi ku khensa hi ku tinyiketela ni ku tshembeka ka wena eka mavonelo ya wena, lawa mina ndzi nga pfumelelaniki na wona, kambe ndzi fanele ndzi kongomisiwa hi ku twisisa ka mina ka rito ra Tata wa hina, naswona eku heteleleni ndzi vone onge u hoxile. . . . Leswi swi hi hambanisaka, eka mina swi vonaka swi ri swikulu naswona swi ri swa nkoka lerova vunghana lebyikulu ni nchavelelo lowu a wu fanele wu va kona exikarhi ka vakandziyisi ni vahleri va phepha kumbe magazini, a bya ha ri kona eka mina na wena, tanihi leswi swi nga tano, ndzi vona onge vuxaka bya hina byi fanele byi hela.”

Eka papila rin’wana ra May 22, 1879, Russell u tsarile: “Sweswi ‘Herald’ ndzi ku siya na yona. Ndzi huma hi ku helela eka yona, a ndzi lavi nchumu eka wena . . . Ndzi kombela leswaku eka nkandziyiso lowu landzelaka wa ‘Herald’ u tivisa ku hambana ka hina naswona u susa vito ra mina.” Ku sukela eka nkandziyiso wa June 1879, vito ra Russell a a ra ha humelelanga eka “Herald” tanihi un’wana wa vahleri.

Barbour u ye mahlweni a humesa “Herald” ku kondza ku va 1903, loko, hi ku ya hi tirhekhodo leti nga kona ta le layiburari, yi yima ku kandziyisiwa. Barbour u love endzhaku ka malembe ma nga ri mangani hi 1906.

[Xifaniso]

Nelson H. Barbour

[Bokisi leri nga eka tluka 54]

Xivangelo Xo Vitaniwa Phasta

Vanghana va Charles Taze Russell a a va n’wi vitana Phasta Russell. Ha yini? Hikwalaho ka mintirho ya yena yo risa ntlambi wa Xikwembu. Vaefesa 4:11 yi vula leswaku Kreste a ta endla van’wana evandlheni rakwe va va “vaphasta” (“KJ”), kumbe “varisi.” Makwerhu Russell hakunene u tirhe tanihi murisi wa moya evandlheni ra Vukreste.

Hikwalaho ka ntirho wa vurisi lowu a a wu endla ehansi ka Murisi Lonkulu, Yesu Kreste, mavandlha man’wana hi ku tirhisa nhlawulo ma n’wi amukerile tanihi phasta wa vona. A nga lo tinyika xithopo xexo. Ntlawa wo sungula ku hlawula leswaku a va phasta wa wona a ku ri vandlha ra le Pittsburgh, Pennsylvania, hi 1882. Endzhakunyana, u hlawuriwile ku va phasta hi mavandlha man’wana ya 500, le United States ni le Britain.

Hi nkarhi wolowo, a ku ri mukhuva leswaku mavandlha lembe na lembe ma hlawula lava va nga ta va varhangeli va wona. Namuntlha, vakulu va Vakreste exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha a a va hlawuriwi hi vandlha ra kwalaho kambe va hlawuriwa hi Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha. Marito yo tanihi “phasta” kumbe “nkulu” a ma tirhisiwi tanihi swithopo.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 56, 57]

“Photo-Drama of Creation”

“Photo-Drama of Creation” a yi hlanganisa swifaniso leswi tshukatshukaka ni nkombiso wa ti-“slide,” leti fambisanaka ni mpfumawulo. Nkombiso lowu lowu nyanyulaka wu suse vayingiseri enkarhini wa ku tumbuluxa wu va yisa eku heleni ka Gidi ra Malembe.

A ku endliwe tisete to hambana ta 20, swi endla swi koteka leswaku xiyenge xin’wana xa “Photo-Drama” xi kombisiwa eka madoroba-nkulu ya 80 siku na siku. A swi tika ku endla swiavelo leswi swa 80. Nkarhi wa switimela nkarhi wun’wana a wu nga pfumeli. Mavandlha a ma nga swi koti ku hirha tindhawu ta minkombiso hi masiku lawa ma lavaka wona. Kambe, eku heleni ka 1914, “Photo-Drama” ana se a yi kombisiwe eka vayingiseri lava tlulaka 9 000 000 le Amerika N’walungu, Yuropa ni le Australia.

[Swifaniso]

“Photo-Drama” hi “xivumbeko xa buku,” yi na tinkulumo ni swifaniso swo tala

Tindhawu ta mintlangu a ti hamba ti tirhiseriwa ku kombisa “Photo-Drama,” nkarhi hinkwawo

Chicago

New York

Xikombisa tifilimu

Xikombisa ti-“slide”

Tirhekhodi ta gramafomo

Ti-“slide” to huma eka “Photo-Drama”

Ndhawu ya swinavetisi

[Bokisi leri nga eka tluka 60]

“Xiyani Lembe Ra 1914!”

Loko Nyimpi ya Misava yo Sungula yi tlhekeka hi 1914, “The World,” ku nga phepha-hungu-nkulu hi nkarhi wolowo ra le Mutini wa New York, ri te eka xiyenge xa rona xa magazini: “Nyimpi leyi chavisaka leyi tlhekekeke le Yuropa yi hetisise vuprofeta lebyikulu swinene. . . . ‘Xiyani lembe ra 1914!’ a ku ri xitsundzuxo xa madzana ya vaevhangeli lava famba-fambaka, lava yimelaka dyondzo leyi yintshwa [ya Russell], a a va ri karhi va ngundzuvanya tiko va hangalasa dyondzo ya leswaku ‘Mfumo wa Xikwembu wu fikile.’”—“The World Magazine,” August 30, 1914.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 42]

Charles Taze Russell

[Xifaniso lexi nga eka tluka 43]

Joseph L. Russell, tata wa Charles, a a ri xirho xa dyondzo ya Bibele entlaweni wa le Allegheny naswona a a tirhisana swinene ni n’wana wakwe eka mintirho ya Sosayiti ya Watch Tower ku kondza a lova hi 1897

[Xifaniso lexi nga eka tluka 50]

Swichudeni swa Bibele swi hangalase makume ya timiliyoni ya tikopi ta swiphephana leswi paluxeke swihoxo swa vukhongeri, swi hlamusela mintiyiso ya Matsalwa, ni ku twarisa lembe ra nkoka ra 1914

[Xifaniso lexi nga eka tluka 52]

C. T. Russell u tsale tivholumo ta tsevu ta “Millennial Dawn” (1886 ku ya eka 1904) swin’we ni swiphephana, swibukwana ni swihloko swa “Xihondzo xo Rindza” hi nkarhi wo tlula malembe ya 37

[Xifaniso lexi nga eka tluka 53]

Loko a nyikela tinkulumo ta le rivaleni, Makwerhu Russell a a nga tirhisi tinotsi naswona a a hanya loko a vulavula—a tirhisa mavoko ni ku famba-famba eplatifomo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 58]

Ku ringanyetiwe leswaku hi lembe rin’we hi ku tirhisa maphepha-hungu ya 2 000, tinkulumo ta C. T. Russell a ti fikelela vahlayi va 15 000 000