Ku Fuma Ka Vafundhisi—Xana I Ntlhantlho?

VANHU emisaveni hinkwayo va karhele hi vuhomboloki, ntshikilelo ni vubihi bya politiki. Va lava xo karhi xo antswa, hi laha swi kombisiwaka ha kona hi matshalatshala ya vona yo cinca varhangeri vapolitiki. Kambe varhangeri lavantshwa a hi kanyingi va tiseleke vanhu ku aneriseka.

Van’wana va ehleketa leswaku ku fuma ka vafundhisi ku nga tisa hulumendhe yo antswa. Va pfumela leswaku vafundhisi va nga tisa timfanelo ta ku chava Xikwembu etimhakeni ta ku fuma. Swi nga ha endleka mufundhisi Marion (Pat) Robertson loyi a a tiyimisele ku va muungameri wa U.S. hi 1988 a ve na leswi emianakanyweni loko a khongelele leswaku “vanhu lava chavaka Xikwembu” va ta wina xikhundla xa politiki. Kambe xana leswi hakunene a swi ta hlamula xilaveko xa vafumi vo antswa ke?

Loko Vafundhisi Va Fuma eYuropa

Hi nkarhi wa Malembe ya le Xikarhi, vafundhisi a va ri ni matimba lamakulu emfun’weni. Phela, vapapa a va swi kota ku veka tihosi ni ku ti susa exitulwini xa vuhosi! Hi 800 C.E., Mupapa Leo III u veke hosi ya Mufurwa Charlemagne tanihi mufumi wa Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima. Ku ringana malembe ya gidi, mfumo lowu a wu yimele ku hlangana ka Kereke ni Mfumo, naswona hi nkarhi wolowo vafundhisi va tiphine hi matimba ya mpimo wo hambana-hambana ehenhla ka mimfumo ya misava.

Ku sukela hi lembe xidzana ra vu-11, vapapa va teke xiphemu xa vurhangeri eYuropa. Malunghana ni leswi, The Columbia History of the World, leyi hleriweke hi John Garraty na Peter Gay, yi ri: “Kereke a yi ri hulumendhe leyikulu ya Yuropa.” Buku leyi nakambe yi xiya leswaku kereke a yi swi kota ku “tirhisa matimba lamakulu ya politiki ku tlula hulumendhe yihi na yihi ya le Vuxeni.” A xi ri xihi xiyimo xa vanhu ehansi ka ku fuma ka vafundhisi ke?

Ku hava loyi a a ntshunxekile ku gandzela hi laha a rhandzaka ha kona kumbe ku phofula mianakanyo leyi hambanaka ni liya ya vafundhisi. Ku tshikilela loku ka vafundhisi ku vange xiyimo xa ku chava eYuropa hinkwaro. Kereke yi simeke Nkonaniso leswaku ku kumiwa vanhu lava tiyiseleke va hlayisa mianakanyo leyi hambaneke. Lava tekiweke va ri vagwinehi, va yisiwe emahlweni ka vakonanisi, lava va va xaniseke leswaku va tivula swidyoho. Lava va kumiweke va ri ni nandzu hakanyingi a va hisiwa emhandzini.

Malunghana ni ku fuma ka vafundhisi eSpain, The Columbia History of the World yi ri: “Tinyimpi ni mianakanyo ya ku lwela nkutsulo swi hlanganise vafumi ni vafundhisi lava tikukumuxaka vo sihalala lava va tameleke swikhundla hinkwaswo swa vulawuri emfun’weni. Vutomi bya mianakanyo byi onhiwe hi vuxopaxopi ni Nkonaniso, leswi tirhisiweke ku lwisana ni un’wana ni un’wana la kanetaka dyondzo ya ximfumo kumbe nawu wa mfumo.”

Ebukwini yakwe leyi nge The Age of Faith, Will Durant u te: “Ku endla mpfumelelo wihi na wihi lowu lavekaka eka n’wamatimu ivi wu nyikiwa Mukriste, hi fanele hi xaxameta Nkonaniso, kun’we ni tinyimpi ni minxaniso swa nkarhi wa hina, tanihi leswi nga exikarhi ka mivala ya ntima eka rhekhodo ya munhu, swi paluxa tihanyi leti nga riki kona eka xiharhi xihi na xihi.” Eka Malembe ya le Xikarhi, ku fuma ka vafundhisi a ku vula ku herisiwa ka ku ntshunxeka ka munhu hi xiyexe.

Xana muhundzuluxi wa Protestente John Calvin wa hambana ni vafundhisi va Khatoliki ke? Xiya leswi humeleleke loko Michael Servetus a balekele nxaniso wa vafundhisi va le Spain ivi a khomiwa eGeneva, Switzerland. Kwalaho, Calvin u simeke vanhu lava yena ni vatirheli vakwe a va va fuma hi matimba lama heleleke. Hi mhaka ya leswi Servetus a kaneteke Vunharhu-un’we, Calvin u fikelele leswi tsandzeke Nkonaniso. Severtus u avanyiseriwe rifu hikwalaho ka ku landzula tidyondzo ta kereke ivi a hisiwa emhandzini. Xisweswo Calvin u kombise tihanyi leti fanaka ni ta vafundhisi va Khatoliki.

Xana ku lawula ka vafundhisi eka tihulumendhe ta misava a swi vula ku rhula eka vanhu va Yuropa ke? Nikantsongo. Ematshan’wini yo tiphina hi ku rhula, a va fanele va tiyiselela malembe ya nyimpi leyi hlohloteriweke hi vafundhisi. Mupapa Urban II u vange Nyimpi yo Sungula ya Nkutsulo ivi xisweswo a sungula nxaxamelo wa tinyimpi leti heteke malembe ya 200. Ku tlula kwalaho, vafundhisi va sungule tinyimpi ehenhleni ka vanhu lava tekiwaka tanihi vagwinehi leswi vangeke rifu ra magidi ya vavanuna, vavasati ni vana.

Xana ku fuma ka vafundhisi ku byi herisile vuhomboloki ke? Nikantsongo. Buku leyi nge A History of the Modern World, hi R. R. Palmer na Joel Colton, yi ri: “Hi laha ku engetelekaka vutomi bya kereke a byi thyakisiwa hi mali. A a nga ri kona loyi a a pfumela eka ku ba mati; kambe un’wana ni un’wana a a swi tiva leswaku vavanuna vo tala va kereke va le henhla (ku fana ni vatirhela-mfumo lava tlakukeke va siku rero) va nga xaviwa hi mali.” Vuhomboloki exikarhi ka vafundhisi a ku ri xivilelo lexi tolovelekeke.

Xana ku fuma ka vafundhisi ku tise ntwela-vusiwana eka vanhu lava tolovelekeke ke? Nikantsongo. Hi xikombiso, xiya leswi humeleleke loko Mufundhisi-nkulu Richelieu wa Furwa a lawule timhaka ta hulumendhe hi nkarhi wa ku fuma ka Louis XIII. Buku leyi nge The History of the Nations, leyi hleriweke hi Henry Cabot Lodge, yi vula leswaku “nawu wa [Richelieu] a wu sekeriwe ehenhla ka ku herisiwa ka ntshunxeko wa Furwa.”

Le Mexico hi lembe xidzana ra vu-17, madoroba ya Maindiya hakanyingi a ma fumiwa hi vafundhisi. Hi ku ya hi buku leyi nge Many Mexicos, hi Lesley Simpson, vafundhisi va teke ntirho wa ku ba “wu ri xipfuno lexi nga xona ntsena xo byala ni ku hlayisa malangutelo ya Vukriste, kun’we ni ku xupula hikwalaho ka milandzu ya misava.”

Xisweswo tibuku ta matimu ti hi pfuna ku kambisisa rhekhodo ya ku fuma ka vafundhisi hi malembe xidzana. Xana rhekhodo yi paluxa yini ke? Ku honisiwa loku hlamarisaka ka ntsako, ku hlayiseka ni ku ntsunxeka ka vanhu lava tolovelekeke. Hakunene, ku fuma ka vafundhisi a ku ri nsindziso lowu nga tiyiselekiki. Hi laha Daniel Defoe a tsaleke ha kona ebukwini yakwe leyi nge The True-Born Englishman: “Naswona eka makhombo hinkwawo lawa munhu a biwaka ha wona, tihanyi ta vafundhisi ti kule ku tlula mpimo.”

Manuku ke, entiyisweni ku fuma ka vafundhisi a hi nhlamulo eka xilaveko xa munhu xa hulumendhe yo antswa. Kutani ke, hi nga hundzukela eka mani ke? Nhlamulo swa olova ku yi kuma eka un’wana ni un’wana, hi laha hi nga ta vona ha kona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Muprotestente Calvin u kombise tihanyi leti fanaka ni ta vafundhisi va Khatoliki

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the Trustees of the British Museum