Xana Theophilus Wa Le Antiyoka A A Ri Mani?
“UNDZI vula Mukreste, onge hiloko ri ri vito ra nhlambha, mina ndzi tivula Mukreste, naswona ndzi byarha vito leri leswaku ndzi rhandziwa hi Xikwembu, ndzi ri karhi ndzi tshemba leswaku Xikwembu xi ta ndzi tirhisa.”
Xisweswo Theophilus u humese buku yakwe ya swiphemu swinharhu leyi nge Theophilus to Autolycus. I masungulo ya ku lwisana ka yena ni vugwinehi hi lembe-xidzana ra vumbirhi. Hi xivindzi Theophilus u tivule mulandzeri wa Kreste. U vonake a tiyimisele ku lawula timhaka ta yena hi ndlela leyi a yi ta n’wi endla la “rhandziwaka hi Xikwembu,” hi ku pfumelelana na ririmi ra Xigriki leri vulaka vito rakwe. Kahle-kahle xana Theophilus a a ri mani? Xana u hanye rini? Naswona i yini leswi a swi endleke?
Matimu Ya Yena
I switsongo leswi tiviwaka hi matimu ya Theophilus. U kurisiwe hi vatswari lava nga riki Vakreste. Endzhaku ka loko a dyondze Matsalwa hi vukheta, Theophilus u cincele eka Vukreste. U ve bixopo wa vandlha eSiriya wa Antiyoka, leri namuntlha ri tiviwaka ri ri Antakya, eTurkey.
Hi ku pfumelelana ni xileriso xa Yesu, Vakreste va lembe-xidzana ro sungula va chumayele vunyingi bya vanhu va le Antiyoka. Luka u rhekhode ku humelela ka vona, a ku: “Matimba ya Hosi a ma ri na vona; kutani vanhu lavo tala va pfumela, va hundzukela ka Hosi.” (Mintirho 11:20, 21) Tanihi leswi a va kongomisiwa hi Xikwembu, valandzeri va Yesu Kreste va sungule ku tiviwa va ri Vakreste. Rito leri ri tirhisiwe ro sungula eSiriya wa Antiyoka. (Mintirho 11:26) Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., muapostola Pawulo u endzele Siriya wa Antiyoka, naswona ku ve kaya ka yena ko sungula. Barnaba na Pawulo, lava khomisaneke ndlela na Yohane Marka, va ye emahlweni ni riendzo ra vona ro sungula ra vurhumiwa ku suka eAntiyoka.
Vakreste vo sungula va le Antiyoka va fanele va khutaziwe swinene hi maendzo ya vuapostola yo ya edorobeni-nkulu ra vona. Ku amukela ka vona ntiyiso wa Rito ra Xikwembu hi ku hiseka a swi kanakanisi leswaku a ku vangiwa hi maendzo lama tiyisaka ripfumelo ya vayimeri va huvo leyi fumaka ya lembe-xidzana ro sungula. (Mintirho 11:22, 23) Mayana ndlela leyi swi faneleke swi va khutaze ha yona ku vona vunyingi bya vaaki va le Antiyoka va nyiketela vutomi bya vona eka Yehovha Xikwembu! Hambiswiritano, ana se a ku hundze malembe yo tlula 100 endzhaku ka loko Theophilus a hanyile eAntiyoka.
N’wamatimu Eusebius u vule leswaku Theophilus a a ri bixopo wa vutsevu wa le Antiyoka, loko ku hlayeriwa ku sukela enkarhini wa vaapostola va Kreste. Theophilus u tsale swo tala hi mabulo yo vulavula hi nomu ni ku kanetiwa ka mianakanyo leyi nga riki ya vukhongeri. U katsiwa exikarhi ka valweri va ripfumelo va Vakreste vo ringana khume-mbirhi kumbe ku tlula va le sikwini ra yena.
Ku Kambisisa Matsalwa Ya Yena
Loko a angula eka n’wangulano wo sungula, Theophilus u tsalele Autolycus wa muhedeni hi marito lawa yo pfula: “Mavulavulelo yo khuluka ma tlhela ma khavisiwa ma tisa ntsako, naswona ndhuma yoleyo yo tanihi ntsako wa hava lowu yi nga na wona, eka vavanuna lava nga ni khombo lava thyakisiweke emianakanyweni.” Theophilus wa hlamusela, u ri: “Murhandzi wa ntiyiso a nga yingiseli mavulavulelo yo tsakisa ntsena, kambe u kambisisa ntiyiso wa mhaka ya nkulumo ya kona . . . U ndzi hlasele hi marito ya hava, u tinyungubyisa hi swikwembu swa wena swa timhandze ni maribye, leswi furiweke ni ku vumbiwa, leswi kovotliweke ni ku vatliwa, leswi nga voniki hambi ku ri ku twa, hikuva i swifaniso swa swikwembu, ni mintirho ya mavoko ya vanhu.”—Ringanisa Pisalema 115:4-8.
Theophilus u paluxe vukanganyisi bya vugandzeri bya swikwembu swa hava. Eka matsalele ya yena ya ntolovelo, hi matimba, ni hi ku phindha-phindha, u ringete ku hlamusela xiyimo xa xiviri xa Xikwembu xa ntiyiso. U nyikela vuxokoxoko: “Xivumbeko xa Xikwembu a ko va ntsheketo naswona a hi lexi nga hlamuselekiki, naswona a xi voniwi hi mahlo ya nyama. Hikuva ku dzuneka ka xona a ku twisiseki, vukulukumba bya xona a byi hlamuseleki, ku tlakuka ka xona a ku twisiseki, matimba ya xona a ma ringanisiwi na nchumu, vutlhari bya xona a byi pimanisiwi na nchumu, vunene bya xona a byi ringanisiwi na nchumu, tintswalo ta xona a ti hlamuseleki.”
Loko a engetela eka nhlamuselo leyi ya Xikwembu, Theophilus u ya emahlweni a ku: “Kambe i Hosi, hikuva xi fuma vuako hinkwabyo; i Tatana, hikuva xi le mahlweni ka swilo hinkwaswo; i Muvumbi ni Muendli, hikuva i mutumbuluxi ni muendli wa vuako hinkwabyo; La Nge Henhla-henhla, hikuva xi le henhla ka hinkwaswo; xi ni Matimba Hinkwawo, hikuva hi xona xi lawulaka ni ku angarha hinkwaswo.”
Ku ya emahlweni, loko a kombetela eka mintirho ya xiviri ya Xikwembu, Theophilus u hambeta hi mukhuva wa yena wa ntolovelo wo hiseka ni hi ndlela yo phindha-phindha hi nkarhi wun’wana, a ku: “Hikuva matilo i ntirho wa xona, misava i ntumbuluko wa xona, lwandle i ntirho wa mavoko ya xona; munhu i xivumbeko ni xifaniso xa xona; dyambu, n’weti na tinyeleti i swivumbiwa swa xona, swi endleriwe xikombiso, ni tinguva, ni masiku, ni malembe, leswaku swi tirhela ni ku va mahlonga ya munhu; naswona Xikwembu xi endle swilo hinkwaswo hi swilo leswi a swi nga ri kona xi swi endla swi va kona, leswaku hi mintirho ya xona vukulukumba bya xona byi tiviwa ni ku twisisiwa.”
Xikombiso xa Theophilus lexi yaka emahlweni xo hlasela swikwembu swa mavunwa swa le sikwini ra yena xi vonaka eka marito lama landzelaka lama yaka eka Autolycus: “Mavito ya lava u nge u gandzela vona, i mavito ya vanhu lava feke. . . . Naswona a va ri vanhu va muxaka muni? Xana a hi Saturn loyi a ri khema, loyi a dlayetela a tlhela a mitetela vana va yena? Naswona loko u thya n’wana wakwe u ku i Jupiter, . . . ndlela leyi a kurisiweke ha yona hi mbuti . . . Ni mintirho yin’wana ya yena,—ku endla ka yena rimbewu ni xaka ra le kusuhi, ni vunghwavava, ni ku navela ka yena loko biha.”
Loko a yisa bulo ra yena emahlweni, Theophilus u tiyise xiyimo xa yena xo lwisana ni ku gandzela swikwembu swa hava swa vuhedeni. Wa tsala: “Ndzi nga ya emahlweni ndzi hlayela nakambe vunyingi bya swiharhi leswi a swi gandzeriwa hi Vaegipta, swikokovi, ni tihomu, ni swivandzana swa nhova, ni tinyanyana, ni tinhlampfi ta le nambyeni . . . Magriki ni vanhu va matiko man’wana, va gandzela maribye ni timhandze, ni muxaka wun’wana wa swilo swa ntumbuluko. Kambe mina ndzi gandzela Xikwembu, Xikwembu lexi hanyaka ni xa ntiyiso,” ku vula Theophilus.—Ringanisa 2 Samuwele 22:47; Mintirho 14:15; Varhoma 1:22, 23.
Vumbhoni Bya Nkoka
Swikhongotelo ni swikhuthazo swa buku ya swiphemu swinharhu leyi Theophilus a yi tsaleleke ku kaneta Autolycus swi ni timhaka to tala leti twisisekaka leti nga ni vuxokoxoko. Man’wana ya matsalwa ya Theophilus a ma tsaleriwe ku lwisana na Hermogenes na Marcion hi ku kongoma. U tlhele a tsala tibuku to letela ni ku dyondzisa, a engetela eka tinhlamuselo ta Tievhangeli. Hambiswiritano, ko va tibuku tinharhu ntsena leti tsaleriweke Autolycus, leti hlanganisiweke eka tsalwa rin’we leti hlayisiweke.
Buku yo sungula leyi tsaleriweke Autolycus a yi lwela ripfumelo ni ku sirhelela vukhongeri bya Vukreste. Buku ya vumbirhi leyi tsaleriweke Autolycus yi kanetana ni vukhongeri bya vuhedeni lebyi dumeke, byo mbambela, bya vativi va filosofi ni bya vatlhokovetseri. Buku ya vuhedeni a yi ringanisiwa ni Matsalwa lama nga ebukwini ya vunharhu ya Theophilus.
Hambiloko a ta va a sungule ku hlaya buku ya vunharhu ya Theophilus, Autolycus u tame a ha ri na mianakanyo ya leswaku Rito ra ntiyiso a ri ri ntsheketo lowu hambukisaka. Theophilus u sola Autolycus, a ku: “U hanyisana ni swiphukuphuku hi ku tsaka. Loko a swi nga ri tano a wu nga ta pfumelela ku tsakisiwa hi vavanuna lavo biha va ku kucetela hi marito ya hava, ni ku pfumela mavulavulelo lama tolovelekeke.”
Xana a ku ri yini “mavulavulelo lama tolovelekeke”? Theophilus u hlamusela xihlovo xa kona. Valumbeti “lava nga riki na mhaka na Xikwembu va hi hehla hi vunwa, [hina] vagandzeri va Xikwembu, naswona va vitaniwa Vakreste, va hi lumbeta va vula leswaku vasati va hina hinkwavo va khomiwa hi ndlela leyi fanaka naswona hi avelana ha vona etimhakeni ta rimbewu; ni leswaku hi endla rimbewu ni vasesi wa hina, naswona lexi kombisaka ku kayivela lokukulu ka xichavo ni lexi biheke ku tlula hinkwaswo, va ri hi dya nyama ya munhu.” Theophilus u tikarhatele ku lwisana ni langutelo leri ro homboloka ra vuhedeni ra lava tivulaka Vakreste va lembe-xidzana ra vumbirhi. U tirhise ku vonakala ka ntiyiso loku tameriweke hi Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke.—Matewu 5:11, 12.
Leswi tiyisekisaka ku tolovelana ka Theophilus ni Rito ra Xikwembu i matirhisele yakwe lamanene ni ku tshaha kakwe eka matsalwa ya Bibele ya Xiheveru ni ya Xigriki. A a ri un’wana wa vahlamuseri vo sungula va Tievhangeli. Ku tshaha ko tala ka Theophilus eMatsalweni ku komba ndlela ya matwisiselo lama a ma tolovelekile enkarhini wa yena. U tirhise ku tolovelana ka yena ni matsalwa lama huhuteriweke leswaku a kombisa ku tlakuka lokukulu swinene ka wona eka filosofi ya vuhedeni.
Malongoloxele ya Theophilus ya timhaka, ndlela ya yena ya matsalelo ni yo vulavula ni ku phindha-phindha ka yena swi nga ha endleka swi siye swin’wana leswi rhandzekaka emianakanyweni ya vanhu van’wana. Leswaku vugwinehi lebyi vhumbiweke byi ri khumbhise ku yini langutelo ra yena lerinene, ku fikela sweswi a hi swi tivi. (2 Vatesalonika 2:3-12) Hambiswiritano, hi nkarhi lowu a feke ha wona, kwalomu ka 182 C.E., handle ko kanakana Theophilus u ve mulweri lonkulu wa ripfumelo, loyi matsalwa ya yena ma tsakisaka Vakreste va xiviri va nguva ya hina.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]
Hi xivindzi Theophilus u ale minkaneto ya Autolycus
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]
Illustrations on pages 28 and 30 reproduced from Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s