Macathar—Xana A Va Ri Vadlawela-ripfumelo Va Vakreste?

“DLAYANI hinkwavo; Xikwembu xi ta va tiva lava nga va xona.” Hi siku rero ra ximumu ra 1209, vaaki va le Béziers, edzongeni wa Furwa, va dlayiwile. Nghwendza Arnold Amalric, loyi a vekiweke tanihi muyimeri wa mupapa ku rhangela valwi va nyimpi ya nkutsulo va Makhatoliki, a nga vanga na tona tintswalo. Loko vanhu vakwe va vutise leswaku va ta ma vonisa ku yini Makhatoliki exikarhi ka vagwinehi, ku vuriwa leswaku u nyikele nhlamulo leyi yo biha leyi tshahiweke laha henhla. Van’wamatimu va Khatoliki va yi vevukisa, va ku: “U nga karhateki. A hi vangani va nga ta hundzuriwa.” Ku nga khathariseki leswaku nhlamulo yakwe leyi kongomeke hi yihi, vuyelo bya kona byi ve ku dlayiwa ka vavanuna, vavasati ni vana va kwalomu ka 20 000, hi valwi va nyimpi ya nkutsulo va kwalomu ka 300 000, lava rhangeriweke hi vabixopo va Kereke ya Khatoliki.

I yini lexi vangeke ku dlayeteriwa loku ka vanhu? Lawa a ko va masungulo ya Nyimpi ya Nkutsulo yo lwisana ni Maalbiga leyi Mupapa Innocent III a yi sunguleke, ku lwisana ni lava va vuriwaka vagwinehi exifundzheni xa Languedoc, edzonga-xikarhi wa Furwa. Loko yi nga si hela, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 20, vanhu vo lava ku va miliyoni yin’we—Macathar, Mawaldo hambi ku ri Makhatoliki yo tala—va lahlekeriwe hi vutomi bya vona.

Ku Hambana Ka Vukhongeri eYuropa eMalembeni Ya Le Xikarhi

Ku andza ka xihatla ka nxaviselano eka lembe-xidzana ra vu-11 C.E. ku tise ku cinca lokukulu eka swivumbeko swa ntshamisano ni ikhonomi eYuropa emalembeni ya le xikarhi. Madoroba ma sungule ku andza leswaku ma ta rhurhela nhlayo leyi andzaka ya vatshila ni vaxavisi. Leswi swi endle leswaku ku va ni mianakanyo yo tala leyintshwa. Ku hambana ka vukhongeri ku sungule ku andza eLanguedoc, laha ku pfumelelana loku hlamarisaka swin’we ni nhluvuko wa xiyimo xa le henhla a swi humelela ku tlula ndhawu yihi na yihi ya le Yuropa. Doroba-nkulu ra Toulouse eLanguedoc a ri ri ra vunharhu eka madoroba lama fuweke swinene eYuropa. Leyi i ndhawu leyi a ku tshama vaphati lavakulu eka yona, marito man’wana ya swiphato swa vona a ma vulavula hi timhaka ta politiki ni ta vukhongeri.

Loko yi hlamusela xiyimo xa vukhongeri hi lembe-xidzana ra vu-11 ni ra vu-12, Revue d’histoire et de philosophie religieuses yi ri: “Hi lembe-xidzana ra vu-12, ku fana ni le ka lembe-xidzana leri tlhandlamiwaka hi rona, mahanyelo ya vafundhisi, rifuwo ra vona, swixaviwa swa vona ni ku tikhoma ka vona ko biha, a swi ri karhi swi sandziwa, kambe ngopfu-ngopfu i rifuwo ni matimba ya vona, ku lwisana ka vona ni valawuri va mfumo swin’we ni vundzundzana bya vona leswi a swi soriwa.”

Vachumayeri Lava Tsendzelekaka

Hambi Mupapa Innocent III a a swi vona leswaku vuhomboloki lebyi nga kona ekerekeni hi byona a byi andzisa nhlayo ya vachumayeri lava nga ni langutelo leri hambaneke, lava tsendzelekaka eYuropa, ngopfu-ngopfu edzongeni wa Furwa ni le n’walungwini wa Italy. Vunyingi bya lava a ku ri Macathar kumbe Mawaldo. U sandze vaprista hikwalaho ka leswi va nga va dyondzisiki vanhu, a ku: “Vana va pfumala xinkwa lexi mi alaka ku va phamela xona.” Kambe, ematshan’weni yo dyondzisa vanhu Bibele, Innocent u vule leswaku “Matsalwa ya Xikwembu ma ente swinene lerova a hi vanhu lava tolovelekeke ni lava nga dyondzekangiki ntsena lava nga swi kotiki ku ringeta ku ma twisisa, hambi lava tlhariheke ni lava dyondzekeke a va ma twisisi.” Ku hlaya Bibele a ku yirisiwile eka vanhu hinkwavo handle ka vafundhisi ntsena naswona a va pfumeleriwe ku yi hlaya hi Xilatini ntsena.

Leswaku a sivela ku chumayela ka vapambuki, lava tsendzelekaka, mupapa u pfumelele leswaku ku simekiwa Order of Friars Preachers, kumbe Ma-Dominic. Ku hambana ni vafundhisi lava fuweke va Khatoliki, tinghwendza leti a ti fanele ti va vachumayeri lava famba-fambaka lava lerisiweke ku lwela ku faneleka ka Khatoliki, eka “vagwinehi” edzongeni wa Furwa. Mupapa nakambe u rhumele vayimeri vakwe leswaku va ya kanerisana ni Macathar ni ku ringeta ku ma tlherisela etshangeni ra Khatoliki. Tanihi leswi matshalatshala lawa ma tsandzekeke, ni leswi un’wana wa vayimeri vakwe a dlayiweke, hi mugwinehi hi ku ya hi mahungu-ndlela, Innocent III u sungule Nyimpi ya Nkutsulo yo lwisana ni Maalbiga hi 1209. Albi i rin’wana ra madoroba leri eka rona Macathar a ma kumeka hi xitalo xisweswo tibuku ta matimu ya kereke ti vulavula hi Macathar tanihi Maalbiga (Xifurwa, Albigeois) naswona ti tirhise rito leri eka “vagwinehi” hinkwavo va ndhawu yoleyo, ku katsa ni Mawaldo. (Vona bokisi leri nga ehansi.)

Xana Macathar A Va Ri Vamani?

Rito “cathar” ri huma eka rito ra Xigriki ka·tha·rosʹ, leri vulaka ku “tenga.” Ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-11 ku ya eka ra vu-14, Vucathar byi hangalake swinene ngopfu-ngopfu eLombarde, en’walungwini wa Italy ni le Languedoc. Tidyondzo ta Macathar a ku ri mpfangano wa dyondzo ya dualism ni ya Gnosticism ta le Vuxeni, leti kumbexana ti teke ni vaxavisi ni varhumiwa vo huma ematikweni mambe. The Encyclopedia of Religion yi hlamusela dualism ya Macathar tanihi ku pfumela eka “misinya mimbirhi ya milawu: wo lulama, lowu lawulaka hinkwaswo swa moya, ni lowo biha, lowu lawulaka misava leyi vonakaka, swin’we ni miri wa munhu.” Macathar a a va pfumela leswaku Sathana hi yena a vumbeke misava leyi vonakaka, leyi avanyiseriweke ku lovisiwa hi laha ku nga hundzukiki. A va langutele ku susiwa emisaveni leyo biha, leyi vonakaka.

Macathar a a va avanyisiwe va va mintlawa yimbirhi, lava hetisekeke swin’we ni vapfumeri. Lava hetisekeke a a va nghenisiwa exikhundlheni hi ku hundza eka muhivahivana ya nkhuvulo wa moya, lowu vitaniwaka consolamentum. Leswi a swi endliwa hi ku tlhandlekiwa mavoko, endzhaku ko heta lembe munhu a ri eku kambisisiweni. Mukhuva lowu a ku vuriwa leswaku wu ntshunxa muhlawuriwa loyi eka matimba ya Sathana, wu n’wi basisa eka vudyoho hinkwabyo ni ku n’wi nyika moya wo kwetsima. Leswi hi swona swi endleke leswaku ku tirhisiwa rito leri nge “hetisekeke,” leri tirhaka eka ntlawanyana wutsongo wo hlawuleka lowu a a wu tirha tanihi vatirheli exikarhi ka vapfumeri. Vahetiseki lava a va endla swihlambanyo swa ku titsona, ku tshama va tengile ni xa vusweti. Loko a tekile, muhetiseki a a fanele a siya munghana wakwe, hi mhaka ya leswi Macathar a va pfumela leswaku vuxaka bya rimbewu a ku ri xidyoho xo sungula.

Vapfumeri a ku ri vanhu lava, hambi leswi va nga yi amukeriki mikhuva ya ku tilan’wa loku heleleke, kambe, a va ti amukela tidyondzo ta Macathar. Loko a khinsama a losa vahetiseki eka mukhuva lowu vitaniwaka melioramentum, mupfumeri a a kombela ku rivaleriwa ni mikateko. Leswaku va endla swi va olovela ku hanya vutomi lebyi tolovelekeke, a va endla ntwanano lowu vuriwaka convenenza, kumbe mpfumelelano ni vahetiseki, leswaku loko munhu a ri ekusuhi ni ku fa a ta kuma nkhuvulo wa moya, kumbe consolamentum.

Langutelo Ra Vona Hi Bibele

Hambi leswi Macathar a a va yi tshaha swinene Bibele, a va yi teka tanihi buku ya migaringeto ni mintsheketo. A va vula leswaku xiphemu lexikulu xa Matsalwa ya Xiheveru xi huma eka Diyavulosi. A a va tirhisa swiyenge swin’wana swa Matsalwa ya Xigriki, swo tanihi tindzimana leti kombisaka ku hambana exikarhi ka moya ni nyama, leswaku va seketela filosofi ya vona ya dualism. Eka Xikhongelo xa Hosi, a va khongelela “vuswa bya hina lebyi tlulaka lebyi vonakaka” (leswi vulaka “vuswa bya moya”) ematshan’weni yo khongelela “vuswa bya hina bya siku rin’wana ni rin’wana,” eka vona vuswa lebyi tolovelekeke i xilaveko lexi nga erivaleni, lexi xi nga ni vudyoho.

Tidyondzo to tala ta Cathar a ti kanetana hi ku kongoma ni Bibele. Hi xikombiso, a va pfumela leswaku moya-xiviri a wu fi swin’we ni dyondzo ya ntswariwo-nyingi. (Ringanisa Eklesiasta 9:5, 10; Ezekiyele 18:4, 20.) Nakambe a va sekele tidyondzo ta vona eka matsalwa lama nga amukeriwiki ximfumo. Kambe, hi ku ya hi mpimo lowu Macathar va hundzuluxeleke swiphemu swa Matsalwa ha wona hi tindzimi tin’wana, hi mpimo wo karhi va endle leswaku Bibele yi va buku leyi tivekaka swinene eMalembeni ya le Xikarhi.

A Hi Vakreste

Vahetiseki a va tivula vatlhandlami va vaapostola va le nawini, xisweswo a va tivitana “Vakreste,” va kandziyisa sweswo hi ku engetela “ntiyiso” kumbe “leswinene.” Hambi swi ri tano, kahle-kahle, tidyondzo to tala ta Cathar a ti nga tolovelekanga eka Vukreste. Hambi leswi Macathar a va swi amukela leswaku Yesu i N’wana wa Xikwembu, a va nga pfumeli leswaku u tshame a va kona tanihi munhu wa nyama ni gandzelo rakwe leri kutsulaka. Hikwalaho ko ka va nga ku twisisi ku avanyisiwa ka nyama ni misava eBibeleni, va teke nchumu wun’wana ni wun’wana lowu vonakaka, tanihi lowu humaka eka lowo biha. Xisweswo va vula leswaku Yesu u fanele a ve ni miri wa moya ntsena ni leswaku loko a ha ri laha misaveni u vonake onge u ni miri wa nyama. Ku fana ni vagwinehi va lembe-xidzana ro sungula, Macathar a va ri “vanhu lava kanetaka leswaku Yesu Kriste ú tile emisaveni a va munhu [wa nyama, NW].”—2 Yohane 7.

Ebukwini yakwe leyi nge Medieval Heresy, M. D. Lambert u tsala leswaku Vucathar “byi sive mahanyelo ya Vukreste hi ku tilan’wa loku bohaka, . . . byi tshike nkutsulo hi ku ala ku amukela matimba yo ponisa ya [rifu ra Kreste].” U vula leswaku “vunghana bya ntiyiso exikarhi ka vahetiseki byi titshege hi vadyondzisi lava tilan’weke va le Vuxeni, tinghwendza ta Mabudha ni vakamberi va Mamoslem va le China kumbe eIndia, vatshila va mihlolo ya Orpheus kumbe lava dyondzisaka Gnosticism.” Eka dyondzo ya Cathar, ku pona a ku nga titshegi hi gandzelo ra nkutsulo ra Yesu Kreste, kambe eka consolamentum, kumbe nkhuvulo wa moya lowo kwetsima. Eka lava basisiweke hi ndlela yoleyo, rifu a ri ta va ntshunxa enyameni.

Nyimpi Ya Nkutsulo Leyi Nyameke

Hikwalaho ka ku hlundzukisiwa hi vukanganyisi ni vuhomboloki bya vafundhisi, vanhu lava tolovelekeke va kokiwe hi ndlela leyi Macathar a va hanya ha yona. Vahetiseki a va vula leswaku Kereke ya Khatoliki swin’we ni valawuri va yona i “ntlawa wa ka Sathana” ni “mana wa tinghwavava” wa le ka Nhlavutelo 3:9 na 17:5. Vucathar a byi andza swinene ni ku nghena ematshan’weni ya kereke edzongeni wa Furwa. Mupapa Innocent III u angule hi ku sungula Nyimpi ya Nkutsulo yo lwisana ni Maalbiga, ku nga nyimpi yo sungula ya nkutsulo leyi tshameke yi hleriwa hi Vujagana ku lwisana ni vanhu lava tivitanaka Vakreste.

Hi ku tirhisa mapapila ni vayimeri vakwe, mupapa u holovele tihosi ta Makhatoliki, vachaviseki, vafumi, tindhuna-nkulu ta nyimpi ta le Yuropa. U tshembise ku nyika mani na mani loyi a nga ta endla matshalatshala yo herisa vugwinehi lebyi “hi ndlela yihi kumbe yihi,” ku n’wi nyika mali leyi kumiweke hi ku hakelela swidyoho swin’we ni rifuwo ra le Languedoc. Xikombelo xa yena a xi honisiwanga. Yi rhangeriwe hi vabixopo ni tinghwendza ta Makhatoliki, mintlawa yo hambana-hambana ya mavuthu ya nyimpi ya nkutsulo yo huma en’walungwini wa Furwa, Flanders ni le Jarimani yi suke yi kongoma edzongeni yi hundza hi le Rhône Valley.

Ku hlaseriwa ka Béziers ku funghe ku sungula ka nyimpi ya xihlula-mani leyi loviseke Languedoc hi ndzilo ni ku halatiwa ka ngati loku nga lawulekiki. Albi, Carcassonne, Castres, Foix, Narbonne, Termes na Toulouse hinkwawo ma hlaseriwe hi valwi lava va nyimpi ya nkutsulo lava dlayetelaka. Etindhawini leti leti nga ni ripfumelo ra Cathar swinene to tanihi Cassès, Minerve ni le Lavaur, madzana ya vahetiseki ma hisiwe emhandzini. Hi ku ya hi nghwendza tlhelo n’wamatimu, Pierre des Vaux-de-Cernay, valwi va nyimpi ya nkutsulo ‘hi ntsako etimbilwini ta vona, va hise vahetiseki va ri karhi va hanya.’ Hi 1229, endzhaku ka malembe ya 20 ya madzolonga ni ku onhetela, Languedoc ri wele ehansi ka Mfumo wa le Furwa. Kambe ku dlayetela a ku nga si hela.

Nkonaniso Wu Vanga Ku Dlayetela

Hi 1231, Mupapa Gregory IX u simeke Nkonaniso wa vupapa leswaku a seketela nyimpi ya matlhari.a Eku sunguleni nkonaniso lowu a wu endliwa hi ku tirhisa matsalwa ni ku sindzisa vanhu hi nxungeto, ivi endzhaku, wu endliwa hi ku tirhisa fambiselo ro karhi ro xanisa vanhu. Xikongomelo xa wona a ku ri ku herisa leswi tlhari ri tsandzekeke ku swi herisa. Vaavanyisi eka Nkonaniso—lava hi xitalo a va ri tinghwendza ta vandla ra Ma-Dominic ni ra Ma-Francis—a va ri ehansi ka mupapa ntsena. Ku dlaya hi ku hisa a ku ri nxupulo wa ximfumo eka vagwinehi. Vakonanisi a va hisekela etlhelo swinene ni ku va ni tihanyi lerova, hi xikombiso, ku pfuke madzolonga eAlbi ni le Toulouse ni le tindhawini tin’wana. Le Avignonet, swirho hinkwaswo swa huvo ya Nkonaniso swi dlayiwile.

Hi 1244, ku nyiketiwa ka khokholo ra le ntshaveni eMontségur, ku nga vutumbelo byo hetelela bya vahetiseki vo hlayanyana, ku hundzuke khombo lerikulu eka Vucathar. Vavanuna ni vavasati va kwalomu ka 200 va dlayiwile hi ku hiseteriwa hi vunyingi emhandzini. Hi ku famba ka malembe, Nkonaniso wu pfumbule Macathar lava a va ha sele. Mucathar wo hetelela ku vuriwa leswaku u hisiwe emhandzini eLanguedoc hi 1330. Buku leyi nge Medieval Heresy yi ri: “Ku wa ka Vucathar a ku ri nchumu lowukulu lowu Nkonaniso wu wu hetisiseke.”

Macathar a va nga ri Vakreste va ntiyiso nikatsongo. Kambe xana ku sandza ka vona Kereke ya Khatoliki a ku endla swi fanela leswaku va herisiwa hi tihanyi tonghasi hi vanhu lava tivulaka Vakreste? Makhatoliki lama nga vaxanisi ni vadlayi ma tise xisandzu eka Xikwembu na Kreste naswona ma onhe vito ra Vukreste bya ntiyiso hi ku xanisa ni ku dlaya makume wolawo ya magidi ya vakaneti.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

MAWALDO

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-12 C.E., Pierre Valdès kumbe Peter Waldo, n’wamabindzu la fuweke swinene wa le Lyons, u hakelele vuhundzuluxeri byo sungula bya swiphemu swa Bibele hi swindzin’wana swo hlayanyana swa kwalaho swa Provençal, ku nga ririmi leri vulavuriwaka edzongeni ni le dzonga-vuxa bya Furwa. Mukhatoliki la tinyiketeleke hi xiviri u tshike bindzu rakwe, ivi a tinyiketela ku chumayela Evhangeli. Hi ku nyangatsiwa hi vuhomboloki bya vafundhisi, Makhatoliki man’wana ma n’wi landzerile ivi ma va vachumayeri lava tsendzelekaka.

Ku nga ri khale Waldo u sungule ku karhatiwa hi vafundhisi va kwalaho, lava va kuceteleke mupapa leswaku a yirisa ku nyikela ka yena vumbhoni erivaleni. Ku vuriwa leswaku u hlamurise xileswi: “Hi fanele hi yingisa Xikwembu ematshan’weni yo yingisa vanhu.” (Ringanisa Mintirho 5:29.) Hikwalaho ka ku phikelela ka yena Waldo u tsemiwile. Valandzeri vakwe lava vitaniwaka Mawaldo, kumbe Vanhu vo Hlupheka va le Lyons, hi ku hiseka va lwele ku landzelela xikombiso xakwe, va chumayela havambirhi-mbirhi emakaya ya vanhu. Leswi swi endle leswaku tidyondzo ta vona ti hangalaka hi ku hatlisa hinkwako edzongeni, evuxeni ni le swiphen’wini swin’wana swa le n’walungwini wa Furwa, swin’we ni le n’walungwini wa Italy.

Ngopfu-ngopfu, a va khutaza ku tlhelela eka tidyondzo ni mikhuva ya Vukreste byo sungula. Hi xikombiso, va hlasele tidyondzo to tanihi pagatori, ku khongela vafi, ku gandzela Mariya, ku khongela “vakwetsimi,” ku khinsameriwa ka xihambano, ku hakelela swidyoho, Ntwanano, ni ku khuvuriwa ka tincece.b

Tidyondzo ta Mawaldo a ti hambana hi laha ku heleleke ni tidyondzo ta dualism leti nga riki ta Vukreste ta Macathar, lava hi xitalo a va tekiwaka va ri wona. Mpfilungano lowu ngopfu-ngopfu wu vangiwa hi vasihalari va Khatoliki lava hi vomu va sindziseke ku hlanganisa ku chumayela ka Mawaldo ni tidyondzo ta Maalbiga, kumbe Macathar.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Vanhu va nkombo wa magidi va file eKerekeni ya St. Mary Magdalene eBéziers, laha valwi va nyimpi ya nkutsulo va dlayeke vavanuna, vavasati ni vana va 20 000