Nkonaniso Wa Le Mexico—Xana Wu Endlekise Ku Yini?

TIANAKANYE u yime emahlweni ka huvo ya vukhongeri leyi lavaka ku ku sindzisa leswaku u pfumela leswi vukhongeri byebyo byi swi dyondzisaka. A wu swi tivi leswaku u hehliwa hi mani ni leswaku u hehleriwa yini. Ematshan’wini yo byeriwa, u sindzisiwa ku vula xivangelo xa ku khotsiwa ka wena, u hlamusela leswi u tshembaka leswaku u hehleriwa swona, naswona u vula leswaku muhehli i mani.

Tivonele leswaku u hlamurisa ku yini—u nga ha tivona nandzu eka nchumu lowu u nga hehleriwiki wona ivi u titikisela swilo! Nakambe u nga ha katsa ni vanhu lava nga ngheniki helo eka xihehlo lexi u hehleriwaka xona.

Loko u nga tivoni nandzu, u nga ha xanisiwa hi ku kukutlerisiwa mati yo tala. Kumbexana u nga ha bohiwa mavoko ni milenge etafuleni ra nxaniso laha u yaka u tsimbeka swinene hakatsongo-tsongo ku kondza swivavi swa kona swi nga ha tiyiseleki. Ana se huvo yi teke nhundzu ya wena, naswona swi nga ha endleka leswaku u nga ha yi kumi. Leswi hinkwaswo swi endleriwa exihundleni. Loko u kumiwa u ri ni nandzu, u nga ha hlongoleriwa etikweni rin’wana kumbe hambi ku ri ku hisiwa u ri karhi u hanya.

Eka lembe-xidzana leri ra vu-20, swi nga ha ku nonon’hwela ku anakanyisisa hi xiendlo xo hombolokisa xisweswo xa vukhongeri. Kambe malembe-xidzana ma nga ri mangani lama hundzeke, tihanyi to tano ti endliwile eMexico.

“Ku Hundzula” Vini Va Tiko

Loko tiko leri sweswi ri tiviwaka tanihi Mexico ri hluriwe hi Mapaniya enyimpini hi lembe-xidzana ra vu-16, ri tlhele ri hluriwa hi tlhelo ra vukhongeri. Ku hundzuriwa ka vini va tiko a ku ri nchumu lowu tlulaka ntsena ku siva mindhavuko ni mikhuva, hikuva a ku ri vaprista va nga ri vangani va Khatoliki lava a va khomeke ngopfu hi ku dyondzisa Bibele. A va nga tikarhati hi ku dyondza ririmi ra vaaka-tiko lava kumbe ku va dyondzisa Xilatini, lexi tidyondzo ta vukhongeri a ti kumeka ha rona.

Van’wana a va anakanya leswaku Muindiya u fanele a nyikiwa ndzetelo lowu heleleke wa vukhongeri. Kambe van’wana a va yima hi ra Nghwendza Domingo de Betanzos, loyi, hi ku ya hi Richard E. Greenleaf ebukwini yakwe leyi nge Zumárraga and the Mexican Inquisition, “a a tshemba leswaku Muindiya a a nga fanelanga a dyondzisiwa hi Xilatini hikuva sweswo a swi ta n’wi endla a vona ndlela leyi vafundhisi a va nga ri na vutivi ha yona.”

Nkonaniso Wo Hehla Vini Va Tiko

Loko vini va tiko ra Mexico lava velekeriweke kona va nga byi amukeli vukhongeri lebyi lebyintshwa, a va langutiwa tanihi vagandzeri va swifaniso ivi va xanisiwa swinene. Hi xikombiso, un’wana wa vona u biwe erivaleni minkhavi ya dzana hikwalaho ko gandzela swifaniso swakwe swa vuhedeni, leswi a a swi celele ehansi ka xifaniso xa Vujagana a endla onge u gandzerisa “Xikreste.”

Hi tlhelo rin’wana, Don Carlos Ometochtzin, hosi ya le Texcoco la nga ntukulu wa hosi ya Maaztec, Netzahualcóyotl, u sole swinene kereke. Greenleaf u vula leswaku “Don Carlos kahle-kahle a a dyohele Kereke hikwalaho ka leswi a byeleke vini va tiko hi ta mahanyelo yo biha ya tinghwendza.”

Loko Nghwendza Juan de Zumárraga, mukonanisi wa nkarhi wolowo, a twa hi leswi, u lerise leswaku Don Carlos a khomiwa. Don Carlos u hehliwe tanihi “muxandzuki la kucetelaka mianakanyo leyi nga riki na xisekelo,” ivi a hisiwa emhandzini hi November 30, 1539. Vaaki van’wana vo tala va xupuriwile hi ku rhwexiwa swihehlo swa vungoma.

Nkonaniso Wo Hehla Valuveri

Valuveri lava tshamaka eMexico lava a va ala ku amukela vukhongeri bya Khatoliki va vuriwe leswaku i vaxandzuki, Malutere, kumbe Vayuda. Ndyangu wa ka Carvajal wa Maputukezi i xikombiso xin’wana xa leswi. Hi ku hehleriwa ku va vanhu va vukhongeri bya Xiyuda, kwalomu ka hinkwavo ka vona va xanisiwe hi Nkonaniso. Xiga lexi landzelaka lexi kongomisiweke eka xirho xa ndyangu lowu xi kombisa tihanyi ta kona: “Loyi a vitaniwaka Doña Mariana de Carvajal [ndzi n’wi] avanyisela . . . ku hakarhisiwa garrote [nchumu wo tlimba nkolo] ku kondza a tifela hi yexe, ivi endzhaku ka sweswo a hisiwa emalangavini lama vuvumelaka ku kondza a hundzuka nkuma leswaku ku nga ha sali hambi nchumu xo n’wi tsundzuka.” Sweswo hi leswi humeleleke hakunene.

Rini na rini loko munhu wumbe a xungeta vulawuri bya vafundhisi, a a tengisiwa. Wanuna la vitaniwaka Don Guillén Lombardo de Guzman u hehleriwe ku lava ku ntshunxa Mexico. Hambi swi ri tano, xihehlo lexi tisiweke hi Hofisi yo Kwetsima xa leswaku a khotsiwa ni ku tengisiwa a ku ri leswaku i mungoma wa tinyeleti ni muxandzuki wa mpambukwa wa Calvin. Hi nkarhi wa ku khotsiwa ka yena u hlangane nhloko. Eku heteleleni u hisiwe a ri karhi a hanya emhandzini hi November 6, 1659.

Buku leyi nge Inquisition and Crimes, hi Don Artemio de Valle-Arizpe, yi hlamusela xiendlakalo xexo: “A va bohelela vadyohi, va va bohelela etimhandzini leti nga ni kholoro ya nsimbhi enhan’wini. . . . Mindzilo leyikulu yo kwetsima ya ripfumelo yi sungule ku pfurha ku vonaka malangavi ni musi. Don Guillén . . . xikan’we-kan’we a titshika a lengisa nhloko ivi kholoro leyi a yi n’wi khome hi nhamu yi n’wi tlimba, ivi miri wakwe wu dyiwa hi ku helela hi malangavi. U heleriwe hi vutomi bya yena endzhaku ka khume-nkombo wa malembe ya ku xanisiwa hakatsongo-tsongo loku nga heriki emakhotsweni lama dyisaka mbitsi ya Hofisi yo Kwetsima. Hakatsongo-tsongo mindzilo leyikulu yi ye yi hela, vukarhi bya yona lebyikulu byi hela, kutani loko yi timeka, a ku vonaka nhulu yo vangama ya makala leyi salaka yi pfurha ni vusiku.”

“Hofisi Yo Kwetsima” Yi Simekiwa

Hi laha ana se swi boxiweke ha kona, vini va tiko ni valuveri lava nga velekeriwangiki eMexico va xupuriwile, naswona van’wana va dlayeriwe ku sola kumbe ku nga amukeli vukhongeri lebyintshwa. Leswi swi vangele leswaku ku simekiwa nkonaniso lowu vumbiweke hi tinghwendza ivi ku landzela vafundhisi lavakulu. Hambi swi ri tano, Mukonanisi Lonkulu wo sungula eMexico, Don Pedro Moya de Contreras u te a huma hi le Spain hi 1571 leswaku a ta yi simeka ximfumo Huvo ya Nkonaniso ya Hofisi yo Kwetsima kwalaho. Huvo yi tshike ku tirha hi 1820. Xisweswo, ku sukela hi 1539, lava a va nga landzeli tidyondzo ta Khatoliki a va ha yimeriwe hi madzana manharhu ya malembe ya ku karhatiwa, ku xanisiwa ni rifu.

Loko munhu a hehliwa, a a xanisiwa ku kondza a tivona nandzu. Huvo a yi langutele leswaku a tshika mikhuva yakwe leyi nga riki ya Khatoliki naswona a amukela tidyondzo ta kereke. Muhehliwa a a ntshunxiwa ntsena loko a tikomba a nga ri na nandzu, loko nandzu wakwe wu nga kumiwi, kumbe xo hetelela, loko a tisola ivi a hundzuka. Emhakeni leyi yo hetelela, marito yakwe ya leswaku u nyenya xidyoho xakwe ni leswaku u tshembisa ku endla mindzulamiso eka leswi a swi endleke a ma hlayiwa erivaleni. Ku nga khathariseki sweswo, a a lahlekeriwa hi nhundzu yakwe naswona a a fanele a hakela xibalo xa le henhla swinene. Loko a kumiwa a ri ni nandzu, a a yisiwa eka valawuri lava fumaka leswaku a xupuriwa. Hakanyingi leswi a swi hetelela hi ku va a hisiwa emhandzini, a ri karhi a hanya kumbe endzhaku ka loko a dlayiwile emahlweninyana.

Eka swigwevo swa ku dlayiwa erivaleni, a ku endliwa nkhuvo lowukulu wa ku hisiwa ka muxandzuki. A swi vuriwa erivaleni edorobeni hinkwaro ku tivisa mani na mani hi siku ni xivandla xo hlengeletana eka xona. Hi siku rero lava hehliweke a va humesiwa emakhotsweni ya Huvo ya Hofisi yo Kwetsima va ambexiwe sambenito (nguvu yo karhi yo kala mavoko), va khome makhandlele, va bohiwe hi ngoti enhan’wini, va ambale coroza (xihuku lexi nga ni xivumbeko xa ritutu) enhlokweni. Endzhaku ka loko milandzu leyi lwisanaka ni ripfumelo ra Khatoliki yi hlayiwile, nxupulo lowu vekeriweke munhu ha un’we a wu humesiwa.

Hi ndlela leyi vo tala a va hehliwa ni ku xupuriwa evitweni ra vukhongeri. Tihanyi ni ku nga tsetseleli ka vafundhisi a swi voniwa hi mintshungu leyi a yi vona vahehliwa va ri karhi va fa emhandzini.

Swi Lwisana Ni Vukreste Hi Ku Kongoma

Kreste Yesu u lerise valandzeri vakwe leswaku va hundzula vanhu va ta eka Vukreste bya ntiyiso. U lerise a ku: “Hikokwalaho, yanani eka vamatiko hinkwavo, mi va endla vadyondzisiwa va mina, mi va khuvula hi vito ra Tatana, ni ra N’wana, ni ra Moya lowo Kwetsima, mi va dyondzisa ku hlayisa hinkwaswo leswi ndzi mi leriseke swona.”—Matewu 28:19, 20.

Hambi swi ri tano, Yesu a nga vulanga leswaku vanhu va fanele va hundzuriwa hi nkani. Ku ri na sweswo, Yesu u te: “Loko va nga mi amukeri, kumbe loko va nga yingisi marito ya n’wina, humani endyangwini wolowo, kumbe emutini wolowo, mi phumunha ntshuri emilengeni ya n’wina.” (Matewu 10:14) Ku avanyisiwa ko hetelela ka vanhu lava ku siyeriwa Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, Yehovha, handle ka ku nghenelela ka Vakreste hi nxupulo.

Kutani swi le rivaleni leswaku kwihi na kwihi laha ku endliweke Nkonaniso emisaveni, wu endliwe hi ku lwisana ni misinya ya milawu ya Vukreste.

Sweswi ntshunxeko wa vukhongeri lowu nga eMexico wu pfumelela vanhu ku gandzela Xikwembu hi ndlela ya vona. Kambe malembe-xidzana ya leswi vuriwaka Nkonaniso wo Kwetsima ma ha tama ma ri nchumu lowo biha ematin’wini ya Kereke ya Khatoliki ya le Mexico.