Ku Tengisiwa Ni Ku Dlayiwa Ka “Mugwinehi”

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EITALY

EKA tlhelo rin’wana leri chavisaka ra le hubyeni, ku ni tafula lerikulu, ro xiximeka, leri eka rona ku tshameke vaavanyisi. Xitulu xa mutshama-xitulu lexi nga exikarhi ka tafula, xi le hansi ka xifunengeto xa nguvu ya ntima, leyi ehenhlanyana ka yona ku nga ni xihambano lexikulu xa mhandzi lexi xiyekaka ku tlula swilo hinkwaswo leswi nga ekamareni leri. Emahlweni ka rona ku yime bokisi ro tengisa lava nga ni milandzu.

Leyi i ndlela leyi hakanyingi tihuvo, ta Nkonaniso lowu tsemaka nhlana wa Khatoliki, a ti hlamuseriwa ha yona. Xihehlo xo chavisa lexi a ku hehliwa vanhu ha xona, a ku ri “vugwinehi,” rito leri tsundzuxaka munhu ku xanisa ni ku dlayiwa ka vanhu hi ku va hisa emhandzini ya nxaniso. Huvo ya Nkonaniso (hi Xinghezi Inquisition ri huma eka riendli ra Xilatini leri nge inquiro, leri vulaka “ku endla vulavisisi eka”) kahle-kahle a yi ri huvo yo hlawuleka leyi fambisiwaka hi vafundhisi, leyi a yi simekeriwe ku herisa vugwinehi, leswi vulaka mianakanyo kumbe tidyondzo leti hambukeke eka dyondzo leyi tolovelekeke ya Rhoma Khatoliki.

Tibuku ta Khatoliki ti vula leswaku a wu endliwa hi ku landza swiyenge swo karhi. Mupapa Lucius wa Vunharhu u simeke huvo ya Nkonaniso eka Nhlengeletano ya le Verona hi 1184, kutani fambiselo ni maendlelo ya yona ma antswisiwile—mayelana ni ku vona loko rito leri ri fanerile ku vitana huvo leyi ya tihanyi ha rona—hi vapapa van’wana. Hi lembe-xidzana ra vu-13, Mupapa Gregory wa Vukaye u simeke tihuvo ta nkonaniso etindhawini to hambana-hambana ta Yuropa.

Huvo ya Nkonaniso ya le Spain leyi nga ni ndhuma yo biha yi simekiwe hi 1478 hi ku ya hi xileriso lexi humesiweke hi Mupapa Sixtus wa Vumune hi ku pfumelelana ni xikombelo xa vafumi lavakulu lava a va ri eku fumeni, Ferdinand na Isabella. A a wu endleriwe ku lwisana na Vamarrano, ku nga Vayuda lava hi vuxisi va hundzukeleke eka Vukhatoliki leswaku va balekela nxaniso; swin’we ni Vamorisco, valandzeri va Vuislam lava hundzukeleke eka Vukhatoliki hikwalaho ka xivangelo lexi fanaka; swin’we ni vagwinehi va le Spain. Hikwalaho ka ku hisekela ka yena etlhelo, mukonanisi lonkulu wo sungula wa le Spain, Tomás de Torquemada, nghwendza leyi nga mulandzeri wa Dominiki, u ve ni ndhuma yo biha etimhakeni ta Nkonaniso.

Hi 1542, Mupapa Paul wa Vunharhu u simeke huvo ya Nkonaniso ya Rhoma, leyi a yi lawula timhaka hinkwato ta Khatoliki. U hlawule huvo ya le xikarhi leyi nga ni vafundhisi lavakulu va tsevu, a yi vitaniwa Congregation of the Holy Roman and Universal Inquisition, ku nga huvo ya vafundhisi leyi hundzukeke “hulumendhe ya tihanyi, leyi endleke Rhoma hinkwaro ri taleriwa hi nchavo.” (Dizionario Enciclopedico Italiano) Ku dlayiwa ka vagwinehi a ku chavisa matiko lawa a ku lawula ntlawa wa vafundhisi va Khatoliki eka wona.

Ku Tengisiwa Ni Ku Dlayiwa Ka Mugwinehi

Matimu ma vula leswaku vakonanisi a va xanisa lava hehliwaka hi vugwinehi ku endlela leswaku va pfumela leswaku i vagwinehi hakunene. Leswaku va ringeta ku bakanya nandzu wa huvo ya Nkonaniso, vavulavuleri va Khatoliki va tsale leswaku hi nkarhi wolowo, ku xanisiwa ka vanhu a ku ri nchumu lowu tolovelekeke ni le tihubyeni ta tiko. Kambe, xana sweswo swi endla leswaku xiendlo xa vatirheli lava, lava tivulaka vayimeri va Kreste, xi amukeleka? Xana a va nga fanelanga va kombise ntwela-vusiwana lowu Kreste a wu kombiseke valala va yena? Leswaku hi langutisisa mhaka leyi khwatsi, hi nga ha anakanyisisa hi xivutiso lexi xo olova: Xana Kreste Yesu a a ta va a tirhise nxaniso eka lava va n’wi kaneteke eka tidyondzo ta yena? Yesu u te: “Rhandzani valala va n’wina, mi endla leswinene eka lava va mi vengaka.”—Luka 6:27.

Nkonaniso a wu nga khomi munhu hi ndlela leyinene. Kahle-kahle, mukonanisi a nga siveriwi hi nchumu. “Ku ehleketelela, swihehlo, hambi ku ri mahungu ndlela, a swi ringene ku endla mukonanisi a vitana munhu leswaku a ta n’wi tengisa.” (Enciclopedia Cattolica) Italo Mereu, n’wamatimu la tivaka nawu, u vula leswaku a ku ri ntlawa wa vafundhisi va Khatoliki hi woxe lowu sunguleke ni ku tlhela wu amukela fambiselo ra nkonaniso leri nga ni vululami kutani va tshike fambiselo ra khale ro hehla leri sunguriweke hi Varhoma. Nawu wa Rhoma a wu lava leswaku munhu la hehliwaka a tihlamulela. Loko mhaka ya ku voniwa ka yena nandzu yi nga ri na xisekelo, a swi antswa ku yi tshika ku tlula ku tipeta ekhombyeni ro mangalela munhu la nga riki na nandzu. Ntlawa wa vafundhisi va Khatoliki wu sive nsinya lowu wa nawu wa xisekelo hi mianakanyo ya leswaku loko wo ehleketelela munhu wo karhi, swi vula leswaku munhu yoloye u ta va ni nandzu, kutani la lumbetiweke a a boheka ku kombisa leswaku a nga na nandzu. Mavito ya timbhoni ta vuchuchisi (vayimeri va muhehliwa) a ma nga boxiwi, kutani gqweta leri n’wi lwelaka, loko ri ri kona, ri nga nghena ekhombyeni ra ku va ni ndhuma yo biha kutani ri lahlekeriwa hi ntirho wa rona loko ro lwela munhu la ehleketeleriwaka ku va mugwinehi, hi ndlela leyi humelelaka. Enciclopedia Cattolica yi vula leswaku hikwalaho ka sweswo “vanhu lava hehliwaka a va nga swi koti ku tilwela nikatsongo. Gqweta a ri boheka ku khutaza munhu la nga ni nandzu leswaku a pfumela nandzu!”

Ku tengiwa ka nandzu a ku hela hi ku dlayiwa ka mugwinehi (auto-da-fé) xiga xa Xiputukezi lexi vulaka “xiendlo xa ripfumelo.” Xana a ku ri yini sweswo? Mimpfampfarhuto yin’wana ya khale yi kombisa leswaku valumbetiwa lava nga ni khombo lava hehliwaka hi ku va vagwinehi a a va khomiwa hi ndlela leyi hlomulaka mbilu. Dizionario Ecclesiastico yi hlamusela xiga lexi nge ku dlayiwa ka mugwinehi tanihi “xiendlo xa ndzivalelano lexi endliwaka erivaleni hi vagwinehi lava voniweke nandzu, lava hundzukeke” endzhaku ka loko xigwevo xa vona xi hlayiwile.

Ku khomiwa ni ku dlayiwa ka vagwinehi a ku hlwerisiwa ku kondza vagwinehi va tala, leswaku va ta hlanganisiwa eka xiendlo xin’we xa tihanyi lexi endliwa erivaleni, kambirhi hi lembe kumbe ku tlula. Nxaxamelo wo leha wa vagwinehi a wu macha emahlweni ka vahlaleri lava a va chava hi ku hambana-hambana ni ku karhateka etimbilwini ta vona. Vabohiwa a va khandziyisiwa xikefula exikarhi ka ntsendzele lowukulu, kutani swigwevo swa vona swi hlayiwa hi ku huwelela. Lava landzuleke ripfumelo ra vona, ku nga ku landzula tidyondzo ta vona ta vugwinehi, a va pona ku susiwa eku hlanganyeleni kutani a va xupuriwa hi tindlela to hambana-hambana ku katsa ni ku pfaleriwa ekhotsweni vutomi hinkwabyo. Lava aleke ku landzula ripfumelo ra vona kambe hi nkarhi wo hetelela va pfumeleke nandzu wa vona eka muprista, a va yisiwa eka valawuri va tiko leswaku va dlayiwa hi ku tlimbiwa nkolo, va hayekiwa kumbe va tsemiwa nhloko ivi eku heteleleni va hisiwa. Lava nga hundzukiki a va hisiwa va ri karhi va hanya. A va dlayiwa endzhaku ka nkarhinyana wo leha, endzhaku ka ku machisiwa nakambe erivaleni.

Mintirho ya Nkonaniso ya Rhoma a yi endleriwa exihundleni swinene. Hambi ku ri namuntlha, swidyondzi a swi pfumeleriwi ku kambisisa rungula leri etindhawini leti ku hlayisiwaka tibuku ta wona ta matimu. Hambiswiritano, ndzavisiso lowu endliweke hi ku tikarhata lokukulu wu ma humesele erivaleni matsalwa yo hlayanyana yo tenga milandzu ya huvo eRhoma. Xana i yini leswi ma swi paluxaka?

Ku Tengisiwa Ka Mufundhisi Lonkulu

Pietro Carnesecchi, la velekeriweke le Florence eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, u endle nhluvuko hi xihatla entirhweni wa yena wa vufundhisi ehansi ka vuleteri bya Mupapa Clement wa Vunkombo, loyi a n’wi hlawuleke ku va matsalana wa yena. Hambiswiritano, ntirho wa Carnesecchi wu xaxile hi xitshuketa endzhaku ka ku fa ka mupapa. Endzhakunyana, u sungule ku tolovelana ni vanhu va xiyimo xa le henhla swin’we ni vafundhisi lavo xiximeka, tanihi yena, va amukeleke tidyondzo tin’wana leti a ti dyondzisiwa hi tikereke ta Ndzhundzunuko ta Protestente. Hikwalaho ka sweswo, u tengisiwe makhamba manharhu. U avanyiseriwe rifu, a tsemiwa nhloko kutani miri wa yena wu hisiwa.

Ku pfaleriwa ka Carnesecchi ekhotsweni, ku hlamuseriwe hi swivulavuri swin’wana tanihi vutomi lebyi a byi ri hava ntsako ni ku eneriseka. Leswaku a hetiwa nkani, u xanisiwile, ni ku tsoniwa swakudya. Hi September 21, 1567, ku hlambanya ka yena ka ku dlayiwa ka mugwinehi ku endleriwe emahlweni ka vafundhisi vo tala lavakulu le Rhoma. Carnesecchi u hlayeriwe xigwevo xa yena ehenhla ka xikefula emahlweni ka ntshungu. Xi gimetiwe hi ku endliwa ka mihiva-mihivani leyi tolovelekeke kutani ku khongeleriwe swirho swa huvo ya tiko leyi mugwinehi a fanele ku yisiwa eka yona, a swi fanele ku ‘hunguta vukarhi bya nxupulo lowu a biwaka ha wona, swi tlhela swi nga n’wi dlayi hambi ku ri ku n’wi xanisa ku tlula mpimo.’ Xana lebyi a ku nga ri byona vukanganyisi lebyi tlulaka mpimo? Vakonanisi a va lava ku herisa vagwinehi kambe hi nkarhi lowu fanaka, a va endla onge va kombela valawuri leswaku va kombisa musa, xisweswo a va papalata ku onha ndhuma ya vona ni ku tirhula ndzhwalo wa nandzu wa ngati. Endzhaku ka loko xigwevo xa Carnesecchi xi hlayiwile, u ambarisiwe sanbenito—xiambalo xa saka xa xitshopana, lexi nga ni swihambano swo tshwuka, lexi endleriwaka munhu la hundzukeke, kumbe xa ntima, lexi nga ni swifaniso swa malangavi ni swa vadiyavulosi eka lava nga hundzukiki. Xigwevo a xi humesiwa endzhaku ka masiku ya khume.

Ha yini khale ka matsalana loyi wa mupapa a hehliwa hi vugwinehi? Tsalwa ra ku tengisiwa ka yena leri kumiweke eku heleni ka lembe-xidzana leri hundzeke, ri paluxa leswaku u voniwe nandzu hi swihehlo swa 34 leswi fambisanaka ni tidyondzo leti a lwisana na tona. Tin’wana ta tona a ku ri tidyondzo ta pagatori, vunghwendza bya vaprista ni tinani, ku hundzuka ka xilalelo, ku tiyisiwa, ku tivula swidyoho, ku yirisa ku dya swakudya swo karhi, ndziho wa swidyoho ni ku khongela “vakwetsimi.” Lexi tsakisaka ngopfu a ku ri xihehlo xa vunhungu. (Vona bokisi, tluka 15.) Hi ku dlaya vanhu lava amukelaka “rito ra Xikwembu leri nga eMatsalweni layo Kwetsima” tanihi xisekelo xa ripfumelo, huvo ya Nkonaniso yi swi kombise erivaleni leswaku Kereke ya Khatoliki a yi teki Bibele leyo Kwetsima tanihi buku yi ri yoxe leyi huhuteriweke. Xisweswo a swi hlamarisi leswi tidyondzo to tala ta kereke leyi ti nga sekeriwangiki kona eMatsalweni, kambe ti sekeriweke eka mikhuva ya kereke.

Ku Dlayiwa Ka Muntshwa La Nga Xichudeni

Mhaka yo koma leyi hlomulaka mbilu ya vutomi bya Pomponio Algieri, la velekiweke ekusuhi na Naples hi 1531, a hi mhaka leyi dumeke, kambe yi paluxiwile hambi leswi yi nga ya nkarhi lowu nga tiviwiki, hi ku pfuniwa hi swidyondzi swo hlayanyana leswi tikarhateke swi endla ndzavisiso etimhakeni ta matimu. Hi ku tihlanganisa ni vadyondzisi ni swichudeni swo huma eka tindhawu to hambana-hambana ta Yuropa, hi nkarhi lowu a dyondza eYunivhesiti ya Padua, Algieri u tivane ni lava vuriwaka vagwinehi swin’we ni tidyondzo ta Ndzhundzunuko ta Protestente. Ku tsakela ka yena Matsalwa ku kurile.

U sungule ku tshemba leswaku Bibele hi yona ntsena leyi huhuteriweke, kutani hikwalaho ka sweswo, u ale tidyondzo to hlayanyana ta Khatoliki, to tanihi ku tivula swidyoho, ku tiyisiwa, pagatori, ku hundzuka ka xilalelo swin’we ni ku khongeleriwa hi “vakwetsimi,” ku katsa ni dyondzo ya leswaku mupapa i muyimeri wa Kreste.

Algieri u khomiwile kutani a tengisiwa hi huvo ya Nkonaniso le Padua. U byele vakonanisi va yena a ku: “Ndzi tlhelela ekhotsweni hi ku tiyimisela, kumbexana ku kondza ndzi fa loko sweswo ku ri ku rhandza ka Xikwembu. Hi vukulu bya xona, Xikwembu xi ta tlharihisa un’wana hi tlhelo ra moya hi ndlela leyi engetelekeke. Ndzi ta byarha ku xaniseka kun’wana ni kun’wana hi ntsako, hikuva Kreste Muchaveleri la hetisekeke wa mimoya-xiviri leyi xanisekaka, loyi a nga ku vonakala ni rivoningo ra mina ra ntiyiso, wa swi kota ku hlongola munyama hinkwawo.” Hi ku famba ka nkarhi, huvo ya Nkonaniso ya Rhoma yi kume mpfumelelo wo n’wi tengisa kutani yi n’wi avanyisela rifu.

Algieri a a ri ni malembe ya 25 hi vukhale loko a fa. Siku leri a dlayiweke ha rona eRhoma, u arile ku tivula swidyoho kumbe ku dya Xilalelo. Xitirho lexi tirhisiweke ku n’wi dlaya a xi komba tihanyi leti nga tolovelekangiki. A nga hisiwanga hi ndzilo wa nyandza ya tihunyi. Ematshan’weni ya sweswo, u hisiwe hi ketlele leyikulu leyi taleke swilo leswi pfurhaka hi ku olova—oyili, xikontiri ni nhlaka—a yi vekiwe ehansi ka xikefula emahlweni ka ntshungu. Jaha leri ri boheleriwile kutani ri hoxiwa endzeni ka ketlele ivi ku lumekiwa leswi nga endzeni ka yona. U hisiwe hakatsongo-tsongo a ri karhi a hanya.

Xivangelo Xin’wana Xa Nandzu Lowukulu

Carnesecchi, Algieri ni van’wana lava dlayiweke hi huvo ya Nkonaniso a va nga ma twisisi hi ku helela Matsalwa. Vutivi a byi ta ya byi “engeteleka” ‘enkarhini wa makumu’ ya mafambiselo lawa ya swilo. Hambiswiritano, a va tiyimisele ku fela mpimo wa “vutivi bya ntiyiso” lebyi va koteke ku byi kuma eRitweni ra Xikwembu ku ta fika eka nkarhi wolowo.—Daniyele 12:4, NW.

Hambi ku ri Maprotestente ku katsa ni van’wana Varhangeri va wona, va herise vanhu lava a va kanetana na vona hi ku va hisa emhandzini ya nxaniso kumbe va endla leswaku Makhatoliki ma dlayiwa hi ku pfuniwa hi valawuri va tiko. Hi xikombiso, Calvin, hambileswi a a tsakela leswaku munhu a dlayiwa hi ku tsemiwa nhloko, u lerise leswaku Michael Servetus a hisiwa a ri karhi a hanya tanihi leswi a ri mugwinehi la lwisanaka ni Vunharhu-un’we.

Mhaka ya leswaku ku xanisiwa ni ku dlayiwa ka vagwinehi a ku ri nchumu lowu tolovelekeke eka Makhatoliki ni Maprotestente, a yi endli leswaku swiendlo leswi swi amukeleka nikatsongo. Kambe mintlawa ya vafundhisi yi byarha vutihlamuleri lebyikulu—hi ku tiyimelela hi Matsalwa malunghana ni ku dlaya, swin’we ni ku endla onge Xikwembu hi xoxe hi xona xi leriseke leswaku ku endliwa swiendlo swo tano. Xana leswi a swi tisi ndzhukano ehenhla ka vito ra Xikwembu? Swidyondzi swo hlayanyana swi vula leswaku Augustine, “Tatana wa Kereke” ya Khatoliki la dumeke, hi yena la sunguleke ku seketela nsinya wa nawu, nsindziso wa “vukhongeri,” leswi vulaka ku tirhisa matimba, leswaku ku herisiwa vugwinehi. Eka matshalatshala ya yena yo tirhisa Bibele leswaku a yimelela mukhuva lowu, u tshahe marito lama nga exifanisweni xa Yesu lexi kumekaka eka Luka 14:16-24: “U hluhlurheta vanhu ku nghena.” Swi le rivaleni leswaku marito lawa ma hundzeletiweke hi Augustine, a ma kombisa moya wo amukela vaendzi hi malwandla, ku nga ri nsindziso wa tihanyi.

I mhaka leyi tivekaka leswaku hambiloko huvo ya Nkonaniso ya ha ri kona, lava seketelaka ntshunxeko wa vukhongeri va lwisane ni ku xanisiwa ka vagwinehi hi ku tshaha xifaniso xa mavele ni mfava. (Matewu 13:24-30, 36-43) Un’wana wa vona a a ku ri Desiderius Erasmus, wa le Rotterdam, la vuleke leswaku Xikwembu, N’wini wa nsimu, xi lava leswaku vagwinehi, mfava, va tshikiwa. Hi hala tlhelo, Martin Luther, u hlohlotele vanhu leswaku va lwisana ni swisiwana leswi a swi kaneta vonelo rakwe, kutani swisiwana swa kwalomu ka 100 000 swi dlayiwile.

Hi ku vona vutihlamuleri lebyikulu swonghasi bya vukhongeri bya Vujagana lebyi hlohloteleke ku xanisiwa ka lava vuriwaka vagwinehi, hi fanele hi susumeteleka ku endla yini? Entiyisweni hi fanele hi lava ku lavisisa vutivi bya ntiyiso bya Rito ra Xikwembu. Yesu u vule leswaku xikombiso xa Mukreste wa ntiyiso i ku rhandza ka yena Xikwembu ni munhu-kuloni—rirhandzu leri endlaka munhu a papalata madzolonga.—Matewu 22:37-40; Yohane 13:34, 35; 17:3.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Swihehlo Swin’wana Leswi Carnesecchi A Rhwexiweke Swona

8. “[U vule] leswaku ku fanele ku tshembiwa rito ra Xikwembu leri hlamuseriweke eMatsalweni layo Kwetsima ntsena.”

12. “[U vule] leswaku ku basisiwa hi ku tivula swidyoho a hi de jure Divino [a ku pfumelelani ni nawu wa Xikwembu] leswi vulaka leswaku a ku simekiwanga hi Kreste hambi ku ri ku pfumeleriwa hi Matsalwa, ni leswaku muxaka wihi na wihi wa ku tivula swidyoho a wu fanelanga handle ka ku tivula swidyoho eka Xikwembu hi xoxe.”

15. “U endle leswaku pagatori yi nga ha tshembiwi.”

16. “U teke buku ya Maccabees, leyi vulavulaka hi ku khongela vafi, yi ri leyi nga huhuteriwangiki.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck