Ndzhaka Ya Hina Leyi Fuweke Ya Moya

HI KU VULA KA PHILLIP F. SMITH

“Rivoni leri nga ta voninga Afrika leyi nga ni munyama ri lumekiwile.” A hi nga ha tikoti hi ntsako loko hi hlaya leswi nga laha henhla, eka tluka 75 ra 1992 Yearbook of Jehovah’s Witnesses! Marito wolawo ma tsariwe hi kokwa wa hina, Frank W. Smith, hi 1931, epapileni rakwe leri a ri ya eka Makwerhu Joseph F. Rutherford, loyi hi nkarhi wolowo a a ri muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower. Kokwana a tsalela ku vika hi ta riendzo rakwe ro chumayela leri a ri endleke a ri ni makwavo wakwe lontsongo wa xinuna.

NHLAMUSELO ya 1992 Yearbook yi ri: “Gray Smith ni buti wakwe Frank, vatirheli vambirhi lava nga maphayona, lava nga ni xivindzi, vo huma eCape Town va ye eBritish East Africa ku ya kamba loko swi ta koteka ku hangalasa mahungu lamanene. Va tekile movha lowu vito ra wona a wu vitaniwa De Soto lowu va wu cinceke wu va kharhavhani (movha lowu nga yindlu), va wu khandziyisa ebyatsweni xikan’we ni 40 wa mabokisi ya tibuku, va tluta va kongoma eMombasa, ehlalukweni ra Kenya.”

Epapileni rakwe leri yaka eka Makwerhu Rutherford, Kokwana u hlamusele riendzo ro suka eMombasa ku ya eNairobi, ntsindza wa Kenya: “Hi sungule nchumu wo chavisa, ku nga riendzo ra movha leri hi nga tshamangiki hi ri famba. Swi hi tekele masiku ya mune ku hlanganisa 360 wa timayili [580 wa tikhilomitara] hi ri eku fambeni siku hinkwaro . . . [Khilomitara] yin’wana ni yin’wana a ndzi boheka ku xika ni foxolo ku palatela misele, magoji, ni ku tsemelela mabyanyi yo bumbula, ni misinya ku pfala swibodlho leswaku mavhilwa ma kota ku famba.”

Endzhaku ko fika eNairobi, Frank na Gray va tirhe masiku yo ringana 21 hi ku tlhandlamana, ku hangalasa tibuku ta vona ta Bibele. Kokwana u tsarile: “Hi ku ya hi mahungu-ndlela, ntirho lowu wo chumayela wu vilerise vanhu va vukhongeri eNairobi.” Endzhaku ka sweswo, Kokwana a a tsakela ku tlhelela ekaya ka n’wana wakwe wa jaha wa malembe mambirhi hi vukhale, Donovan, ni nsati wakwe, Phyllis, loyi hi nkarhi wolowo a langutele n’wana wa vona wa vumbirhi, tatana wa hina, Frank. Kokwana wa xinuna u nghene ebyatsweni byo sungula lebyi a byi ri kwalaho byi huma eMombasa, kambe u dlaye hi vuvabyi bya dari a nga si fika ekaya.

Loko mina ni makwerhu wa mina lonkulu wa xisati, ni makwerhu wa mina lontsongo wa xinuna, hi anakanya hi rungula ra Yearbook yoleyo, mianakanyo ya hina yi hundzukela eka tata wa hina la rhandzekaka. Hi 1991, tin’hweti ti nga ri tingani ntsena hi nga si kuma 1992 Yearbook, u file hikwalaho ka vuhandzuri bya mbilu. Hambi leswi a nga n’wi tiviki tata wakwe, a a ri na rona rirhandzu leri enteke leri tata wakwe a ri na rona ha Yehovha. Mawaku ntsako lowu Kokwana a ta va na wona ku tiva leswaku endzaku ka malembe ya 28, hi 1959, n’wana wakwe u ta landzelela minkondzo yakwe a va mutirheli wa Vukreste eAfrika Vuxa!

Vutomi Byo Sungula Bya Tatana

Tata wa hina u velekiwe hi July 20, 1931, eCape Town, tin’hweti timbirhi endzhaku ka rifu ra tata wakwe, loyi a thyiweke vito rakwe. Ku sukela evuntshweni Tatana u kombise rirhandzu rakwe ha Yehovha. Loko a ri ni malembe ya kaye ntsena, u yime exiticini-nkulu xa xitimela xa le Cape Town a endla ntirho wo nyikela vumbhoni hi makhadi ya xitiviso hambi loko vanghana va yena va xikolo va ri karhi va n’wi hlekula. Loko a ri ni malembe ya 11, u kombise ku tinyiketela kakwe eka Yehovha hi nkhuvulo wa mati. Nkarhi wun’wana Tatana a a averiwa ku tirha a ri yexe xitarata hinkwaxo evutirhelini. Loko a ri ni malembe ya 18, a a khoma Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza ni ntlawa wa vamakwerhu va xisati lava kuleke va Vakreste elokixini ra le Cape Town.

Hi 1954 Sosayiti ya Watch Tower yi tivise leswaku haxawa ka kona ku ta va ni mintsombano ya matiko hinkwawo eYoropa. Tatana a swi lava swinene ku ya, kambe a nga ri na mali yo ringana ku suka eCape Town a ya kona. Kutani u endle xiboho xo tirha tanihi mukhemisi emugodini wa koporo eN’walungwini wa Rhodesia (laha sweswi ku nga Zambia) ku ringana tin’hweti tinharhu. Miako leyi a ku hluteriwa swicelwa eka yona a yi ri emakhwatini ya Vantima.

Tatana a a swi tiva leswaku ku ni nhlayo leyikulu ya Timbhoni ta Vantima eN’walungwini wa Rhodesia, kutani loko a fikile u va lavile ivi a kuma laha va khomelaka kona minhlangano ya vona. Hambi leswi a nga swi koti ku vulavula ririmi ra kwalaho, kambe u hlanganyele na vona naswona a a hamba a va kona emihlanganweni ya Vandlha ra le Mayini ra Timbhoni ta Yehovha. Valungu lava tirhaka emugodini a va ri ni xihlawu-hlawu naswona hakanyingi a va kombisa xihlawu-hlawu xa vona eka Vantima hi ku va khahla. Hambi swi ri tano, Tatana nkarhi hinkwawo a kombisa musa.

Eku heleni ka tin’hweti tinharhu, mutirhi wa Muntima, loyi a a nga ri Mbhoni u tile eka Tatana kutani a n’wi vutisa a ku: “Xana wa swi tiva leswaku hi ku vitana mani ke?” Wanuna loyi u n’wayiterile kutani a ku: “Hi ku vitana Bwana [Nkul.] Watchtower.”

Hi 1955, Tatana u swi kotile ku va kona eka tinhlengeletano ta le Yuropa ta “Mfumo Lowu Hlulaka.” Kwalaho u hlangane na Mary Zahariou, loyi a veke nsati wa yena lembe leri landzeleke. Endzhaku ka ku tekana ka vona, va ye va ya tshama eParma, Ohio, le U.S.A.

Ku Ya eAfrika Vuxa

Hi nkarhi wa ntsombano wa muganga eUnited States, xirhambo xi endliwile eka vatsombani ku ya tirha laha xilaveko xa vatirheli a xi ri xikulu kona. Vatswari va hina va bohe ku ya eAfrika Vuxa. Va endle hi laha Sosayiti ya Watch Tower yi ringaniseke ha kona. Va hlayise mali ku kondza yi ringana ku xava mathikithi mambirhi ya ku ya ni ku vuya leswaku, loko Tatana a nga humeleli ku kuma ntirho va ta kota ku vuya, hikuva a ku pfumeleriwa ntsena lava va nga ni maphepha ya mpfumelelo wo tirha, ku tshama endhawini yoleyo.

Endzhaku ko kuma pasi ro endza, tivhisa ni ku tlhaveriwa, hi July 1959, Tatana na Manana va tlute hi byatso va suka eDorobeni ra New York va ya eMombasa va tirhisa ndlela ya le Cape Town. Riendzo ri va tekele mune wa mavhiki. Loko va fika eMombasa va amukeriwe hi malwandla ehlalukweni, hi vamakwerhu va Vakreste lava nga fika kona vona va nga si fika ku ta tirha laha xilaveko a xi ri xikulu kona. Loko va fika eNairobi, Tatana u kume papila ri n’wi yimerile. A ku ri nhlamulo ya xikombelo xakwe xo tirha tanihi mukhemisi wa Geological Survey Department ya le Entebbe, eUganda. Tatana na Manana va khandziye xitimela xo ya eKampala, eUganda, laha Tatana a kamberiweke kona hi swivutiso ni ku tlhela a thoriwa. Hi nkarhi wolowo, a ku ri ni Mbhoni yin’we ntsena endhawini ya Entebbe-Kampala, George Kadu.

Mfumo wa vukoloni wu hakelele Tatana leswaku a dyondza ririmi ra kwalaho ra Xiluganda. A tsakile swinene, hikuva ana a kunguhate ku ri dyondza leswaku a ta humelela swinene evutirhelini. Endzhakunyana, Tatana u pfunetile eku hundzuluxeleni ka xibukwana lexi nge “Mahungu Lamenene Ya Mfumo” hi Xiluganda.

Tatana a nga chavi ku nyikela vumbhoni eka van’wana. A vulavula ni Valungu hinkwavo endzawulweni yakwe, naswona a a hlanganyela nkarhi hinkwawo eku chumayeleni ka vaaki va le Uganda. U tlhele a nyikela vumbhoni ni le ka qweta-nkulu ra Muntima ra le Uganda. Wanuna loyi a nga yingisanga marungula ya Mfumo ntsena, kambe u tlhele a rhamba Tatana na Manana eswakudyeni swa ni nhlikanhi.

Makwerhu wa xisati Anthe u velekiwile hi 1960, naswona mina ndzi velekiwile hi 1965. Ndyangu wa ka hina wu tolovelane swinene ni vamakwerhu va vandlhanyana leri a ri kula entsindza, ku nga Kampala. Leswi a hi ri hina ntsena Timbhoni ta valungu ekusuhani na Entebbe, hi ve ni mintokoto yo tsakisa. Siku rin’wana munghana wa Tatana u fike a wisanyana le Entebbe kutani a ringeta ku lavetela Tatana. A nga humelelanga ku kondza a vutisa a ku: “Xana ma wu tiva mpatswa lowu nga kona laha wa Valungu lowu nga Timbhoni ta Yehovha?” Munhu yoloye hi ku hatlisa u va kongomise endlwini ya Tatana na Manana.

Swiyimo swo nonon’hwa naswona a hi hlangana na swona, ku katsa ni ku langutana ni nyimpi ya mavandla mambirhi lama hlomeke. Masocha ya mfumo siku rin’wana a ma balesela mani na mani wa ntlawa wa rixaka rin’wana. Vusiku ni nhlekanhi a ku rila swibalesa swi nga heri. Leswi a ku ri ni xipimelo xo ka ku nga humiwi emakaya. Ku sukela hi awara ya 6:00 ni madyambu ku fikela hi 6:00 ni mixo, minhlangano a yi khomiwa ni ndzhenga ekaya ra vatswari va mina aEntebbe.

Endzhakunyana, loko xipimelo xi herisiwile, Tatana u hi yise eKampala eDyondzweni ya Xihondzo xo Rindza. Socha ri kombetele xibalesa eka hina, ri yimisa movha wa hina ri lava ku tiva leswaku hi ya kwihi. Hi nkarhi wolowo a ndzi ri ricece, naswona Anthe a a ri ni ntlhanu wa malembe. Loko Tatana a hlamuserile hi ku rhula, a komba socha Tibibele ni tibuku ta hina, ri hi tshikile hi famba.

Hi 1967, endzhaku ko tshama eUganda malembe lama lavaka ku va nhungu, vatswari va hina va bohe ku tlhelela eUnited States hikwalaho ka xiphiqo xa rihanyo ni vutihlamuleri bya ndyangu. Hi ve swirho swa Vandlha ra Canfield, eOhio, laha Tatana a tirheke tanihi nkulu. Kwalaho vatswari va mina va kurise rirhandzu ra vona eka vamakwerhu hi laha va rhandzeke vandlha leritsongo eKampala ha kona.

Ku Kurisiwa Hi Rirhandzu Ra Vukreste

Hi 1971 ku velekiwe makwerhu lontsongo David. Loko ha ha ri vatsongo, hi kuriseriwe endyangwini wa xiyimo lexi a xi fuwile hi rirhandzu leri kufumelaka. A swi kanakanisi leswaku leswi swi sungule eka xinghana xa rirhandzu lexi vatswari va hina a va ri na xona hi vumbirhi bya vona.

Loko ha ha ri vatsongo, Tatana nkarhi hinkwawo a hi hlayela timhaka ta Bibele hi nkarhi wo etlela, a khongela na hina, a hi nyika tichokoleti, Manana a nga swi tivi, leti phutseriweke hi phepha ra nsuku ro vangama. Minkarhi hinkwayo a hi dyondza Xihondzo xo Rindza hi ri swin’we hi ndyangu, ku nga khatariseki leswaku hi kwihi. Loko hi ri eku wiseni hi tiholodeyi, siku rin’wana hi xi dyondze hi ri entshaveni naswona nkarhi wun’wana hi langutane ni lwandle. Tatana hakanyingi a vula leswaku minkarhi yoleyo hi yin’wana yo tsakisa leyi a yi kumbukaka. U vule leswaku u rila ni lava pfumatiweke ntsako lowukulu lowu dyondzo ya ndyangu yi nga wu tisaka.

Loko swi ta eka ku kombisa ku rhandza Yehovha, Tatana a a dyondzisa hi ku va xikombiso lexinene. Nkarhi hinkwawo, loko kandziyiso lowuntshwa wa magazini wa Xihondzo xo Rindza kumbe Xalamuka! wu fika kumbe loko hi amukela nkandziyiso wun’wana wa Watchtower, Tatana a hlaya nkandziyiso hinkwawo hi ku hiseka. Hi dyondze eka yena leswaku ntiyiso wa Bibele a wu fanelanga wu tekeriwa ehansi kambe wu fanele ku langutiwa tanihi ndzalama ya risima. Yin’wana ya tindzhaka terhu ta risima ngopfu i Reference Bible ya Tatana. Kwalomu ka tluka rin’wana ni rin’wana ri tsariwe rungula leri kumiweke loko a dyondza. Sweswi loko hi hlaya tinhlamuselo takwe ta le tlhelweni ka phepha, onge hi loko hi twa yena, a hi dyondzisa ni ku hi laya.

Ku Tshembeka Ku Fikela Emakumu

Loko hi ri evutirhelini bya nsimu, hi May 16, 1991, Tatana u khomiwe hi vuvabyi bya mbilu. Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, u endliwe vuhandzuri bya mbilu lebyi tikombeke byi endliwe kahle. Hambi swi ri tano, hi vusiku lebyi landzeleke vuhandzuri, hi amukele riqingho leri humaka exibedlhele. Tatana a huma ngati, naswona madokodela a a ma karhatekile swinene. U tlheriseriwe evuhandzurini ra vumbirhi vusiku bya kona leswaku va ringeta ku yimisa ku huma ka ngati kambe a swi kotekanga. Ngati ya Tatana a yi vevuka yi nga pfaleki.

Siku leri landzelaka, tanihi leswi xiyimo xa Tatana a xi nyanya ku biha, dokodela u teke manana ni makwerhu lontsongo a yima na vona exihundleni ku va kucetela leswaku va pfumela leswaku Tatana a pomperiwa ngati. Hambi swi ri tano, Tatana eku sunguleni u byele madokodela leswaku a nge wu amukeri mpompelo wa ngati ehansi ka swiyimo swihi na swihi. U va hlamusele xivangelo xa yena xa Matsalwa xo ala ngati, kambe u vule leswaku a nga swi amukela swikhomela-ndhawu swin’wana swa vutshunguri leswi nga riki na ngati.—Levhitika 17:13, 14; Mintirho 15:28, 29.

Lunya leri a ri fukameriwe hi swirho swin’wana swa vatirhi va vutshunguri, ri vange moya wo tshwukisela mahlo eICU (intensive care unit [xivandla xa lava va vabyaka ngopfu]). Leswi, ku katsa ni xiyimo xa Tatana lexi a xi nyanya, nkarhi wun’wana a hi swi vona swi tika ku swi byarha. Hi kombele mpfuno eka Yehovha naswona hi ringete ku tirhisa swiringanyeto leswi tirhaka leswi hi swi kumeke. Loko hi endzela eICU, nkarhi hinkwawo a hi ambala kahle, hi xiximeka eka vatirhi va swa vutshunguri. Hi kombise nkhathalelo wa xiviri eka xiyimo xa Tatana hi ku vutisa swivutiso leswi twalaka, naswona hi nkhense xirho xihi na xihi xa vatirhi lexi hoxeke xandla eku khathaleleni ka Tatana.

Matshalatshala ya hina ma voniwile hi vatirhi va swa vutshunguri. Masiku ma nga ri mangani, moya wo tshwukiselana mahlo wu hundzuke lowa musa. Vaongori lava a va khathalela Tatana a va hambeta va n’wi endzela ku vona loko a hlakarhela, hambi leswi a ku nga ha averiwanga vona ku n’wi langutela. Dokodela un’wana loyi a ri ni mona eka hina u ye a thamba lerova a vutisa Manana leswaku u njhani. Vandlha ra ka hina ni maxaka, na vona va hi seketerile hi rirhandzu. A va rhumela swakudya ni makhadi yo tala yo chavelela, ni ku hi khongelela.

Lexi vavisaka, Tatana a nga pfunekanga hi vutshunguri byebyo. U file endzhaku ka khume ra masiku a handzuriwile ro sungula. Hi n’wi rile ngopfu Tatana. Minkarhi yin’wana mintlhaveko ya ku feriwa yi ni matimba swinene. Nkateko wa kona, Xikwembu xa hina xi hi tshembisa leswaku xi ta hi rhwalela ‘ndzhwalo wa hina siku na siku,’ naswona hi dyondze ku titshega ha xona ku tlula eku sunguleni.—Pisalema 68:19.

Hinkwerhu ka hina hi tiyimisele leswaku hi ta hambeta hi tirhela Yehovha hi ku tshembeka, leswaku hi ta va ni ntsako wo vona Tatana emisaveni leyintshwa.—Marka 5:41, 42; Yohane 5:28; Mintirho 24:15.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Frank Smith ni mana wakwe, Phyllis, eCape Town

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Tatana na Manana hi nkarhi wa ku tekana ka vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Eka nkhuvulo wo sungula aEntebbe, vamakwerhu va hirhe xidan’wana xa hosi ya wa Ntima

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Ku xewetana hi mukhuva wa kona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Tatana na Manana emahlweninyana ka ku fa ka Tatana