Michael Servetus—Wanuna La Lavisiseke Ntiyiso A Ri Swakwe

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE SPANIYA

Hi October 27, 1553, Michael Servetus u hisiwile emhandzini le Geneva, eSwitzerland. Guillaume Farel, mudlayi tlhelo mupfuni wa John Calvin, u tsundzuxe vahlaleri a ku: “[Servetus] i wanuna wo tlhariha loyi a a ehleketa leswaku u dyondzisa ntiyiso, kambe a ri emavokweni ya Diyavulosi. . . . Mi xiya leswaku na n’wina mi nga weli hi ndzingo lowu fanaka!” Xana wanuna loyi a a endle yini lexi n’wi peteke ekhombyeni ro tano?

MICHAEL SERVETUS u velekiwe hi 1511 emutini wa le Villanueva de Sijena le Spaniya. Ku sukela loko a ha ri ntsongo, a ri xichudeni xo tlhariha. Hi ku ya hi mutsari wa matimu un’wana, “loko Servetus a ri ni malembe ya 14, se a a tiva Xigriki, Xilatini ni Xiheveru naswona a a twisisa tidyondzo to fana ni filosofi, tinhlayo ni ntivo-vukwembu.”

Juan de Quintana, mutsundzuxi wa Hosi ya le Spaniya Charles wa Vuntlhanu, u thole Servetus a ha ri mufana leswaku a n’wi tirhela. Eka maendzo ya yena ya ximfumo, Servetus u vone ku nga twani loku a ku ri kona eka vukhongeri le Spaniya, laha Vayuda ni Mamoslem a va hlongoriwile etikweni kumbe va hundzuriwe hi nkani leswaku va va Makhatoliki.a

Loko a ri ni malembe ya 16, Servetus u ye eYunivhesiti ya Toulouse eFurwa ku ya dyondzela ta nawu. A ku ri ro sungula a vona Bibele leyi heleleke. Hambileswi ku hlaya Bibele a swi yirisiwile hi ku helela, Servetus u yi hlayile exihundleni. Endzhaku ka loko a yi hlaye a yi heta ro sungula, u tibohe ku yi hlaya “ko tala a phindha-phindha.” Swi nga endleka leswaku Bibele leyi Servetus a yi hlayeke le Toulouse a ku ri Bibele leyi tsariweke hi tindzimi to tala ta le Complutum, nkandziyiso lowu wu n’wi pfuneke ku hlaya Matsalwa hi tindzimi ta wona to sungula (Xiheveru ni Xigriki) ku katsa ni vuhundzuluxeri bya Xilatini.b Ku kambisisa ka yena Bibele ku katsa ni ku tikhoma ko biha ka vafundhisi leswi a swi voneke eSpaniya, swi tsekatsekise ripfumelo ra yena eka vukhongeri bya Khatoliki.

Ku kanakana ka Servetus ku ye ku nyanya loko a ri enkhubyeni wo veka Charles wa Vuntlhanu exitulwini xa vuhosi. Hosi leyi ya le Spaniya yi vekiwe exitulwini tanihi mufumi wa Mfumo wo Kwetsima wa Rhoma hi Mupapa Clement wa Vunkombo. Mupapa loyi a a tshame exiluvelweni xa yena lexi rhwalekaka u amukele hosi kutani yi n’wi tswontswa milenge. Endzhaku ka sweswo Servetus u tsale a ku: “Ndzi tivonele hi ya mina loko mupapa a tlakusiwa ku fana ni tihosana hi ku tinyungubyisa lokukulu, a ri karhi a gandzeriwa ni ku hoyozeriwa hi vanhu eswitaratini.” Servetus swi n’wi tikerile ku vona ku yelana exikarhi ka ku tinyungubyisa ka mupapa tanihi leswi Evhangheli yi vulaka leswaku Vakreste va fanele va titsongahata.

Ku Lavisisa Ka Yena Ntiyiso Wa Vukhongeri

Hi vutlhari, Servetus u tshike ku tirhela Quintana kutani a sungula tsima ra yena ro lavisisa ntiyiso hi byakwe. A a tshemba leswaku rungula ra Kreste a ri nga kongomisiwanga eka vativi va vukhongeri kumbe filosofi, kambe a ri kongomisiwe eka vanhu lava tolovelekeke lava a va fanele va ri twisisa ni ku ri tirhisa. Hikwalaho, u endle xiboho xo kambisisa Bibele hi tindzimi leti yi tsariweke ha tona eku sunguleni ni ku papalata tidyondzo leti nga pfumelelaniki ni Matsalwa. Nkateko wa kona, rito leri nge “ntiyiso” ni man’wana yo tano ma humelela ko tala ku tlula marito man’wana eka leswi a swi tsaleke.

Tidyondzo ta matimu ni ta Bibele leti a ti dyondzeke ti n’wi endle a vona leswaku Vukreste byi onhiwile eka malembe-xidzana manharhu eka Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. U swi xiyile leswaku Constantine ni lava n’wi landzeleke va dyondzise vanhu tidyondzo ta mavunwa leti eku heteleleni ti endleke leswaku va pfumela eka dyondzo ya Vunharhu-un’we tanihi dyondzo ya kereke. Loko a ri ni malembe ya 20, Servetus u tsale buku leyi nge On the Errors of the Trinity naswona leswi swi n’wi endle nala lonkulu wa Vakonanisi.

Servetus u sungule ku vona timhaka kahle. U tsale a ku: “EBibeleni a ku kona laha ku vulavuriwaka kona hi Vunharhu-un’we. . . . Hi tiva Xikwembu hi Kreste, ku nga ri hi mavonelo ya hina ya filosofi ya manyunyu.”c U tlhele a vula leswaku moya wo kwetsima a hi munhu, kambe i matimba ya Xikwembu lama tirhaka.

Ku ni lava va tsakeleke mavonelo ya Servetus. Sebastian Franck loyi a a ri Muprotestente tlhelo Mutisi wa Ndzhundzunuko u tsale a ku: “Servetus loyi a humaka eSpaniya u vula leswaku Xikwembu i xin’we. Kereke ya Rhoma yona yi vula leswaku ku ni vanhu vanharhu eka un’we. Mina ndzi pfumelelana na Servetus.” Hambiswiritano, Kereke ya Rhoma Khatoliki ni ya Maprotestente a ti n’wi rivalelanga Servetus hikwalaho ko sola dyondzo ya tona ya xisekelo.

Ku kambisisa Bibele swi pfune Servetus ku bakanya tidyondzo tin’wana ta kereke naswona a a teka ku tirhisiwa ka swifaniso ku ri nchumu lowu nga fambisaniki ni matsalwa. Hikwalaho, endzhaku ka lembe ni hafu a humese buku yakwe leyi nge On the Errors of the Trinity, Servetus u vule hi ku titsongahata eka Makhatoliki ni Maprotestente a ku: “Ku hava ntlawa lowu ndzi pfumelelanaka na wona kumbe lowu ndzi nga pfumelelaniki na wona emhakeni leyi. Hikuva, hinkwato ti vonaka ti ri ni ntiyiso wo karhi ni swihoxo swo karhi, naswona hinkwato ti hlekana makovo.” Yena a a lavisisa ntiyiso a ri swakwe.d

Hambiswiritano, ku tiyimisela ka yena a swi endlanga leswaku a nga vi na swihoxo. Hi xikombiso, u vule leswaku Armagedoni ni ku Fuma ka Gidi ra Malembe ka Kreste a swi ta fika enkarhini wa yena.

Ku Lava Ntiyiso Hi Ku Tirhisa Sayense

Servetus u boheke ku balekela vaxanisi va yena, kutani a cinca vito ra yena a va Villanovanus kutani a ya tshama eParis, laha a dyondzeke tidyondzo ta le henhla ta ntivo-vuxongi ni vudokodela. Leswi a a lava ku tiva swo tala hi sayense, u dyondzele ku pandza miri wa munhu leswaku a ta twisisa leswaku wu tirha njhani. Hikwalaho ka sweswo, kumbexana Servetus hi yena wo sungula ku tshubula fambiselo ra ngati ku suka emahahwini. Leswi a swi kumeke u swi katsile eka buku yakwe leyi nge The Restitution of Christianity. Servetus u tsale leswi ka ha sele malembe ya 75 William Harvey a nga si hlamusela hi vuenti ndzhendzeleko wa ngati ku suka emahahwini.

Servetus u tlhele a tsala hi vuntshwa buku leyi nge Geography leyi rhangeke yi tsariwa hi Ptolemy. Ntirho lowu wu humelele kahle lerova van’wana va n’wi vule tata wa ntivo-misava wa ku fananisa swilo ni dyondzo ya ku tiva vanhu va tinxaka to hambana-hambana. Loko a tengisiwa le Geneva, Servetus u soriwile hi ku hlamusela tiko ra Palestina tanihi leri nga riki na ndzalo ni ku va mananga. Servetus u tisirhelele hi ku vula leswaku nhlamuselo ya yena a yi kombetela enkarhini wa sweswi ku nga ri hi nkarhi wa Muxe laha swi nga le rivaleni leswaku a ri ri tiko ra ntswamba ni vulombe.

Servetus u tlhele a tsala buku leyi nge Universal Treatise on Syrups leyi a yi ri ni mavonelo lamantshwa, lama antswisiweke eka timhaka ta vutshunguri. Vutivi bya swa vutshunguri lebyi kumiweke eka buku yoleyo byi n’wi endle mabula-ndlela eka ntivo-maphilisi ni ku tirhisiwa ka tivhithamini. Leswi Servetus a a ri ni vutivi hi swilo swo tala swonghasi, n’wamatimu un’wana u n’wi hlamusele tanihi “un’wana wa vanhu vo tlhariha swinene ematin’wini ya vanhu, loyi a a ri ni vutivi lebyikulu.”

Mukaneti Lonkulu

Lava lavisisaka ntiyiso va tshama va ri karhi va kanetiwa. (Luka 21:15) Un’wana wa valala va Servetus a ku ri John Calvin loyi a a fuma hi voko ra nsimbi eka mfumo wa yena wa Vuprotestente le Geneva. Hi ku ya hi n’wamatimu Will Durant, Calvin “a a nga fumi hi nawu kumbe ku sindzisa, kambe a a lawula mahanyelo ya vanhu naswona a a nga hundzuki eka mavonelo yakwe,” Calvin “a a tiyimiserile ku endla sweswo ku fana ni mupapa un’wana ni un’wana loyi a a alela vanhu ku pfumela leswi va swi lavaka.”

Swi nga endleka leswaku Calvin na Servetus va hlanganile le Paris loko va ha kula. Ku sukela eku sunguleni a va nga twani, naswona Calvin u ve nala lonkulu wa Servetus. Hambileswi Calvin a a ri murhangeri wa Ndzhundzunuko, kambe u hetelele a hehle Servetus emahlweni ka Vakonanisi va Khatoliki. Servetus u pone ri ahlamile le Furwa, laha ku hisiweke xifaniso xakwe. Hambiswiritano, u khomiwile kutani a pfaleriwa eGeneva laha rito rin’wana ni rin’wana ra Calvin a ri xiximiwa kona.

Calvin u endle leswaku Servetus a xanisiwa swinene loko a ri ekhotsweni. Hambiswiritano, eka njhekanjhekisano lowu Calvin na Servetus va veke na wona loko ku tengiwa nandzu, Servetus u vule leswaku a nga pfumela ku cinca mavonelo yakwe ntsena loko Calvin o seketela mhaka yakwe eMatsalweni. Calvin u tsandzekile ku endla tano. Endzhaku ko tengiwa ka nandzu, Servetus u avanyiseriwe rifu hi ku hisiwa emhandzini. Van’wamatimu van’wana va vula leswaku Servetus hi yena ntsena munhu la teke ni mavonelo lamantshwa ya vukhongeri loyi ku hisiweke xifaniso xa yena hi Makhatoliki naswona yena a hisiweke a ri karhi a hanya hi Maprotestente.

Nhenha Ya Ntshunxeko Wa Vukhongeri

Hambileswi Calvin a dlayeke nala wa yena, kambe yena u tsandzekile ku lawula mahanyelo ya vanhu. Ku dlayiwa ka Servetus swi nga fanelanga swi hlundzukise vanhu vo tlhariha le Yuropa hinkwaro, naswona swi nyike lava lwelaka ntshunxeko matimba yo vula leswaku a ku na munhu la faneleke ku dlayiwa hikwalaho ka ripfumelo rakwe. Leswi swi endle leswaku valweri va ntshunxeko wa vukhongeri va tiyimisela ngopfu ku lwela ntshunxeko wa vona.

Mutlhokovetseri wa le Italiya la vuriwaka Camillo Renato u holove a ku: “Xikwembu ni moya wa xona a xi swi khutazi swiendlo swo tano. Kreste a nga va dlayanga lava a va nga pfumelelani na yena.” Kasi mutivi wa mahanyelo ya vanhu wa le Furwa Sébastien Chateillon u te: “Ku dlaya munhu a swi sirheleli dyondzo yo karhi, kambe swi herisa vutomi bya munhu.” Servetus hi byakwe u te: “Ndzi swi teka ku ri nandzu lowukulu ku dlaya munhu hikwalaho ka leswi a endleke xihoxo hi matsalwa yo karhi, kasi ha swi tiva leswaku ni lava hlawuriweke va nga ha endla swihoxo na vona.”

Mayelana ni vuyelo lebyi veke kona hikwalaho ka ku dlayiwa ka Servetus, buku leyi nge Michael Servetus—Intellectual Giant, Humanist, and Martyr, yi ri: “Rifu ra Servetus ri vange ku cinca lokukulu eka mavonelo ni ndlela leyi timhaka a ti fambisiwa ha yona ku sukela hi lembe-xidzana ra vumune.” Buku leyi yi tlhela yi ku: “Hi ku ya hi matimu, Servetus u file leswaku vanhu lava hanyaka eminkarhini ya hina va ta va ni ripfalo leri ntshunxekeke va kota ku pfumela leswi va swi rhandzaka va nga xungetiwi.”

Hi 1908 ku endliwe ribye ra xitsundzuxo ra Servetus edorobeni ra le Furwa leri vitaniwaka Annemasse, leri nga le ka mpfhuka wo ringana ntlhanu wa tikhilomitara ku suka eka xivandla lexi a dlayiweke eka xona. Ku tsariwe leswi landzelaka eka ribye ra kona: “Michel Servet[us], . . . mutivi wa ntivo-misava, dokodela, mutivi wa swilo leswi hanyaka, u hoxe xandla eku hluvukiseni ka vanhu hileswi a swi tshubuleke hi sayense, u tinyiketerile ku pfuna lava vabyaka ni swisiwana ni ku yima a tiyile leswaku a nga pfumeleli munhu a lawula miehleketo ni ripfalo rakwe. . . . Ripfumelo ra yena a ri nga tsekatseki. U nyikele hi vutomi bya yena hikwalaho ka ntiyiso.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Servetus Ni Vito Leri Nge Yehovha

Ku lavisisa ka yena ntiyiso swi endle leswaku a tirhisa vito leri nge Yehovha. Endzhaku ka tin’hwetinyana William Tyndale a tirhise vito leri loko a tsala Tibuku ta Ntlhanu to Sungula ta Matsalwa, Servetus u humese buku leyi nge On the Errors of the Trinity—laha a nga tirhisa vito leri nge Yehovha ebukwini yoleyo hinkwayo. Ebukwini yakwe u hlamusele a ku: “Vito lerin’wana, leri kwetsimaka ku tlula hinkwawo, יהוה, . . . ri nga hlamuseriwa hi ndlela leyi, . . . ‘U endla swi va kona,’ ‘loyi a endlaka swi va kona,’ ‘la endleke leswaku swi va kona.’” U ye emahlweni a ku: “Vito leri nge Yehovha ri nga tirhisiwa hilaha ku faneleke eka Tatana ntsena.”

Hi 1542, Servetus u endle mindzulamiso eka vuhundzuluxeri lebyi dumeke bya Bibele ya Xilatini leyi hundzuluxeriweke hi Santes Pagninus (leyi kombisiweke laha hansi). Eka tinotsi to tala leti a ti endleke loko a hundzuluxela, Servetus u nghenise vito leri ro kwetsima nakambe. U nghenise vito leri nge Yehovha eka swikombo swa le tlhelo ni le ka matsalwa ya nkoka yo kota Pisalema 83:18, laha rito leri nge “Hosi” ri humelelaka kona eka ndzimana.

Eka buku ya yena yo hetelela leyi nge The Restitution of Christianity, Servetus u vule leswi landzelaka hi vito rero ro kwetsima, Yehovha, u te: “Swi le rivaleni . . . leswaku vo tala eminkarhini ya khale a va ri tirhisa vito leri.”

[Xifaniso]

Ribye ra xitsundzuxo leri nga le Annemasse, eFurwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Xifaniso lexi kovotliweke xa lembe-xidzana ra vu-15 lexi kombaka ku khuvuriwa hi nkani ka Mamoslem lawa a ma tshama eSpaniya

[Xihlovo Xa Kona]

Capilla Real, Granada

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Tluka ro sungula ra buku leyi nge “On the Errors of the Trinity”

[Xihlovo Xa Kona]

Ku suka ebukwini leyi nge De Trinitatis Erroribus, hi Michael Servetus, 1531

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Servetus u kambisise fambiselo ra ngati ku suka emahahwini

[Xihlovo Xa Kona]

Anatomie descriptive et physiologique, Paris, 1866-7, L. Guérin, Editor

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Buku ya Servetus leyi nge “Universal Treatise on Syrups” yi ve ni dyondzo yo sungula hi timhaka ta maphilisi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

John Calvin loyi a veke nala lonkulu wa Servetus

[Xihlovo Xa Kona]

Biblioteca Nacional, Madrid

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Biblioteca Nacional, Madrid