Xitshembiso Xa Misava Yo Pfumala Vukanganyisi
VUKANGANYISI byi kumeka eswiyin’weni hinkwaswo swa vanhu. Hambi hi le ka hulumendhe, esayenseni, emintlangwini, evukhongerini kumbe emabindzwini vukanganyisi byi languteka byi nga lawuleki.
Ematikweni hinkwawo, mahungu lama hetaka matimba ya swiendlo swa vukanganyisi ma humelela eka tinhloko-mhaka ta mahungu. Vo tala lava endleke xiboho xo khathalela swilaveko swa vanhu va paluxiwe tanihi lava khathalelaka swilaveko swa vona hi ku amukela ku fumbarherisiwa. Leswi vuriwaka vugevenga bya swa timali swi andzile. Vanhu vo tala va swiyimo leswi tlakukeke kumbe lava yimeke kahle hi tlhelo ra swa timali va ni nandzu lowukulu wo onha mimpimanyeto ya mahanyelo ni wa vugevenga mayelana ni mintirho ya vona ya ntolovelo.
Ku ni ku karhateka lokukulu loku muteki wa mahungu wa le Yuropa a ku hlamuseleke tanihi “‘vukanganyisi bya varhangeri’—mukhuva lowu endliwaka hi vatirhela-mfumo lava tlakukeke, vaholobye, ngopfu-ngopfu varhangeri va tiko wo lava ku fumbarherisiwa va nga si pfumelela swilo leswikulu leswi faneleke ku xaviwa ni ku endliwa.” Magazini wa le Britain lowu nge The Economist wu vula leswaku “ndzavisiso wa maphorisa wa malembe mambirhi ni ku khomiwa ka vanhu a swi va chavisi vanhu lava kanganyisaka lava nga lawulekiki.”
Hikwalaho ka ku andza loko tano ka vukanganyisi, vo tala namuntlha va vona onge a ka ha ri na loyi va nga n’wi tshembaka. Va phindha marito ya Davhida mutsari wa Bibele loko a te: “Hikwav̌o v̌a hambukile, v̌a tionhile ŝiṅwe; a ku na l’a endlaka ŝinene, hambi a ri uṅwe.”—Pisalema 14:3.
Xana u langutana njhani ni ku andza ka vukanganyisi lebyi nga kona? Vanhu vo tala namuntlha va byi honisa hi ku olova. Hambi loko u honisa vukanganyisi, bya ha ta ku karhata. Njhani?
Vukanganyisi Bya Ku Khumba
Vukanganyisi hinkwabyo lebyikulu ni lebyitsongo byi endla leswaku minxavo ya swilo yi tlakuka, byi hunguta ni nkoka wa swilo naswona vuyelo bya kona i ku pfumaleka ka mintirho, ni miholo ya le hansi. Hi xikombiso, ku pimanyetiwe leswaku vugevenga byo tanihi ku tirhisa mali handle ka nawu ni vuxisi byi kwalomu ka minkarhi ya khume hi ku tala ku tlula ku lahlekeriwa loku vangiwaka hi ku tshova tindlu, vunsula-voya ni vukhamba. The New Encyclopædia Britannica (1992) yi vula leswaku “vukhamba bya le tindhawini ta mabindzu lamakulu eUnited States byi koxa kwalomu ka $200 000 000 000 [R526 000 000 000] hi lembe—ku nga ntsengo lowu andzisiweke ka nharhu wa vugevenga lebyi hleriweke.” Rungula leri ri hlamusela leswaku loko vuyelo byi nga si kumeka, “vugevenga byo tano byi ni ntshikilelo lowukulu ehenhla ka vuhlayiseki bya vatirhi, vaxavi, hambi ku ri mbango.”
Vuyelo lebyi vavisaka bya vukanganyisi byi hi tsundzuxa marito ya Hosi Solomoni lama nge: “Nḍi engeta kambe nḍi ṭunḍuka mašangu hikwawo la’ma humelelaka e hansi ka dyambu, nḍi v̌ona mihloti ya la’v̌a šanisiwaka, kambe ku nga ri na loyi a v̌a miyetaka. E tlhelo ra v̌ašanisi v̌a v̌ona, nḍi v̌ona ku nonoṅhwa. Kambe ku nga ri na mumiyeti wa v̌ona.”—Eklesiasta 4:1.
Xana hi nga hetelela hi ku vula leswaku vukanganyisi a byi hi khumbi? Xana a byi siveleki? Xana misava yo pfumala vukanganyisi a yi koteki? E-e! Bibele yi hi dyondzisa leswaku vuhomboloki ni vatluri va nawu va ta herisiwa ku nga ri khale.
Leswi Bibele Yi Hi Byelaka Swona
Bibele yi hi byela leswaku vukanganyisi byi sungule loko ntsumi ya matimba yi xandzukele Xikwembu naswona yi susumetele mpatswa wo sungula wa vanhu ku hlanganyela na yona. (Genesa 3:1-6) A ku vanga na vuyelo lebyinene eka xiendlo lexi xa vona xa vudyoho. Ematshan’weni ya sweswo, ku sukela siku leri Adamu na Evha va dyoheleke Yehovha Xikwembu ha rona, va sungule ku tokota vuyelo lebyo biha bya vukanganyisi. Mimiri ya vona yi sungule ku onhaka hakatsongo-tsongo, leswi yisaka eka rifu leri nga sivelekiki. (Genesa 3:16-19) Ku sukela kwalaho matimu ya tele hi swikombiso swa vusiva-nomu, vuxisi ni vukanganyisi. Hambi swi ri tano, vaendli va leswo biha swi languteka onge va balekela nxupulo.
Ku hambana ni makhamba ya ntolovelo, varhangeri lava nga ni vukanganyisi ni van’watipolitiki a hi kanyingi va khotsiwa, kumbe ku tlherisela swilo leswi va nga na swona leswi nga riki enawini. Hikwalaho ka xihundla xa vusiva-nomu ku fumbarherisa ni tihakelo ta le xihundleni, hakanyingi swa nonon’hwa ku paluxa xiyimo lexi xo nonon’hwa xa vukanganyisi lebyi tlakukeke. Kambe leswi a swi vuli swona leswaku misava yo pfumala vukanganyisi a yi koteki.
Ku lamuriwa eka vukanganyisi ku ta ta ku huma eka Muvumbi wa vanhu, Yehovha Xikwembu. Ku nghenelela ka Xikwembu i ntlhantlho wu ri woxe. Hikwalaho ka yini? Hikuva nala wa vanhu loyi a nga vonakiki Sathana Diyavulosi, u hambeta a hambukisa vanhu. Hi laha hi hlayaka ha kona eka 1 Yohane 5:19, “misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya Lowo biha.” Xana i yini xin’wana lexi vangaka ku andza ka vukanganyisi—lebyi vaendli vo tala va byona va tekaka swin’wana va nga xupuriwi?
Ku hava matshalatshala ya munhu, lama nga hlulaka Sathana ni mademona ya yena. I ku nghenelela ka Xikwembu ntsena loku nga tiyisaka vanhu lava yingisaka “ku ntshunxeka loko kwetsima loku nga ka vana va Xikwembu.” (Varhoma 8:21) Yehovha u tshembisa leswaku ku nga ri khale Sathana u ta pfaleriwa leswaku a nga ha tlheli a kanganyisa vanhu. (Nhlavutelo 20:3) Enkarhini lowu, loko hi tsakela ku hanya emisaveni leyintshwa ya Xikwembu leyi ntshunxekeke eka vukanganyisi, hi fanele hi tshika tindlela ta vukanganyisi ta misava leyi.
Vanhu Va Nga Cinca
Eminkarhini ya Yesu Kreste, a ku ri na lava a a va tirhisa matimba ya vona hi ndlela leyo biha, va tshikilela vanhu-kulobye. Hi xikombiso valuvisi a va dume hi mikhuva ya vona ya vukanganyisi. Leswi a ku ri ku tlula milawu ya Xikwembu leyi hetisekeke: “U nga ṭhuki u amukela e tinyiko, hikuv̌a i šilo le’ši pfalaka e mahlo ya la’v̌a v̌onaka, kambe ši hombolokisa e timhaka ta la’v̌a lulameke.” (Eksoda 23:8) Zakiya muluvusi lonkulu u pfumele leswaku u dyelele vanhu hikwalaho ka xihehlo xa vunwa. Kambe ematshan’wini yo aka xinghana lexikulu, Yesu u khutaze vanhu leswaku va hundzuka va tshika tindlela ta vona ta vukanganyisi. Hikwalaho ka sweswo, hi ku hatlisa vahakerisi lava kanganyisaka va swibalo vo tanihi Matewu na Zakiya va tshikile hanyelo ra vona ra khale.—Matewu 4:17; 9:9-13; Luka 19:1-10.
Lava katsekeke eka swiendlo swa namuntlha swa vukanganyisi va nga endla hi laha ku fanaka va tshika vukanganyisi va ambala “munhu lontshwa la vumbiweke hi xifaniso xa Xikwembu, la tikombaka hi ku lulama ka yena ni ku hlawuleka loku nga ni ntiyiso.” (Vaefesa 4:24) Swi nga ha va swi nga olovi ku hakela swibalo hi ku tshembeka ni ku tshika ku katseka eka maendlelo lama kanakanisaka. Hambi swi ri tano, mimbuyelo i ya nkoka lowukulu.
A ha ha fumiwi hi vukanganyisi bya misava leyi, lava va khathalelaka van’wana va tsakela ku rhula ka le ndzeni. A va na ku chava leswaku va ta kumiwa va endla leswo biha. Ematshan’wini ya sweswo, va tsakela ripfalo lerinene. Va tsakela xikombiso xa le Bibeleni xa muprofeta Daniyele. Mhaka ya Bibele yi vula leswaku vafumi a a va lava ku kuma xisolo xin’wana eka Daniyele. “Kambe a v̌a [xi] kumanga, ni loko ku ri ku ṅwi sanḍa ha ntšhumu, hikuv̌a a a ri munhu l’a ṭhembekeke, kutani a ku nga ri na nanḍu e ka yena hambi byi ri v̌umbabva.”—Daniyele 6:4.
Xitshembiso Xa Yehovha
Yehovha u tshembisa leswaku “hambi mudyohi a nga endla ŝo biha e ka dzana, a anḍeriwa masiku, hambi ŝi ri tano, nḍa ŝi tiv̌a leŝaku la’v̌a tšhav̌aka Šikwembu v̌a ta endleriwa ŝinene, na v̌ona, la’v̌a tšhav̌aka e mahlweni ka mombo wa šona. Lo’wo biha a nga ka a nga endleriwi ŝinene, kambe a nga ka a nga anḍeriwi masiku. O ta fana ni nḍuti, hikuv̌a a nga tšhav̌anga mahlweni ka mombo [wa] Šikwembu.”—Eklesiasta 8:12, 13.
Mawaku ntshunxeko lowu nga ta va kona loko vukanganyisi byi nga ha vangi maxangu! Mawaku nkateko wa ku hanya hi laha ku nga heriki emisaveni leyi nga riki na vukanganyisi! Leswi swa koteka. Bibele yi vulavula hi “ku tshemba vutomi lebyi nga heriki. Xikwembu lexi nga riki na ku hemba xi hi tshembisile vutomi lebyi minkarhi yi nga si va kona.” (Tito 1:2) Loko u venga vukanganyisi naswona u rhandza vululami, u nga kota ku vona ku hetiseka ka xitshembiso xa Xikwembu xa misava yo pfumala vukanganyisi.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]
Vukanganyisi byi tele eka hulumendhe ni le mabindzwini
[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]
Hakanyingi vukanganyisi byi khumba vatirhela-mfumo