Xana Xikwembu Ana Se Xi Kunguhate Vumundzuku Bya Hina?

“SWIPHIQO swo tala leswi anakanyiwaka a swi ta papalatiwa loko rito leri hakanyingi ri nga twisisiwiki, ku nga ku kunguhateriwa, ri nga tirhisiwi nikantsongo.” U nga ha hlamala leswaku swi vula yini, loko u tshame u tirhisa rito “ku kunguhateriwa” kumbe u twe ri tirhisiwa.

Hi ku ya hi nsonga-vutivi ya sweswinyana ya Khatoliki ya Xifurwa, leyi nge Théo, i swinene leswaku rito “ku kunguhateriwa” hi nga ri tirhisi. Buku yin’wana yi ri: “Namuntlha, swi languteka onge ku kunguhateriwa a ka ha ri nchumu lowukulu lowu vafundhisi, hambi ku ri Maprotestente yo tala va phikizanaka ha wona.”

Hambi swi ri tano, ku phikizana hi ku kunguhateriwa ku kavanyete vanhu vo tala ematin’wini hinkwawo. A ku ri xihlovo xa dzolonga leri tiseke Ndzhundzunuko, hambi ku ri exikarhi ka Kereke ya Khatoliki, a ku ri mhaka leyi ku nga phikizaniwa ha yona ngopfu hi malembe-xidzana lama hundzeke. Hambi leswi vanhu va nga ri vangani va phikizaneke namuntlha, ya ha ri xiphiqo. I mani loyi a nga taka a nga lavi ku swi tiva loko vumundzuku bya yena byi kunguhatiwile ke?

Ku Kunguhateriwa—Nhlamuselo Ya Rito Leri

Xana rito “ku kunguhateriwa” ri vula yini etikerekeni? Dictionnaire de théologie catholique yi ri languta tanihi “ku rhandza ka Xikwembu ko yisa vanhu van’wana, lava hlawuriweke hi mavito, evuton’wini lebyi nga heriki.” Hi ntolovelo ku ehleketiwa leswaku vahlawuriwa, “lava hlawuriweke hi mavito,” hi lava muapostola Pawulo a kombetelaka eka vona epapileni leri yaka eka Varhoma, hi marito lama landzelaka: “Xikwembu xi endlela lava xi rhandzaka leswinene, lava vitaneriweke xikongomelo xa xona. Eka lava xi va tiveke ka ha ri khale xi va kunguhatele leswaku va titwananisa ni xifaniso xa N’wana wa xona . . . Naswona lava xi va kunguhateleke xi va vitanile; ni lava xi va vitaneke xi va basisile; ni lava xi va basiseke xi va kwetsimisile.”—Varhoma 8:28-30, Revised Standard Version.

Ku vuriwe leswaku van’wana va hlawuriwe hi Xikwembu hambi ku ri emahlweni ka ku velekiwa ka vona, hi langutelo ro ya hlanganyela eku kwetsimeni ka Kreste ematilweni. Leswi swi yisa eka xivutiso lexi ku phikizaniweke ha xona nkarhi wo leha: Xana Xikwembu xa tihlawulela lava xi lavaka ku va ponisa, kumbe vanhu va ni mpfumelelo wo tihlawulela ni xiphemu lexi va nga ta xi endla leswaku va kuma ni ku hlayisa ku amukeriwa hi Xikwembu ke?

Augustine, Musunguri Wa Ku Kunguhateriwa

Hambi leswi Vatatana va le Tikerekeni va tsaleke endzhakunyana malunghana ni ku kunguhateriwa, Augustine (354-430 C.E.) hi ntolovelo u tekiwa tanihi loyi a andlaleke masungulo ya dyondzo leyi eka tikereke ta Khatoliki ni ta Protestente. Hi ku ya hi Augustine, lavo lulama va kunguhateriwe khale hi Xikwembu ku kuma mikateko hi laha ku nga heriki. Hi tlhelo rin’wana, lavo biha hambi leswi va nga kunguhateriwangiki hi Xikwembu hi ku kongoma, va ta kuma nxupulo wa swidyoho swa vona, ku nga ndzhukano. Nhlamuselo ya Augustine yi siya ndhawu yitsongo yo tihlawulela, xisweswo yi pfulela vo tala ndlela ya dzolonga lerikulu.

Vadyandzhaka Va Augustine

Ku phikizana malunghana ni ku kunguhateriwa ni ku tihlawulela ku humelele nkarhi na nkarhi hi nkarhi wa Malembe ya le Xikarhi, lerova swi lava va endla xo karhi hi nkarhi wa Ndzhundzunuko. Luther u pfumele ku kunguhateriwa ka munhu tanihi ku tihlawulela tlhelo ra Xikwembu, handle ko vona ka ha ri emahlweni vumundzuku lebyi fanelaka kumbe mintirho leyinene ya vahlawuriwa. Calvin u endle xiheri hi mhaka ya yena ya ku kunguhateriwa ka matlhelo mambirhi: Van’wana va kunguhateriwe ku poniseriwa makumu, kasi van’wana ku ya xanisiwa hi laha ku nga heriki. Hambi swi ri tano, Calvin na yena u teke nhlawulo wa Xikwembu wu ri wa hi vomu, ni lowu nga twisisekiki.

Mhaka ya ku kunguhateriwa ni mhaka leyi yelanaka na yona ya “tintswalo”—ku nga rito leri tirhisiwaka hi tikereke ku kombisa xiendlo lexi Xikwembu xi ponisaka ni ku hlawula vanhu va ri vo lulama—yi sungule ku kula lerova hi 1611 Xivandla xa Mufundhisi-nkulu wa Khatoliki xi sivela ku kandziyisiwa ka xin’wana ni xin’wana emhakeni leyi, handle ka mpfumelelo wa xona. Exikarhi ka Kereke ya Khatoliki, tidyondzo ta Augustine ti seketeriwe ngopfu hi Majansen va Mafurwa va malembe-xidzana ya vu-17 ni ya vu-18. A a lava leswaku Vukreste byi va ni mahanyelo ya byona n’wini, byi va ni xiyimo xo hlawuleka, naswona byi va ni valandzeri lava tirhaka evuhosini. Kambe madzolonga a ma hungutekanga emhakeni leyi. Hosi Louis XIV u lerise leswaku ku herisiwa yindlu ya tinghwendza ya le Port-Royal, xihlovo xa mianakanyo ya Vujansen.

Exikarhi ka tikereke ta Ndzhundzunuko ta Protestente, bulo a ri nga ta hela hi ku hatlisa. Vakaneti lava landzeleke Jacobus Arminius, ku katsa ni van’wana a va tshemba leswaku munhu u na xiphemu lexi a nga ta xi endla hikwalaho ko pona ka yena n’wini. Nhlengeletano ya Protestente ya Dordrecht (1618-19) yi herise xiphiqo lexi swa xinkarhana loko yi sungule ku tirhisa nawu wa vukhongeri bya Vucalvin. Hi ku ya hi buku leyi nge L’Aventure de la Réforme—Le monde de Jean Calvin, le Jarimani ku vilela hi ku kunguhateriwa ni ku tihlawulela ku sungule hi nkarhi wo leha wo endla “matshalatshala lama nga humeleriki ya ku rivaleriwa, ku katsa ni ku bukuteriwa, ku khotsiwa ni ku endliwa mahlonga ka vafundhisi.”

Ku Kunguhateriwa Kumbe Ku Tihlawulela Ke?

Ku sukela eku sunguleni, mianakanyo leyimbirhi leyi kanetiweke hi ku helela, ku nga ku kunguhateriwa ni ku tihlawulela, yi pfuxe hasahasa leyikulu. Etlhelweni ra yena, Augustine a nga swi kotanga ku hlamusela ku nga twanani loku. Calvin na yena u xi vone tanihi xiga xa ku tirhandzela ka Xikwembu naswona lexi nga hlamuselekiki.

Kambe xana ku hlavutela ka Bibele ka timfanelo ta Xikwembu ni vumunhu bya xona ka hi pfuna ku swi twisisa kahle swivutiso leswi ke? Xihloko lexi landzelaka xi ta kambisisa tinhla leti hi vuenti.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 4]

Calvin

Luther

Jansen

[Xihlovo Xa Kona]

Pictures: Bibliothèque Nationale, Paris