Xana Swa Koteka Ku Kuma Ntiyiso Wa Vukhongeri?

LE Sweden eyunivhesiti leyi nga edorobeni ra Uppsala, wanuna la handzisisaka swilo swa moya u tibohe ku dyondza tidyondzo ta vukhongeri byo hambana-hambana edorobeni ra ka vona, a tlhela a ya ni le tindhawini ta byona ta vugandzeri. U yingiserile loko vafundhisi va byona va ri karhi va chumayela, a tlhela a vulavurisana ni swirho swin’wana. U xiye leswaku i Timbhoni ta Yehovha ntsena leti vonakaka ti khorwisekile leswaku ti “kume ntiyiso.” Loko a xiya mianakanyo yo hambana-hambana ya vukhongeri leyi nga kona, u tivutisile leswaku Timbhoni ti nga swi vurisa ku yini swoleswo.

Xana wena hi wexe u vona onge swa koteka ku kuma ntiyiso malunghana ni vukhongeri ke? Xana swi nga koteka hambi ku ri ku vona leswi nga ha vuriwaka ntiyiso lowu heleleke?

Filosofi Ni Ntiyiso

Lava va dyondzeke filosofi va sungule ku va ni mianakanyo ya leswaku a swi koteki ku kuma ntiyiso lowu heleleke. U nga ha va u swi tiva leswaku filosofi yi hlamuseriwe tanihi “sayense leyi ringetaka ku hlamusela masungulo ya vukona ni vutomi.” Kambe, kahle-kahle a yi hlamuseriwi ku ya kule. Mutsari wa le Sweden Alf Ahlberg u tsale eka Filosofins Historia (Matimu ya Filosofi) a ku: “Swivutiso swo tala swa filosofi a swi tolovelekanga lerova a swi koteki ku nyikela nhlamulo leyi kongomeke eka swona. . . . Vanhu vo tala va ni miehleketo ya leswaku swiphiqo hinkwaswo leswi nga hlamuselekiki hi mianakanyo leyi tolovelekeke [va vula misinya ya milawu yo sungula ya swilo] swi wela eka . . . ntlawa lowu.”

Xisweswo, lava va ringeteke ku kuma nhlamulo eka swivutiso swa nkoka swa vutomi hi ku tirhisa filosofi va hetelele va nga enerisekanga kumbe va karhatekile. Ebukwini ya yena leyi nge Tankelinjer och trosformer (Magondzo ya Mianakanyo ni Ripfumelo ra Vukhongeri), mutsari wa le Sweden Gunnar Aspelin u te: “Xilo xin’wana lexi hi xi vonaka hi leswaku ntumbuluko a wa ha ri na mhaka na munhu na phaphatana ni nsuna swa antswa . . . A hi na matimba, a hi na matimba hi ku helela, eka minkucetelo ya ntumbuluko leyi tirhaka empfhukeni ni le misaveni ya hina. Leri i langutelo ra vutomi leri humeleleke ko tala etibukwini emahlweninyana ka ku hela ka lembe-xidzana leri vanhu va vekeke ripfumelo ra vona ra nhluvuko va tlhela va lorha hi vumundzuku lebyi antswaka.”

Xana Ku Hlavuteriwa Ka Ntiyiso Ka Laveka?

Swi le rivaleni leswaku matshalatshala ya munhu hi yexe a ma humelelanga eku kumeni ka ntiyiso mayelana ni vutomi, naswona a swi tikomba onge a va nge pfuki va wu kumile. Kutani, ku ni xivangelo lexi twalaka xo heta hi leswaku ku laveka ku hlavuteriwa ko karhi hi Xikwembu. Lexi vo tala va xi vitanaka buku ya ntumbuluko xi nyikela ku hlavutela ko karhi. Hambi loko yi nga hi nyiki vuxokoxoko bya xiheri mayelana ni masungulo ya vutomi, kambe yi kombisa leswaku ku ni xin’wana lexi enerisaka ngopfu ku tlula mianakanyo leyi tengeke ya nhlamuselo ya vutomi. Entiyisweni xisindza xa byanyi lexi kulaka xi ya ehenhla xi landzelela milawu leyi hambaneke ni leyi lawulaka nhulu ya maribye lama nga enceleni lowu mbundzukaka. Swilo leswi hanyaka, hi ntumbuluko swa aka swi tlhela swi hleleka ku nga leswi swilo leswi feke swi nga swi kotiki. Xisweswo xidyondzi lexi xiyekaka xa nawu ni vukhongeri xi ve ni xisekelo xo gimeta hi ndlela leyi: “Hikuva hi mpfhuka misava yi tumbuluka, leswi nga voniwiki swa Xikwembu, . . . swa vonaka swinene loko ku anakanyiwa mintirho ya xona.”—Varhoma 1:20.

Kambe leswaku hi kumisisa leswaku i mani la endleke ni ku hlela hinkwaswo, hi fanele ku kuma vuhlavuteri lebyi engetelekeke. Xana a hi fanelanga ku langutela leswaku nhlavutelo yo tano yi kona? Xana a swi twali ku langutela leswaku Loyi a endleke vutomi emisaveni u ta tipaluxa eka swivumbiwa swa yena ke?

Bibele yi tiboxa yi ri nhlavutelo yoleyo. Eka magazini lowu minkarhi yo tala hi kombise swivangelo leswi twalaka swo amukela ku tiboxa koloko, naswona vanhu vo tala lava anakanyaka va pfumerile. Ntiyiso wa leswaku vavanuna lava tsaleke Bibele a va hisekela ku swi veka erivaleni leswaku leswi va swi tsaleke a ku nga ri swa mianakanyo ya vona wa hlamarisa hi woxe. Minkarhi yo tlula 300, hi kuma vaprofeta va le Bibeleni va tirhisa marito yo kota lawa, “Yehova o v̌urisa ŝeŝo.” (Esaya 37:33; Yeremiya 2:2; Nahume 1:12) Kumbexana wa swi tiva leswaku vavanuna ni vavasati lava tsalaka tibuku kumbe swihloko swo karhi hi ntolovelo va hisekela ku tsala mavito ya vona etibukwini ta vona. Kambe lava tsaleke Bibele va titumbetile; minkarhi yin’wana swa tika ku kumisisa loyi a tsaleke swiyenge swo karhi swa Bibele.

Xivumbeko xin’wana xa Bibele lexi u nga xi kumaka xi hlamarisa i ku pfumelelana ka yona. Leswi swa hlamarisa hakunene, loko u xiya leswaku tibuku ta Bibele ta 66 ti hete malembe ya 1 600 ti ri eku tsariweni. A hi nge u ya elayiburari ya mani na mani ivi u hlawula tibuku ta vukhongeri ta 66 leti tsariweke hi malembe-xidzana ya 16. Ivi u hlanganisa tibuku toleto to hambana-hambana ti va vholumo yin’we. Xana a wu ta langutela leswaku vholumo yoleyo yi vulavula hi xihloko xin’we yi tlhela yi pfumelelana ke? Nikatsongo. Swoleswo a swi ta lava hlori. Xiya leswi: Tibuku ta Bibele ti ni xihloko xin’we, naswona ta seketelana. Leswi swi kombisa leswaku ku fanele ku ri ni mukongomisi un’wana kumbe mutsari loyi a kongomiseke leswi vatsari va Bibele va swi rhekhodeke.

Hambi swi ri tano, u ta kuma xivumbeko lexi swi kombisaka swinene leswaku Bibele yi huma eka Xikwembu ku tlula nchumu wihi na wihi wun’wana. Vuprofeta—rungula leri tsariweke ka ha ri emahlweni mayelana ni leswi nga ta humelela enkarhini lowu taka. Swiga swo kota leswi nge, “E nkarini wolowo ku ta humelela leŝaku” na “Swi fanele ku humelela exiphen’wini xo hetelela xa masiku,” (NW) ya humelela eBibeleni ntsena. (Esaya 2:2; 11:10, 11; 23:15; Ezekiyele 38:18; Hosiya 2:21-23; Zakariya 13:2-4) Hi malembe yo tala ya madzana emahlweni ka ku va Yesu Kreste a humelela laha misaveni, vuprofeta lebyi nge Matsalweni ya Xiheveru byi nyikele vuxokoxoko mayelana ni vutomi bya yena—ku sukela eku velekiweni ka yena ku ya eku feni ka yena. Ku hava makumu man’wana lama twisisekaka lama nga fikeleriwaka ku tlula lawa ya leswaku Bibele i xihlovo xa ntiyiso mayelana ni vutomi. Yesu hi yexe u tiyisa leswi hi marito lama nge: “Rito ra wena i ntiyiso.”—Yohane 17:17.

Vukhongeri Ni Ntiyiso

Hambi ku ri vo tala lava vulaka leswaku va pfumela eBibeleni va tshemba leswaku ntiyiso lowu heleleke a wu kumeki. Mufundhisi John S. Spong wa le United States u hlamuserile: “Hi fanele . . . hi tshika miehleketo ya leswaku hi ni ntiyiso ni leswaku vanhu van’wana va fanele va landza vonelo ra hina kambe hi xiya leswaku hinkwerhu a hi nge swi koti ku kuma ntiyiso lowu heleleke.” Mutsari wa Rhoma Khatoliki, Christopher Derrick, u nyikela xivangelo xin’wana xa mavonelo wolawo lama hoxeke mayelana ni ku kuma ntiyiso: “Ku boxiwa kwihi na kwihi ka ‘ntiyiso’ wa vukhongeri ku kombisa muxaka wo karhi wo vula leswaku wena u tiva ku antswa . . . U hlamusela leswaku munhu un’wana a nga ha va a hoxile; kambe sweswo swi nge amukeriwi nikantsongo.”

Hambi swi ri tano, tanihi munhu la ehleketaka u ta va u endla kahle hi ku xiya swivutiso swo karhi leswi kongomeke. Loko a swi nga koteki ku kuma ntiyiso, ha yini Yesu Kreste a ku: “Mi ta tiva ntiyiso, kutani ntiyiso wu ta mi ntshunxa”? Naswona ha yini un’wana wa vaapostola va Yesu a vule leswaku ku rhandza ka Xikwembu hi leswaku “vanhu hinkwavo va ponisiwa, va fika laha va kotaka ku tiva leswi swi nga ntiyiso”? Ha yini rito leri nge “ntiyiso” ri humelela minkarhi yo tlula dzana eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki mayelana ni ripfumelo? Kutani ha yini swi ri tano, loko swi nga koteki ku kuma ntiyiso?—Yohane 8:32; 1 Timotiya 2:3, 4.

Entiyisweni, Yesu a nga kombisanga ntsena leswaku swi nga koteka ku kuma ntiyiso, kambe u kombise ni leswaku hi fanele hi wu kuma leswaku vugandzeri bya hina byi amukeriwa hi Xikwembu. Loko wansati wa Musamariya a vutisile leswaku hi xihi xivumbeko xa ntiyiso xa vugandzeri—xana i vugandzeri bya Vayuda eYerusalema kumbe bya Vasamariya eNtshaveni ya Gerizimi—Yesu a nga hlamulanga hi ku vula leswaku a swi koteki ku kuma ntiyiso. Ematshan’weni ya sweswo, u te: “Vagandzeri va xiviri va . . . ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso, hikuva Tatana ú lava vagandzeri lavo tano. Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.” (Xiitaliki i xerhu.)—Yohane 4:23, 24.

Vanhu vo tala va vula leswi, ‘Bibele yi nga hundzuluxeriwa hi tindlela to hambana-hambana, kutani munhu a nge swi koti ku tiyiseka leswaku ntiyiso hi wihi.’ Kambe, xana hakunene Bibele yi tsariwe hi ndlela yoleyo leyi rharhanganeke lerova a wu nge tiyiseki leswaku nhlamuselo hi yihi? Entiyisweni, vuprofeta byo karhi ni ririmi ro fanekisela swi nga ha tika ku swi twisisa. Hi xikombiso, Xikwembu xi byele muprofeta Daniyele leswaku buku ya yena leyi taleriweke hi ririmi ra vuprofeta, a yi nga ta twisisiwa hi laha ku heleleke ku fikela “nkarini wa makumu.” (Daniyele 12:9) Naswona swi le rivaleni leswaku swifaniso ni mimfungho yo karhi swi lava ku hlamuseriwa.

Kambe, swi le rivaleni leswaku eka tidyondzo ta xisekelo ta Vukreste ni mimpimanyeto ya mahanyelo leyi nga ya nkoka eku gandzeleni Xikwembu hi ntiyiso, Bibele a yi bi mariri. A yi pfumeleli tinhlamuselo leti lwisanaka. Epapileni leri yaka eka Vaefesa, ku vulavuriwa hi ripfumelo ra Vukreste tanihi leri nga “rin’we,” leswi kombisaka leswaku a ku nga fanelanga ku va ni ripfumelo ro hambana-hambana. (Vaefesa 4:4-6) Kumbexana u nga ha tivutisa, ‘Loko Bibele yi nga fanelanga yi hlamuseriwa hi tindlela to tala to hambana-hambana, ha yini ku ri ni mintlawa yo tala ya “Vukreste” yo hambana-hambana?’ Hi kuma nhlamulo loko hi languta le ndzhaku enkarhini wa le ndzhakunyana ka ku va vaapostola va Yesu va file, laha vugwinehi eripfumelweni ra ntiyiso ra Vukreste byi sunguleke kona.

‘Mavele Ni Mfava’

Yesu u vhumbhe vugwinehi lebyi exifanisweni xa yena xa mavele ni mfava. Yesu hi yexe u hlamusele leswaku “mavele” ma fanekisela Vakreste va ntiyiso; “mfava” wona wu fanekisela Vakreste va mavunwa kumbe vagwinehi. Yesu u te: “Loko vanhu va etlele,” “nala” a a ta byala mfava ensin’wini ya mavele. Ku byala loku ku sungule endzhaku ka ku etlela ka vaapostola eku feni. Xifaniso lexi xi kombisa leswaku ku hlanganisiwa loku ka Vakreste va ntiyiso ni va mavunwa ku ta ya emahlweni ku fikela ‘eku heleni ka mafambiselo ya swilo.’ Xisweswo, hi malembe-xidzana, ku tikombisa ka Vakreste va ntiyiso ku siviwile hikwalaho ka leswi nsimu ya vukhongeri a yi tatiwe hi lava a va ri Vakreste va nomu ntsena. Hambi swi ri tano, ‘eku heleni ka mafambiselo ya swilo,’ swilo swi ta cinca. “N’wana wa munhu ú ta rhuma tintsumi ta yena” ti ta hambanisa Vakreste va mavunwa eka Vakreste va ntiyiso. Leswi a swi vula leswaku swi ta olova ku vona vandlha ra Vukreste, hikuva ri ta va exiyin’weni lexi a ri ri eka xona enkarhini wa vaapostola.—Matewu 13:24-30, 36-43.

Vuprofeta bya Esaya na Mikiya byi vhumbha ku hlengeletiwa nakambe koloko ka vagandzeri va ntiyiso “e mikarini ya makumo.” Esaya u ri: “E mikarini ya makumo, ku ta humelela leŝaku nṭhav̌a ya yindlu ya Israel yi ta v̌ekiwa e nhlohlorini ya tinṭhav̌a, yi tlakusiwa henhla ka ŝiṭunga, kutani matiko hikwawo ma ta talela kona. Matiko la’yo tala ma ta ta kona, ma ku: Tanani, hi ta tlhandlukela nṭhav̌eni ya Yehova, e ndlwini ya Šikwembu ša Yakob; ši ta hi dyonḍisa tindlela ta šona, kutani hi ta famba e mitileni ya šona.” Loko u wu xiyisisa kahle ntiyiso lowu wu kombisa leswaku vuprofeta bya Esaya byi karhi bya hetiseka enkarhini wa hina.—Esaya 2:2, 3; Mikiya 4:1-3.

Hambi swi ri tano, ku kula ka vandlha ra Vukreste a ku humeleli hikwalaho ka matshalatshala yo karhi ya vanhu. Yesu u vhumbe leswaku u ta “rhuma tintsumi ta yena” ku ta endla ntirho wo hlengeleta. U tlhele a kombisa xikongomelo xo hlawuleka swinene xa leswi hi ku vula leswi: “Enkarhini wolowo, lavo lulama va ta hatima kukotisa dyambu, eMfun’weni wa Tata wa vona.” (Matewu 13:43) Leswi swi kombisa leswaku ntirho wo voningela kumbe wo dyondzisa wu ta endliwa emisaveni hinkwayo hi vandlha ra Vukreste.

Timbhoni ta Yehovha ti vona ku hetiseka ka vuprofeta lebyi entirhweni wo dyondzisa lowu ti wu endlaka ematikweni ya 232 namuntlha. Hi ku fananisa ripfumelo ra Timbhoni, mimpimanyeto ya mahanyelo ni ku hleleka ka vona ni leswi nge Bibeleni, vanhu lava nga riki na xihlawu-hlawu va nga swi vona kahle leswaku leswi swi pfumelelana kahle ni leswiya swa vandlha ra Vukreste ra lembe-xidzana ro sungula. Timbhoni ti vulavula hi ripfumelo ra tona tanihi “ntiyiso” ku nga ri hi ku susumetiwa hi ku titlakusa ka manyunyu. Ku ri na sweswo, va endla tano hikuva va hlaye Rito ra Xikwembu hi vukheta, ku nga Bibele, naswona va ri landzelela tanihi mpimanyeto wu ri wun’we lowu vukhongeri byi faneleke ku pimiwa ha wona.

Vakreste vo sungula va kombetele eka ripfumelo ra vona tanihi “ntiyiso.” (1 Timotiya 3:15; 2 Petro 2:2; 2 Yohane 1) Leswi a swi ri ntiyiso eka vona swi fanele swi va ntiyiso ni le ka hina namuntlha. Timbhoni ta Yehovha ti rhamba un’wana ni un’wana ku ta titwela hi yexe hi ku dyondza Bibele. Hi tshemba leswaku hi ku endla tano na wena u ta va ni ntsako, ku nga ri hi leswi u kumeke vukhongeri lebyi tlulaka bya van’wana ntsena, kambe hi ku va u kume ntiyiso!

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

TIFILOSOFI TIN’WANA TI LWISANA NI NTIYISO

VUTIVI BYA XIVIRI: Langutelo ra leswaku mianakanyo hinkwayo ya vukhongeri i vuphukuphuku lebyi nga kotiki ku tiyisekisiwa ni leswaku xikongomelo xa filosofi i ku hlanganisa vutivi lebyi lulameke bya sayense byi endla nchumu wun’we.

VUHAVA BYA VUKONA: Vayimeri va yona a va kuceteriwe ngopfu hi swiendlakalo leswi tsemaka nhlana swa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, hikwalaho va va ni langutelo ro sola mayelana ni vutomi. Yi kandziyisa ku kambisisa ku karhateka ka munhu leswi ku nga ni rifu ni vuhava bya vutomi. Mutsari la seketelaka vuhava bya vukona Jean-Paul Sartre u vule leswaku tanihi leswi ku nga riki na Xikwembu, munhu u lahliwile naswona u hanya evuakweni lebyi nga riki na mhaka na nchumu hi ku helela.

LANGUTELO RO KANAKANA: Yi vula leswaku a swi koteki ku fikelela makumu wahi na wahi hi ku kambisisa kumbe ku ehleketa, hi vutivi bya mani na mani—ntiyiso wihi na wihi—mayelana ni vukona.

VUYELO LEBYI TIRHAKA: Yi seketela nkoka wa xiviri wa ripfumelo ra hina hi leswi vanhu va swi tsakelaka, swo tanihi ku vumba dyondzo hi vuntshwa, mahanyelo ni tipolitiki. A yi pfumeli leswaku ntiyiso hi woxe i wa nkoka.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 2]

Page 3: Second from left: Courtesy of The British Museum; Right: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea