Ku Lwisana Ni Vukanganyisi Hi Banga Ra Moya

“Mi ambala vumunhu lebyintshwa lebyi tumbuluxiweke hi ku ya hi ku rhandza ka xikwembu hi ku lulama ka ntiyiso ni vutshembeki.”—Vaefesa 4:24.

MFUMO wa Rhoma a wu ri mfumo lowukulu lowu lawuriwaka hi vanhu eka leyi tshameke yi va kona emisaveni. Nawu wa Rhoma a wu ri ni matimba swinene lerova wa ha ri xisekelo xa nawu wa matiko yo tala. Hambiswiritano, ku nga khathariseki leswi mfumo wa Rhoma wu koteke ku swi fikelela, mavuthu ya wona ma tsandzeke ku hlula nala un’we wa mano: vukanganyisi. Eku heteleleni, vukanganyisi byi vangele leswaku Rhoma wu wa hi xihatla.

Muapostola Pawulo a ri un’wana wa lava xanisiweke hi vatirhela-mfumo va Rhoma vo homboloka. Handle ko kanakana, Felikisi, ndhuna-nkulu ya Rhoma la n’wi konaniseke, u swi xiyile leswaku Pawulo a a nga ri na nandzu. Kambe Felikisi, un’wana wa tindhuna-nkulu leti nga ni vukanganyisi lebyikulu ta nkarhi wakwe, u hlwerise ku tengisiwa ka Pawulo a ri ni ntshembo wa leswaku Pawulo u ta n’wi fumbarherisa leswaku a ntshunxiwa.—Mintirho 24:22-26.

Ematshan’weni yo fumbarherisa Felikisi, Pawulo u vulavule na yena hi ku kongoma mayelana “ni ku lulama ni ku tikhoma.” Felikisi a nga lavanga ku cinca mianakanyo ya yena, kutani Pawulo u tshame ekhotsweni ematshan’weni yo ringeta ku tlula fambiselo ra nawu hi ku fumbarherisa. U chumayele rungula ra ntiyiso ni ku tshembeka naswona u hanye hi ku pfumelelana na swona. U tsalele Vakreste va Vayuda a ku: “Ha tshemba leswaku hi ni ripfalo ro tshembeka, hileswi hi navelaka ku tikhoma hi ku tshembeka eka swilo hinkwaswo.”—Vaheveru 13:18.

Xiyimo xo tano a xi hambanile swinene ni mahanyelo ya nkarhi wolowo. Pallas, makwavo wa Felikisi a ri un’wana wa swigwili swa le nkarhini wolowo wa khale, naswona rifuwo rakwe—leri a ri fika eka R275 wa timiliyoni—hinkwaro a ri hlengeletiwe hi ku fumbarherisiwa ni vukanganyisi. Hambiswiritano, rifuwo rakwe a hi nchumu loko ri pimanisiwa ni magidi ya timiliyoni ya tirhandi leti fihliweke etibankini eka tiakhawunti ta le xihundleni hi vafumi va lembe-xidzana ra vu-20 lavo homboloka. Swi le rivaleni leswaku i vanhu lava nga tiviki nchumu ntsena lava nga tshembaka leswaku tihulumendhe ta namuntlha ti swi kotile ku lwa ni vukanganyisi.

Tanihi leswi vukanganyisi byi dzimeke timitsu nkarhi wo leha swonghasi, xana hi fanele hi ehleketa leswaku ko va ntumbuluko wa munhu? Kumbe ku na lexi nga endliwaka leswaku ku siveriwa vukanganyisi ke?

Xana Vukanganyisi Byi Nga Siveriwa Njhani?

Goza ro sungula leri nga erivaleni ra ku sivela vukanganyisi i ku tsundzuka leswaku vukanganyisi bya onha naswona a byi lulamanga, tanihi leswi byi vuyerisaka vanhu lavo homboloka kambe ku vaviseka van’wana. A swi kanakanisi leswaku ku endliwe nhluvuko emhakeni yoleyo. James Foley, xandla xa matsalana wa xifundzha xa le United States u te: “Hinkwerhu ha swi xiya leswaku vuyelo bya ku fumbarherisa byi bihe ngopfu. Ku fumbarherisa ku onha vafumi lavanene, ku onha ikhonomi ni nhluvuko, ku soholota bindzu ni ku endla vaaka-tiko emisaveni hinkwayo va va evusiwaneni.” Vo tala va nga pfumelelana na yena. Hi December 17, 1997, matiko lamakulu ya 34 ma sayine “ntwanano wa vufumbarheriso” lowu a wu hleleriwe leswaku wu “va ni vuyelo lebyikulu eku lwisaneni ni vukanganyisi emisaveni hinkwayo.” Ntwanano lowu “wu bohe leswaku i vukhamba ku humesa, ku tshembisa kumbe ku nyika xifumbarheriso eka mutirhela-mfumo wa tiko rimbe leswaku u ta kuma kumbe ku hlayisa vuxaka bya bindzu ni matiko hinkwawo.”

Hambiswiritano, ku fumbarherisa leswaku u ta wina kontraka ya bindzu eka matiko man’wana ko va xiphemu lexitsongo lexi tiviwaka xa vukanganyisi. Ku herisa vukanganyisi eka vanhu hinkwavo swi lava goza ra vumbirhi, ku nga goza leri nonon’hwaka swinene: ku hundzuka ka mbilu kumbe, ku hundzuka ka timbilu to tala. Kun’wana ni kun’wana vanhu va fanele va dyondza ku venga ku fumbarherisa ni vukanganyisi. Hi kona vumbabva byi helaka. Leswaku ku fikeleriwa leswi, magazini wa Newsweek wu vule leswaku van’wana va vona onge tihulumendhe ti fanele ti “khutaza vanhu leswaku va tshembeka.” Ntlawa wa Transparency International, lowu endlaka mintirho leyi lwisanaka ni vukanganyisi, na wona wu bumabumela leswaku vaseketeri va wona “va byala ‘mbewu ya vutshembeki’” entirhweni.

Nyimpi yo lwisana ni vukanganyisi i yinene naswona a yi nge hluriwi hi nawu ntsena kumbe hi “banga” ra ku xupuriwa hi nawu. (Varhoma 13:4, 5) Timbewu ta vunene ni vutshembeki ti fanele ti byariwa etimbilwini ta vanhu. Leswi swi nga fikeleriwa hi ku tirhisa leswi muapostola Pawulo a swi hlamuseleke tanihi, “banga ra moya,” ku nga Rito ra Xikwembu, Bibele.—Vaefesa 6:17.

Bibele Yi Sola Vukanganyisi

Ha yini Pawulo a arile ku endla vukanganyisi? Hikuva a a lava ku endla ku rhandza ka Xikwembu, “lexi nga hlawuriki hambi ku ri ku amukela xifumbarheriso.” (Deteronoma 10:17) Tlhandlakambirhi a swi kanakanisi leswaku Pawulo u tsundzuke ndzetelo lowu kongomeke lowu kumekaka eNawini wa Muxe: “U nga tshuki u va ni xihlawuhlawu kumbe u amukela xifumbarheriso, hikuva xifumbarheriso xi dlaya mahlo ya lavo tlhariha, naswona xi soholota marito ya lavo lulama.” (Deteronoma 16:19) Hosi Davhida na yena u swi twisisile leswaku Yehovha u venga vukanganyisi, kutani u kombele leswaku Xikwembu xi nga n’wi hlayi exikarhi ka vadyohi, “lava ku nga ni ku fumbarherisa evokweni ra vona ra xinene.”—Pisalema 26:10.

Lava gandzelaka Xikwembu hi mbilu hinkwayo va ni swivangelo swin’wana swo ala vukanganyisi. Solomoni u tsarile: “Hosi yi endla tiko ri tshama ri yimile hikwalaho ka vululami, kambe munhu la nga ni makwanga hi swifumbarheriso wa ri hirimuxa.” (Swivuriso 29:4, New International Version) Vululami—ngopfu-ngopfu loko byi endliwa ku sukela ehenhla eka vatirhela-mfumo ku ya ehansi—byi tiyisa tiko, kasi vukanganyisi byi ri vangela vusiwana. Lexi tsakisaka, Newsweek yi swi veke erivaleni yi ku: “Laha un’wana ni un’wana a lavaka xiphemu xa mpindzulo wa vukanganyisi naswona a tiva ndlela yo xi kuma, ikhonomi yi wa hi ku olova.”

Hambi loko ikhonomi yi nga wi hi ku helela, varhandzi va vululami va karhateka loko vukanganyisi byi hangalaka handle ko xiyiwa. (Pisalema 73:3, 13) Muvumbi wa hina loyi a hi vumbeke hi ri ni ku navela vululami, na yena wa dyoheriwa. Enkarhini lowu hundzeke, Yehovha u nghenelerile leswaku a susa vakanganyisi lava nga hundzukiki. Hi xikombiso, u byele vaaki va Yerusalema hi ku kongoma xivangelo xa ku va a ta va nyiketa eka valala va vona.

Hi ku tirhisa muprofeta wa xona Mikiya, Xikwembu xi te: “Ndzi kombela mi yingisa leswi, n’wina varhangeri va yindlu ya Yakobe na n’wina tindhuna ta yindlu ya Israyele, lava va nyenyaka vululami ni lava va gombonyokisaka hinkwaswo leswi ololokeke. Varhangeri va wona va avanyisa hi xifumbarheriso, ni vaprista va wona va letela hi nxavo ntsena, ni vaprofeta va wona va hlahluvela ku kuma mali ntsena . . . Hikokwalaho Siyoni wu ta rimiwa ku fana ni nsimu hikwalaho ka n’wina, na Yerusalema u ta va tinhulu ta marhumbi, ni ntshava ya yindlu yi ta fana ni tindhawu leti tlakukeke ta khwati.” Vukanganyisi a byi onhe vanhu va le Israyele, hilaha byi onheke Rhoma eka malembe-xidzana lama landzeleke. Hi ku pfumelelana ni xitsundzuxo xa Xikwembu, endzhaku ka lembe-xidzana Mikiya a tsale marito wolawo, muti wa Yerusalema wu herisiwile wu tlhela wu tshikiwa.—Mikiya 3:9, 11, 12.

Hambiswiritano, a ku na munhu kumbe tiko leri faneleke ri kanganyisa. Xikwembu xi khutaza lavo homboloka leswaku va tshika ndlela leyi va hanyaka hi yona kutani va cinca ndlela ya vona yo anakanya. (Esaya 55:7) Xi lava leswaku un’wana ni un’wana wa hina a siva makwanga hi ku pfumala vutianakanyi ni vukanganyisi hi ku lulama. Yehovha wa hi tsundzuxa: “Loyi a dyelelaka xisiwana u rhukana Muendli wa xona, kambe loyi a kombisaka tintswalo eka xisiwana wa N’wi vangamisa.”—Swivuriso 14:31.

Ku Hlula Vukanganyisi Hilaha Ku Humelelaka Hi Ntiyiso Wa Bibele

I yini lexi nga susumetelaka munhu ku hundzuka hi ndlela yoleyo? I matimba lama fanaka lama susumeteleke Pawulo ku fularhela vutomi bya Vafarisi a va mulandzeri la tiyeke wa Yesu Kreste. U tsarile: “Rito ra Xikwembu ra hanya naswona ri ni matimba.” (Vaheveru 4:12) Ni namuntlha, ntiyiso wa Matsalwa wa ha khutaza ku tshembeka, ni le ka lava va tshameke va va vakanganyisi lavakulu. Xiya xikombiso lexi.

Endzhakunyana ko heta ntirho wa yena wa vusocha, Alexander la humaka le Yuropa Vuxa, u joyine ntlawa lowu dyelaka vanhu mali, wu xisa ni ku fumbarherisa.a U ri: “Ntirho wa mina a ku ri ku yenga van’wamabindzu lava fuweke swinene leswaku va humesa mali yo va sirhelela. Loko se ndzi tshembiwa hi n’wamabindzu, swirho leswin’wana swa ntlawa wa hina a swi ta n’wi xungeta hi madzolonga. Kutani a ndzi kombela ku tlhantlha mhaka ya kona—ndzi lava mali ya le henhla ngopfu. ‘Vanhu lava a ndzi va pfuna’ a va ndzi nkhensa hi leswi ndzi va pfunaka ku langutana ni swiphiqo swa vona, kasi muvangi wa swiphiqo sweswo a ku ri mina. Hambileswi swi langutekaka swi nga tolovelekanga, lowu a wu ri muxaka wa ntirho lowu a ndzi wu rhandza.

“A ndzi tsakela mali ni nyanyuko lowu a ndzi wu kuma hikwalaho ko hanya hi ndlela yoleyo. A ndzi chayela movha wo durha, ndzi tshama endlwini ya manyunyu naswona a ndzi ri ni mali yo xava xin’wana ni xin’wana lexi a ndzi xi lava. Vanhu a va ndzi chava, ku nga leswi a swi ndzi nyika matimba. A ndzi titwa onge a nga kona la nga ndzi hlulaka ni leswaku a ndzi lawuriwi hi nawu. Swiphiqo swin’wana ni swin’wana leswi a swi va kona exikarhi ka mina ni maphorisa a swi tlhantlhiwa hi gqweta leri nga ni vutshila, leri a ri ri na tindlela to balekela vululami, kumbe ri fumbarherisa munhu la faneleke.

“Hambiswiritano, vanhu lava titshegeke hi ku kanganyisa a va tali ku tshembeka. Un’wana wa ntlawa wa hina u sungule ku ndzi venga kutani ndzi tikume ndzi nga ha rhandziwi. Hi xitshuketa ndzi lahlekele hi movha wa mina wo durha, mali ya mina ni xigangu xa mina lexi a xi rhandza swilo swo durha. Ndzi tlhele ndzi biwa ku vava. Leswi se a ti ndzi vuyela, ndzi kale ndzi ehleketa swinene hi xikongomelo xa vutomi.

“Tin’hweti ti nga ri tingani emahlweninyana ka sweswo, mana wa mina u ve Mbhoni ya Yehovha, kutani ndzi sungule ku hlaya tibuku ta tona. Tsalwa ra Swivuriso 4:14, 15 ri ndzi pfule mahlo hakunene: ‘U nga ngheni endleleni ya lavo homboloka, naswona u nga fambi u lulama u ya nghena endleleni ya lavo biha. Yi papalate, u nga hundzi etlhelo ka yona; yi kendlukele, u hundza.’ Marito yo fana ni lawa ma ndzi khorwisile leswaku lava lavaka ku hanya vutomi bya vukhamba a va na vumundzuku. Ndzi sungule ku khongela eka Yehovha ndzi n’wi kombela leswaku a ndzi kongomisa endleleni leyinene. Ndzi dyondze Bibele ni Timbhoni ta Yehovha naswona eku heteleleni ndzi nyiketele vutomi bya mina eka Xikwembu. Ku sukela kwalaho ndzi hanye hi ku tshembeka.

“Kunene, ku hanya hi mimpimanyeto leyo tshembeka swi vule ku kuma mali yintsongo. Kambe sweswi ndzi titwa ndzi ri ni vumundzuku, vutomi bya mina byi ni xikongomelo. Ndza swi xiya leswaku vutomi bya mina bya nkarhi lowu hundzeke ni hinkwaswo swo durha leswi a ndzi ri na swona a swi fana ni yindlu ya mabokisi leyi nga waka nkarhi wun’wana ni wun’wana. Enkarhini lowu hundzeke ripfalo ra mina a ri tlanyarile. Sweswi, hi ku pfuniwa hi dyondzo ya Bibele swa ndzi dya nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ndzi ringeka ku tlula nawu—hambi ku ri etimhakeni letitsongo. Ndzi ringeta ku hanya hi ku pfumelelana na Pisalema 37:3 leyi nge: ‘Tshemba Yehovha u endla leswinene; tshama emisaveni, kutani u endla hi ku tshembeka.’”

“Loyi A Vengaka Swifumbarheriso U Ta Hambeta A Hanya”

Hilaha Alexander a swi voneke hakona, ntiyiso wa Bibele wu nga susumetela munhu leswaku a tshika vukanganyisi. U hundzukile hi ku pfumelelana ni leswi muapostola Pawulo a swi vuleke epapileni ra yena leri yaka eka Vaefesa leri nge: “Mi cukumeta vumunhu bya khale lebyi fambisanaka ni ndlela ya n’wina yo sungula ya ku tikhoma ni lebyi onhiwaka hi ku ya hi ku navela ka byona loku xisaka; . . . mi endliwa mi va lavantshwa ematimbeni lama susumetaka mianakanyo ya n’wina, kutani mi fanele mi ambala vumunhu lebyintshwa lebyi tumbuluxiweke hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu hi ku lulama ka ntiyiso ni vutshembeki. Hikwalaho, leswi se mi cukumeteke mavunwa, un’wana ni un’wana wa n’wina a a vulavule ntiyiso eka warikwavo, hikuva hina hi swirho swa van’wana. Muyivi a nga ha tlheli a yiva, kambe ematshan’weni ya sweswo a a tirhe hi matimba, a endla ntirho lowunene hi mavoko yakwe, leswaku a kuma xo xi avela loyi a pfumalaka.” (Vaefesa 4:22-25, 28) Vumundzuku bya vanhu byi titshege hi ku hundzuka ko tano.

Loko makwanga ni vukanganyisi swi nga xiyiwi, swi nga onha misava, hilaha swi hoxeke xandla eku onhiweni ka Mfumo wa Rhoma. Hambiswiritano, ha tsaka hikuva Muvumbi wa vanhu a nga tiyimiselanga ku swi tshika swi te tano. U tiyimiserile “ku lovisa lava onhaka misava.” (Nhlavutelo 11:18) Naswona Yehovha u tshembisa lava navelaka misava leyi nga riki na vukanganyisi leswaku ku nga ri khale ku ta ta “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa . . . naswona ku ta va ni ku lulama eka swona.”—2 Petro 3:13.

I ntiyiso, swi nga ha va swi nga olovi ku hanya hi mimpimanyeto yo tshembeka namuntlha. Nilokoswiritano, Yehovha wa hi tiyisekisa leswaku ku nga ri khale, “wanuna wa makwanga u [ta] tisa khombo endlwini yakwe, kambe loyi a vengaka swifumbarheriso u ta hanya.”b (Swivuriso 15:27, NIV) Hi ku fularhela vukanganyisi sweswi, hi kombisa ku tiyimisela ka hina loko hi khongela eka Xikwembu hi ku: “Mfumo wa wena a wu te. Ku rhandza ka wena a ku endleke emisaveni, hilaha ku endlekaka hakona etilweni.”—Matewu 6:10.

Loko ha ha rindzele leswaku Mfumo wolowo wu teka goza, un’wana ni un’wana wa hina a nga ‘byala mbewu ya ku lulama’ hi ku nga pfumeli vukanganyisi. (Hosiya 10:12) Loko hi endla tano, vutomi bya hina na byona byi ta nyikela vumbhoni ematimbeni ya Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. Tlhari ra moya ri nga hlula vukanganyisi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Hi mpfuno wa Bibele, hi nga hlakulela “vumunhu lebyintshwa” kutani hi papalata vukanganyisi