Vun’We eNtirhweni Wa Xikwembu eMinkarhini Leyinene Ni Yo Biha

Hi Ku Vula Ka Michel Na Babette Muller

“NDZI mi khomele mahungu yo biha,” ku vule dokodela. “Mi fanele mi rivala hi ntirho wa n’wina wa vurhumiwa le Afrika.” Loko a langutisa nsati wa mina Babette, u te, “U ni khensa ya mavele.”

Marito wolawo ma hi hlamarise ngopfu. Ku te swilo swo tala emianakanyweni ya hina. A hi anakanya leswaku riendzo leri ro ya eka dokodela ku ta va ku ri ku ya kamberiwa ro hetelela. A hi xave ni mathikithi yo ya ni ku vuya eBenin, eAfrika Vupela-dyambu. A hi ri ni ntshembo wa leswaku hi ta vuya ku nga si hela vhiki. Emalembeni ya 23 ya vukati bya hina, hi tokote minkarhi leyinene ni leyo biha. Hi pfilunganyekile ni ku chava, sweswi hi tilulamisele ku lwisana ni khensa.

Mi nge hi sungula e ku sunguleni. Michel u velekiwe hi September 1947, Babette yena hi August 1945. Hi kulele eFurwa naswona hi tekane hi 1967. A hi tshama le Paris. Mixo wun’wana eku sunguleni ka 1968, Babette a hlwerile ku ya entirhweni. Wansati un’wana u te enyangweni kutani a n’wi nyika broxara ya vukhongeri; u yi amukerile. Kutani wansati a ku: “Xana ndzi nga tlhela ndzi vuya ndzi ri ni nuna wa mina leswaku ndzi bula na wena swin’we na nuna wa wena?”

Babette a a anakanya hi ntirho wa yena. A a lava leswaku wansati a famba, kutani a ku: “Hi swona, Hi swona.”

Michel wa hlamusela: “A ndzi nga byi tsakeli vukhongeri, kambe broxara leyi yi koke nyingiso wa mina, naswona ndzi yi hlayile. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, wansati la vuriwaka Joceline Lemoine, u tlhele a vuya a ri ni nuna wakwe Claude. A a ri ni vuswikoti swinene eku tirhiseni ka Bibele. A a ri ni tinhlamulo ta swivutiso swa mina hinkwaswo. A ndzi tsakile.

“Babette a ri Mukhatoliki lonene kambe a ri hava Bibele, leswi ku nga ntolovelo eka Makhatoliki. A nyanyuke ngopfu loko a vona ni ku hlaya Rito ra Xikwembu. Eku dyondzeni ka hina hi tive leswaku vunyingi bya tidyondzo ta vukhongeri leti a hi dyondzisiwe tona a ti ri vunwa. Hi sungule ku bula ni maxaka ya hina swin’we ni vanghana malunghana ni swilo leswi a hi ri karhi hi swi dyondza. Hi January 1969 hi ve Timbhoni ta Yehovha leti khuvuriweke. Kaye wa maxaka ya hina ni vanghana ku nga ri kungani va khuvuriwile endzhaku ka sweswo.”

Ku Tirha Laha Vachumayeri A Va Laveka Kona

Endzhakunyana ko khuvuriwa ka hina, hi anakanyile: ‘A hi na vana. Hikwalaho ka yini hi nga ngheneli vutirheli bya nkarhi hinkwawo?’ Kutani hi 1970 hi tshike ntirho, hi tsarisa ku va maphayona ya nkarhi hinkwawo, kutani hi rhurhela exidorobanini xa Magny-Lormes, ekusuhi na Nevers, exikarhi ka Furwa.

A xi ri xiavelo xo nonon’hwa. A swi tika ku kuma vanhu lava lavaka ku dyondza Bibele. A hi nga wu kumi ntirho wo tihanyisa, kutani a ho va ni swimalana. Minkarhi yin’wana a ho dya mazambhala ntsena. Hi xixika maxelo a ma va ehansi ngopfu ka -22° C. Nkarhi lowu hi wu heteke kwalaho hi wu vitane nkarhi wa tihomu ta matswele leto ondza.—Genesa 41:3.

Kambe Yehovha u hi hlayisile. Siku rin’wana loko hi ri kusuhi ni ku heleriwa hi swakudya, munhu wa poso u siye bokisi lerikulu ra chizi ri huma eka makwavo wa Babette wa xisati. Siku rin’wana hi vuye ekaya endzhaku ko chumayela kutani hi kuma vamakwerhu lava fambeke 500 wa tikhilomitara ku ta hi pfuxela. Leswi a va twe ndlela leyi hi tikeriwaka ha yona, vamakwerhu lava va hi longele swakudya hi timovha ta vona timbirhi.

Endzhaku ka lembe ni hafu, Sosayiti yi hi hlawule ku va maphayona yo hlawuleka. Ku tlula mune wa malembe lama landzeleke, hi tirhe eNevers, kutani hi ya eTroyes, naswona eku heteleleni le Montigny-lès-Metz. Hi 1976, Michel u hlawuriwe ku tirha tanihi mulanguteri wa xifundza le dzonga vupela-dyambu bya Furwa.

Endzhakunyana ka malembe mambirhi, hi nkarhi wa xikolo xa valanguteri va swifundza, hi kume papila leri humaka eka Sosayiti ya Watch Tower yi hi rhambela ku ya entsungeni tanihi varhumiwa; papila a ri vula leswaku hi fanele ku hlawula exikarhi ka Chad na Burkina Faso (hi nkarhi wolowo a ku ri Upper Volta). Hi hlawule ku ya eChad. Hi ku hatlisa hi tlhele hi kuma rin’wana papila, ri hi avela ku tirha ehansi ka rhavi ra Tahiti. Hi kombele ku ya eAfrika, ku nga tiko-nkulu lerikulu swinene, kambe hi ku hatlisa hi tikume hi ri exihlaleni lexitsongo!

Ku Tirha EPacific Dzonga

Tahiti i xihlala xo saseka xo hisa le Pacific Dzonga. Loko hi fika, kwalomu ka vamakwerhu va dzana va hi hlanganisile erivaleni ra swihaha-mpfhuka. Va hi amukele hi ritlama leri xongisiweke hi swiluva, kutani hambileswi a hi karhele endzhaku ka riendzo ra hina lero leha ku suka eFurwa, a hi tsakile swinene.

Endzhaku ka tin’hweti ta mune hi fike eTahiti, hi khandziye byatso lebyi tlutiwaka hi seyila byi rhwale nhundzu ya tikhokhonati leto oma. Endzhaku ka masiku ya ntlhanu hi fike exiavelweni xa hina lexintshwa—xihlala xa Nuku Hiva le Swihlaleni swa Marquesas. A ku ri ni kwalomu ka 1 500 wa vanhu lava a va tshama exihlaleni, kambe a ku nga ri na vamakwerhu. A ko va hina ntsena.

Matshamelo ya kona a ma ri ya xikhale. A hi tshama exiyindlwanini lexi akiweke hi maribye ni hi misengele. A ku nga ri na gezi. A hi ri ni pompi ya mati leyi a yi tirha minkarhi yin’wana, kambe mati ya kona a ma pfindlukile. Minkarhi yo tala, a hi tirhisa mati ya mpfula lama hlengeletaneke ekheleni. A ku ri hava mapatu ya xikontiri, a ko va ni swindledyana swa ritshuri ntsena.

Leswaku hi kota ku fikelela tindhawu ta le kule ta le xihlaleni, a hi hirha tihanci. Switshamo leswi tlhandlekiwaka ehancini a swi endliwe hi timhandzi—a swi gogonya swinene, ngopfu-ngopfu eka Babette, loyi a nga si tshama a gada hanci. A hi famba na banga leswaku hi ta tsema misengele leyi weke yi hingakanya ndlela. Ku ve ni ku cinca lokukulu ka vutomi bya le Furwa.

A hi va ni minhlangano hi Sonto, hambileswi a ho hlanganyela hi ri vambirhi ntsena. Eku sunguleni a hi nga vi na yona minhlangano leyin’wana tanihileswi a ho va vambirhi ntsena. Ematshan’wini ya sweswo a hi hlaya mhaka leyi dyondziwaka hi ri swin’we.

Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, hi vone leswaku a swi nga ri swinene ku hambeta hi endlisa sweswo. Michel wa hlamusela: “Ndzi byele Babette ndzi ku, ‘Hi fanele hi ambala hi mfanelo. Wena u tshama kwalaho, mina ndzi ta tshama la. Ndzi ta sungula hi xikhongelo, kutani hi ta va ni Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni ni Nhlangano wa Ntirho. Ndzi ta vutisa swivutiso, kutani wena u hlamula, hambileswi u nga ta va u ri wexe endlwini.’ A swi fanerile ku va hi endla tano hikuva swa olova ku tsekatseka hi tlhelo ra moya loko ku ri hava vandlha.”

Swi teke nkarhi leswaku hi kuma vanhu lava nga ta ta eminhlanganweni ya hina ya Vukreste. Hi ve vambirhi ntsena etin’hwetini ta nhungu to sungula. Endzhakunyana, hi joyiniwe hi un’we, vambirhi kumbe minkarhi yin’wana vanharhu. Lembe rin’wana, hi ri vambirhi ntsena hi sungule nkhuvo wa lembe na lembe wo tlangela Xilalelo Xa Hosi. Endzhaku ka khume ra timinete, vanhu van’wana va tile, kutani ndzi tlhele ndzi sungula nkulumo nakambe.

Namuntlha, ku na 42 wa vahuweleri ni mavandlha manharhu le Swihlaleni swa Marquesas. Hambileswi xiphemu lexikulu xa ntirho xi endliweke hi lava teke endzhaku, vanhu van’wana lava hi vulavuleke na vona khale sweswi va khuvuriwile.

Vamakwerhu I Va Risima

Hi dyondze ku lehisa mbilu eNuku Hiva. Xin’wana ni xin’wana lexi hi xi lavaka a hi boheka ku rindza nkarhi wo leha handle ka swilaveko swa vutomi. Hi xikombiso, loko u lava buku, a wu fanele ku tsala u yi kombela, kutani u rindza tin’hweti timbirhi kumbe tinharhu yi nga si fika.

Dyondzo yin’wana leyi hi yi kumeke hi leswaku vamakwerhu i va risima. Loko hi endzela eTahiti ni ku ya eminhlanganweni ni ku twa vamakwerhu va ri karhi va yimbelela, hi khavaxele mihloti. I ntiyiso leswaku vamakwerhu van’wana swa tika ku hanyisana na vona, kambe loko u ri wexe, u lemuka ndlela leyi swi nga swa nkoka ha yona ku va ni vumakwerhu. Hi 1980 Sosayiti yi kunguhate leswaku hi fanele hi tlhelela eTahiti hi ya tirha entirhweni wa xifundzha. Kwalaho hi khutaziwe swinene hi ku amukeriwa hi malwandla hi vamakwerhu ni rirhandzu ra vona hi ntirho wo chumayela. Hi hete malembe manharhu entirhweni wa xifundza eTahiti.

Ku Suka eXihlaleni Xin’wana Ku Ya eXihlaleni Xin’wana

Ku suka kwalaho hi averiwe ekaya ra varhumiwa le Raïatéa, ku nga xihlala xin’wana xa Pacific, naswona hi tshame kwalaho kwalomu ka malembe mambirhi. Ku suka eRaïatéa, hi averiwe ntirho wa xifundza eka ntlawa wa swihlala swa Tuamotu. Hi endzele 25 wa swihlala eka leswa 80 hi byatso. Babette a swi n’wi tikela. Nkarhi na nkarhi loko a famba hi byatso, a khomiwa hi vuvabyi bya le lwandle.

Babette u ri: “A swi chavisa! Nkarhi na nkarhi loko hi ri ebyatsweni a ndzi khomiwa hi vuvabyi. Loko hi ri elwandle ku ringana ntlhanu wa masiku, ndzi vabye ntlhanu wa masiku. A ku ri hava vutshunguri lebyi a byi tirha eka mina. Kambe, ku nga khathariseki ku vabya ka mina, ndzi anakanye leswaku lwandle ri sasekile. A xi ri xivono xo hlamarisa. Tinhlampfi letikulu ta le lwandle a ti phikizana ni byatso. Hakanyingi a ti tlulela ehenhla ka mati loko u phokotela mavoko!”

Endzhaku ka malembe ya ntlhanu hi ri entirhweni wa xifundzha, hi tlhele hi averiwa eTahiti ku ringana malembe mambirhi naswona hi tlhele hi tiphina entirhweni wo chumayela. Vandlha ra ka hina ri engeteleke kambirhi ku suka eka 35 ku ya eka 70 wa vahuweleri hi lembe rin’we ni hafu. Ku ringana 12 wa lava hi dyondzeke na vona Bibele va khuvuriwile hi nga si suka. Van’wana va vona sweswi i vakulu evandlheni.

Malembe hinkwawo lama hi nga ma heta le Pacific Dzonga i 12. Kutani hi kume papila leri humaka eka Sosayiti ri vula leswaku a va nga ha lavi varhumiwa exihlaleni tanihileswi mavandlha se a ma tiyile. A ku ri ni kwalomu ka 450 wa vahuweleri loko hi fika le Tahiti naswona loko se hi suka a va tlula 1 000.

Afrika Eku Heteleleni!

Hi tlhelele eFurwa, naswona endzhaku ka n’hweti ni hafu, Sosayiti yi hi nyike xiavelo lexintshwa—Benin, eVupela-dyamba bya Afrika. A hi lave ku ya eAfrika malembe ya 13 lama hundzeke, hikwalaho a hi tsake ngopfu.

Hi fike eBenin hi November 3, 1990, naswona hi ve exikarhi ka varhumiwa vo sungula ku fika endzhaku ka loko ku yirisiwa ka ntirho wo chumayela hi Mfumo ka malembe ya 14 ku herisiwile. A swi nyanyula swinene. A hi nga ri na xiphiqo hi matshamelo hikuva vutomi bya fana ni lebyiyani bya le swihlaleni swa Pacific. Vanhu va kona va ni xinghana ni malwandla swinene. Wa swi kota ku yima u vulavula ni munhu un’wana ni un’wana exitarateni.

Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani ntsena loko hi fike eBenin, Babette u xiye leswaku a ri ni tshumba eveleni ra yena. Kutani hi ye exibedlele-tsongo ekusuhi ni hofisi ya rhavi lexintshwa lexi a xa ha ku akiwa. Dokodela u n’wi kamberile kutani a vula leswaku a lava vuhandzuri bya xihatla. Hi siku leri tlhandlamaka hi ye exibedlele-tsongo xin’wana laha hi vonaneke ni dokodela wa le Yuropa, mutivi wa vuvabyi bya vavasati loyi a huma eFurwa. Na yena u vule leswaku a hi fanele ku ya eFurwa hi xihatla leswaku Babette a ya endliwa vuhandzuri. Endzhaku ka masiku mambirhi a hi ri endzeni ka xihaha-mpfhuka hi kongoma le Furwa.

A hi ri ni gome loko hi suka eBenin. Hikwalaho ko pfuxetiwa ka ntshunxeko wa vukhongeri etikweni rero, vamakwerhu a va tsake ngopfu ku va ni varhumiwa lavantshwa naswona na hina a hi tsakela ku va hi ri kwalaho. Kutani a hi karhatekile hikwalaho ka leswi a hi fanele ku suka etikweni endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani.

Loko hi fika eFurwa, dokodela wa vuhandzuri u kambele Babette ivi a tiyisekisa leswaku a lava vuhandzuri. Madokodela ma gingiritekile ma endla vuhandzuri byitsongo, naswona Babette u ntshunxiwile exibedlhele hi siku leri tlhandlamaka. A hi anakanya leswaku walawo a ma ri makumu ya mhaka.

Endzhaku ka nhungu wa masiku, hi hlangane na dokodela wa vuhandzuri. Hi kona laha a nga ta ni mahungu ya leswaku Babette a ri ni khensa ya mavele.

Loko a kombisa leswi a titwisa swona enkarhini wolowo, Babette u ri: “Eku sunguleni, a ndzi nga karhatekanga ngopfu ku ri na Michel. Kambe endzhaku ka siku ndzi twe mahungu lawa yo biha, a ndzi nga ha tikoti. A ndzi nga ha swi koti ni ku rila. A ndzi nga koti hambi ku ri ku n’wayitela. A ndzi anakanya leswaku ndzi ta fa. Eka mina, khensa a yi fana ni rifu. Langutelo ra mina a ku ri leswaku, Hi fanele hi endla leswi hi nga swi kotaka ku endla swona.”

Ku Lwisana Ni Khensa

Hi twe mahungu yo biha hi Ravuntlhanu, naswona Babette a lulamiseriwe vuhandzuri bya vumbirhi hi Ravumbirhi. A hi tshama ni makwavo wa xisati wa Babette, kambe na yena a vabya, kutani a hi nga ta hambeta hi tshama efuletini ya yena leyitsongo.

Hi tivutise lomu a hi fanele hi ya kona. Kutani hi tsundzuke Yves na Brigitte Merda, mpatswa lowu a hi tshama na wona eku sunguleni. Mpatswa lowu wu tshame wu hi amukela hi malwandla swinene. Kutani hi bele Yves riqingho hi n’wi hlamusela leswaku Babette a fanele ku endliwa vuhandzuri ni leswaku a hi tivi lomu hi nga ta ya tshama kona. Hi tlhele hi n’wi byela ni leswaku Michel u lava ntirho.

Yves u nyike Michel ntirho wo tirha ekaya ra yena. Vamakwerhu va hi seketerile ni ku hi khutaza hi swiendlo swo tala swo kombisa tintswalo. Va tlhele va hi pfuna hi tlhelo ra timali. Sosayiti yi hakelele Babette swikweleti swa yena swa vutshunguri.

Vuhandzuri a byi ri byikulu. Madokodela a ma fanele ku susa swimatana swa ngati ni vele. Hi ku hatlisa ma sungule ku tirhisa vutshunguri lebyikulu bya tikhemikhali. Babette a a ta huma exibedlhele endzhaku ka vhiki, kambe a a fanele a tlhelela hi vhiki ra vunharhu rin’wana ni rin’wana leswaku a ta hambeta a kuma vutshunguri.

Hi nkarhi lowu Babette a ri karhi a tshunguriwa ha wona, vamakwerhu evandlheni va pfune swinene. Makwerhu un’wana wa xisati loyi na yena a veke na khensa ya mavele a ri xikhutazo lexikulu. U byele Babette leswi a fanele a swi langutela naswona u n’wi chavelele swinene.

Hambiswiritano, a hi karhateka hi vumundzuku bya hina. Hi ku xiya leswi, Michel na Jeanette Cellerier va hi yise evhengeleni ra swakudya leswaku hi ya kuma swakudya.

Hi va byele leswaku hi lava ku tshika ntirho wa hina wa vurhumiwa ni leswaku a hi nge he tlheleli eAfrika. Hambiswiritano, Makwerhu Cellerier u te: “Yini? I mani loyi a nge mi fanele ku tshika? Xana i Huvo leyi Fumaka? I vamakwerhu va le Furwa ke? Ku vule mani?”

“Ku hava loyi a swi vuleke,” ndzi hlamurile, “Hi mina ndzi vulaka swona.”

“E-e, e-e!” ku vula Makwerhu Cellerier. “Mi ta tlhelela!”

Vutshunguri lebyikulu bya tikhemikhali byi landzeriwe hi ku tshungula hi ku tirhisa miseve yo hisa naswona byi hele hi August 1991. Madokodela ma vule leswaku a ma voni xiphiqo hi ku tlhelela ka hina eAfrika, handle ka loko Babette o hamba a ya eFurwa leswaku a ya kamberiwa nkarhi na nkarhi.

Ku Tlhelela EBenin

Kutani hi tsalele eyindlu-nkulu le Brooklyn, hi kombela mpfumelelo wo tlhelela entirhweni wa vurhumiwa. A hi jahele ku kuma nhlamulo ya vona. Masiku a ma vonaka ma nonoka. Eku heteleleni, Michel a nga ha swi koti ku rindza nkarhi wo leha, hi loko a bela Brooklyn riqingho a vutisa loko va ri kumile papila ra hina. Va vule leswaku va ri kambisisile—hi nga tlhelela le Benin! Mayana ndlela leyi hi nkhenseke Yehovha ha yona!

Vandyangu wa ka Merda va lunghiselele nkhuvo lowukulu leswaku hi ta tlangela mahungu lawa. Hi November 1991 hi tlhelele eBenin, naswona vamakwerhu va hi amukele hi nkhuvo!

Sweswi Babette u vonaka a hanyile. A hi tlhelela eFurwa nkarhi na nkarhi leswaku ku ya endliwa vukamberi byo hetelela bya vutshunguri, naswona madokodela a ma kumanga ntila wa khensa. Hi tsakele ku vuyela entirhweni wa hina wa vurhumiwa. Hi titwe hi laveka eBenin, naswona Yehovha u katekise ntirho wa hina. Ku sukela loko hi tlhelerile, hi pfune vanhu va 14 leswaku va khuvuriwa. Ntlhanu wa vona sweswi i maphayona ya nkarhi hinkwawo, naswona un’we u hlawuriwe ku va nandza wa vutirheli. Nakambe hi vone vandlha ra hina leritsongo ri kula kutani ri avanyisiwa ri va mavandlha mambirhi.

Malembe yo tala, hi tirhele Yehovha hi ri nuna na nsati naswona hi tsakele mikateko leyo tala naswona hi tlhele hi kota ku tiva vanhu vo tala lavo lulama. Kambe hi tlhele hi leteriwa ni ku tiyisiwa hi Yehovha leswaku hi tiyisela ku nonon’hweriwa hi ndlela leyi humelelaka. Ku fana na Yobo, a hi nga swi twisisi leswaku hikwalaho ka yini swilo swi humelela hi ndlela leyi a swi humelela ha yona, kambe a hi swi tiva leswaku Yehovha u kona leswaku a hi pfuna. Swi hilaha Rito ra Xikwembu ri vulaka ha kona: “V̌onani v̌oko ra Yehova a ri khwanyelanga leŝaku ri nga ṭanḍeka ku ponisa, ni ndlev̌e ya yena a yi siv̌ekanga leŝaku yi nga ṭanḍeka ku yingisa.”—Esaya 59:1.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Michel na Babette Muller va ambale swa ndhavuko le Benin

[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

Ntirho wa vurhumiwa exikarhi ka vanhu va le Polynesia endhawini yo hisa ya le Tahiti