Makaraite Ni Torha Ra Vona Ro Lava Ntiyiso

“LAVISISA [Matsalwa] hi vuenti naswona u nga tshembi vonelo ra mina.” Marito wolawo ya vuriwe hi murhangeri wa Makaraite wa lembe-xidzana ra vunhungu C.E. Xana Makaraite a va ri vamani? Xana hi nga dyondza nchumu wo karhi wa nkoka eka xikombiso xa vona? Ku hlamula swivutiso leswi, hi fanele hi tlhelela endzhaku ematin’wini ya nkwetlembetano lowu a wu ri kona nkarhi wo leha lowu vangeke vandla ra Makaraite.

Xana Nkwetlembetano Wu Sungurise Ku Yini?

Eka malembe-xidzana yo hetelela emahlweni ka Nguva leyi Tolovelekeke, ku sungule filosofi leyintshwa eka Vuyuda. A ku ri dyondzo ya leswaku Xikwembu xi humese Milawu mimbirhi eNtshaveni ya Sinayi, wun’wana a ku ri lowu tsariweke ni wun’wana wu ri nawu wa nomu.a Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., ku ve ni mpfilumpfilu lowukulu exikarhi ka lava a va seketela dyondzo leyintshwa ni lava a va nga yi seketeli. Vafarisi a va ri vahlohloteri, loko Vasaduki ni Vaessenes va ri exikarhi ka vakaneti.

Loko nkwetlembetano lowu wu ri xikarhi, Yesu wa Nazareta u humelerile tanihi Mesiya la tshembisiweke. (Daniyele 9:24, 25; Matewu 2:1-6, 22, 23) Yesu u hlangavetane ni mintlawa hinkwayo leyi a yi kanetana ya Vayuda. Loko a ri karhi a hlamulana na vona, u sole lava a va endla rito ra Xikwembu swa hava hi mikhuva ya vona. (Matewu 15:3-9) Yesu u tlhele a dyondzisa ntiyiso wa moya hi ndlela yakwe yi ri yoxe ya Vumesiya. (Yohane 7:45, 46) Ku engetela kwalaho, i valandzeri va ntiyiso va Yesu ntsena lava nyikeleke vumbhoni bya ku seketeriwa hi Xikwembu. Va tiviwe tanihi Vakreste.—Mintirho 11:26.

Loko tempele ya Yerusalema yi herisiwile hi 70 C.E., Vafarisi a ku ri mpambukwa wa vukhongeri lowu poneke ku herisiwa. Hikwalaho ko pfumaleka ka vuprista, magandzelo ni tempele, mikhuva ya Vayuda ya Vufarisi yi sungule ku nghenisa swikhomela-ndhawu swa leswi hinkwaswo, va pfumelela mikhuva ni tinhlamuselo swi siva Nawu lowu tsariweke. Leswi swi nyike nkarhi wa leswaku “tibuku leto kwetsima” letintshwa ti tsariwa. Leyi tsariweke ro sungula i Mishnah, leyi nga ni swiengetelo swa tinhlamuselo ta nawu wa vona wa nomu. Endzhakunyana ku hlengeletiwa kun’wana ka matsalwa ku engeteriwile naswona ya vitaniwe Talmud. Hi nkarhi lowu fanaka, vagwinehi va Vukreste va sungule ku lwisana ni milawu ya tidyondzo ta Yesu. Mintlawa leyi ha yimbirhi yi sungule ku humesa tindlela ta matimba ta vukhongeri—vulawuri bya vurhabi hi hala tlhelo ku va ni vulawuri bya kereke.

Hikwalaho ka mpfilumpfilu lowu a wu ri kona wa Vayuda ni vahedeni va Rhoma naswona endzhakunyana ni “Vakreste” va le Rhoma, eku heteleleni ntsindza wa Vuyuda wu rhurhiseriwe eBabilona. Hi kona laha matsalwa ya Talmud ya hleriweke hi ku helela. Hambi leswi varhabi va vuleke leswaku Talmud yi hlamusela ku rhandza ka Xikwembu hi vuenti, Vayuda vo tala va vone nkucetelo lowukuku wa vulawuri bya varhabi ivi va navela leswaku rito ra Xikwembu ri tisiwa eka vona hi ku tirhisa Muxe ni vaprofeta.

Exiphen’wini xo hetelela xa lembe-xidzana ra vunhungu C.E., Vayuda va le Babilona lava aleke vulawuri bya vurhabi ni vupfumeri bya vona eka nawu wa vona wa nomu, va amukele murhangeri la nga ni vutlhari la vitaniwaka Anan ben David. U twarise mfanelo ya Muyuda un’wana ni un’wana eka dyondzo leyi nga tshikeleriki ya Matsalwa ya Xiheveru tanihi xihlovo xi ri xoxe xa vukhongeri bya ntiyiso, ku nga khathariseki nhlamuselo ya varhabi kumbe Talmud. Anan u dyondzisile: “Lavisisani hi vuenti eka Torah [nawu lowu tsariweke wa Xikwembu] naswona mi nga tshembi mianakanyo ya mina. Hikwalaho ka ku kandziyisiwa loku ka Matsalwa, valandzeri va Anan va tiviwe tanihi Qa·ra·ʼimʹ, vito ra Xiheveru leri vulaka “vahlayi.”

Ku Lwisana Ka Makaraite Ni Varhabi

Hi swihi swikombiso swa dyondzo ya Makaraite leswi tshukiseke mintlawa ya varhabi? Varhabi a va yirisa ku dya nyama ni ntswamba hi nkarhi wun’we. Va vule leswi tanihi nhlamuselo ya nawu wa nomu lowu nga eka Eksoda 23:19, lowu nge: “U nga ṭhuki u ŝeka e šimbutana hi ntswamba wa mana wa šona.” Hi tlhelo lerin’wana Makaraite ya dyondzise leswaku ndzimana leyi yi hlamusela leswi yi swi vuleke—a yi vuli swin’wana. Va khutaze leswaku swipimelo swa varhabi a ku ri leswi sunguriweke hi vanhu.

Hi ku ya hi nhlamuselo ya vona ya Deteronoma 6:8, 9, varhabi a va kholwa leswaku vavanuna va Vayuda a va fanele ku khongela va ambale titefillin kumbe tifilaktera, ni leswaku mezuzah a yi fanele yi vekiwa eka nyangwa wun’wana ni wun’wana.b Makaraite va xiye ndzimana leyi tanihi leyi nga ni nhlamuselo yo fanekisela, kutani va ale swinawana swo tano swa vurhabi.

Etimhakeni tin’wana Makaraite a va tshikilela ngopfu ku tlula varhabi. Hi xikombiso, xiya langutelo ra vona ra Eksoda 35:3, leyi hlayekaka hi ndlela leyi: “Mi nga ṭhuki mi ṭhiv̌ela nḍilo e tindlwini hikwato ta ṅwina hi siku ra savata.” Makaraite a va yirisa ku tshika rivoni ri pfurha hambi loko ri lumekiwe emahlweni ka Savata.

Ngopfu-ngopfu endzhaku ka rifu ra Anan, nkarhi na nkarhi varhangeri va Makaraite a va nga twanani ehenhleni ka muxaka wo karhi wa swipimelo, naswona hungu ra vona nkarhi hinkwawo a ri nga twisiseki. Makaraite a va nga ri na vun’we hikuva a va nga pfumeri hambi a ri murhangeri ni un’we, kambe a va kandziyisa ku hlaya ka munhu hi xiyexe ni nhlamuselo ya Matsalwa, leswi a swi kanetana ni tindlela ta vurhabi. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki leswi, vandla ra Makaraite ri ve ni ndhuma, ni ku va ni nhlohlotelo eka vaaki va Vayuda va le Babilona, ni ku tlhela ri tiveka eMiddle East hinkwaro. Ntsindza lowukulu wa Makaraite wu simekiwe ni le Yerusalema.

Hi malembe-xidzana ya vukaye ni ya vukhume C.E., swidyondzi swa Makaraite swi kurise dyondzo leyi pfuxetiweke ya ririmi ra Xiheveru naswona swi ve ni nguva ya ku rhula. Va langute buku ya Matsalwa ya Xiheveru lama tsariweke ya ri lama kwetsimaka, ku nga ri mikhuva ya nomu. Van’wana va Makaraite va ve vakopi va vurhon’wana va Matsalwa ya Xiheveru. Entiyisweni a ku ri nkucetelo wa Makaraite lowu khutazeke Vayuda hinkwavo ku dyondza Matsalwa ya Masora, leswi endleke leswaku namuntlha hi va ni tsalwa ra Bibele leri pakanisaka swinene.

Enkarhini wa ku andza loku ka xihatla, Makaraite ya Vuyuda ya tinyiketele ku paluxa ntirho wa vurhumiwa exikarhi ka Vayuda. Leswi swi tise nxungeto wa le rivaleni eka varhabi va Vuyuda.

Xana Varhabi Va Angule Njhani?

Nhlaselo wa varhabi a wu ri nyimpi leyi hisaka ya milomu, lowu hi mano a wu endleriwa ku cinca dyondzo ya vona leswaku va fikelela pakani ya vona. Hi lembe-xidzana leri landzeleke nhlaselo wa Anan, varhabi va Vayuda va tekelele maendlelo ya Makaraite. Varhabi va ve ni vutivi lebyikulu eku tshaheni ka Matsalwa, hi ku landzelela endlelo ra Makaraite ni ndlela ya vona yo tsala.

Murhangeri la tivekaka wa nyimpi ya milomu leyi a yi lwiwa na Makaraite a ku ri Saʽadia ben Joseph, loyi a veke nhloko ya vaaki va Vayuda le Babilona eka hafu yo sungula ya lembe-xidzana ro sungula C.E. Ntirho lowukulu wa vutshila wa Saʽadia, ku nga buku leyi nge, The Book of Beliefs and Opinions, yi hundzuluxeriwe yi ya eka Xinghezi hi Samuel Rosenblatt, la vuleke leswi eka xingheniso xa yona: “Hambi leswi . . . a a ri mulawuri esikwini rakwe eka Talmud, [Saʽadia] a nga yi tirhisi ngopfu buku ya ndhavuko wa Vayuda, hikwalaho ka leswi a a navela ku hlula Makaraite hi matlhari ya vona vini, eka lava a va amukela Nawu lowu Tsariweke ntsena tanihi lowu wu hanyaka.”

Hi ku landzelela minkondzo ya Saʽadia, varhabi va Vuyuda va hetelele va kume matimba. Va fikelele leswi hi ku titwananisa swinene ni xiyimo lerova va timula njhekanjhekisano wa Makaraite hi ku helela. Nhlaselo wo hetelela wu endliwe hi Moses Maimonides, xidyondzi lexi dumeke xa Talmud xa lembe-xidzana ra vu-12. Hikwalaho ka leswi a swi kota ku amukela langutelo ra Makaraite lawa a a tshama na wona aEgipta, kun’we ni matirhiselo ya vutivi byakwe lama khorwisaka, u endle leswaku va n’wi xixima ivi a onha xikhundla xa vurhangeri bya vona vini.

Ntlawa Wa Makaraite Wu Phupha

Hikwalaho ka leswi a ri nga ri na vun’we ni ntwanano hambi ku ri ku kunguhateriwa hi mfanelo, vandla ra Makaraite ri heleriwe hi matimba ni ku lahlekeriwa hi valandzeri va rona. Eku heteleleni, Makaraite va cince langutelo ra vona ni milawu. Leon Nemoy, mutsari wa vandla ra Makaraite wa tsala: “Loko Talmud yi tshama yi yirisiwile yi nga ha voniwi, ku herisiwa ka vutalmud a ku fambisana ni mikhuva ya Makaraite ya nawu ni ndhavuko.” Hakunene, Makaraite va lahle xikongomelo xa vona xa le ku sunguleni va amukela swinene xa varhabi va Vuyuda.

Ka ha ri ni Makaraite ya kwalomu ka 25 000 eIsrayele. Magidi man’wana ma nga ri mangani ma nga kumiwa etindhawini tin’wana, ngopfu-ngopfu eRussia ni le United States. Hambi swi ri tano, mikhuva ya vona ya nomu ya hambana ni ya Makaraite yo sungula.

Xana hi nga dyondza yini eka matimu ya Makaraite? I xihoxo lexikulu ku ‘endla rito ra Xikwembu ri fumiwa hi mindhavuko.’ (Matewu 15:6) Ku ntshunxeka eka ku tikeriwa hi mikhuva ya vanhu swi lava vutivi lebyi kongomeke bya Matsalwa. (Yohane 8:31, 32; 2 Timotiya 3:16, 17) Ina, lava va lavaka ku tiva ni ku endla ku rhandza ka Xikwembu a va tshembeli eka mindhavuko ya vanhu. Ematshan’weni ya sweswo, va kambisisa Bibele hi ku hiseka kutani va tirhisa swiletelo leswi pfunaka swa Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Ntlawa wa Makaraite

[Xihlovo Xa Kona]

From the book The Jewish Encyclopedia, 1910