Nxaniso Wu Vangela Ku Andza Le Antiyoka

LOKO nxaniso wu tlhekekile endzhaku ka loko Stefano a dlayeriwe ripfumelo, vadyondzisiwa vo tala va Yesu va balekile eYerusalema. Yin’wana ya tindhawu leti va laveke vutumbelo eka tona a ku ri Antiyoka, le Siriya leyi nga kwalomu ka 550 wa tikhilomitara ku ya en’walungwini. (Mintirho 11:19) Swiendlakalo leswi a swi ta landzela a swi ta khumba matimu hinkwawo ya ndlela ya Vukreste. Leswaku hi twisisa leswi endlekeke, swi ta hi pfuna ku tiva switsongonyana hi Antiyoka.

Eka miti hinkwayo ya Mfumo wa Rhoma, Antiyoka a yo tluriwa ntsena hi muti wa Rhoma ni wa Aleksandriya, hi mpimo, rifuwo ni ntikelo. Doroba leri lerikulu ra Siriya a ri hlanganisa yinhla hinkwayo ya n’walungu-vuxa bya tshaku ra Mediteraniya. Antiyoka (Antakya wa manguva lawa, Turkey) ri le hase ka Nambu wa Orontes wo anama, lowu yaka wu ya nghena ehlalukweni ra Selukiya Pieria, leri nga mpfhuka wa 32 wa tikhilomitara. Hi rona a ri lawula wun’wana wa mintila ya bindzu ra nkoka swinene exikarhi ka Rhoma na Nkova wa Tigris-Yufrata. Tanihi ntsindza wa ta mabindzu, a ri xaviselana ni mimfumo hinkwayo naswona a ri vona mintirho ya vanhu va tinxaka hinkwato, lava tisaka timhaka ta vukhongeri kun’wana ni kun’wana endhawini ya Rhoma.

Vukhongeri ni filosofi ya Magriki swi hangalakile le Antiyoka. N’wamatimu Glanville Downey u vula leswaku, “hi nkarhi wa Kreste, mimpambukwa ni tifilosofi ta vugandzeri bya khale a swi langutiwa swi ri mhaka ya munhu hi xiyexe, hikuva vanhu a va ti lavela ku eneriseka hi tlhelo ra vukhongeri eka swiphiqo swa vona ni le ka ku navela ka vona.” (A History of Antioch in Syria) Vo tala va enerisiwe hi vukhongeri lebyi pfumelaka leswaku ku ni Xikwembu xin’we, mihivahivani, ni mimpimanyeto ya mahanyelo ya Xiyuda.

Vaaki vo tala va Vayuda va tshame eAntiyoka ku sukela loko ku sunguriwa doroba leri hi 300 B.C.E. Va ringaniseriwa kwalomu ka 20 000 ku ya eka 60 000, va endla ku tlula khume ra tiphesente ta vaaki. N’wamatimu Josephus u vula leswaku ntlhandlamano wa vafumi va Seleucid a wu khutaza Vayuda ku tshama edorobeni, wu va nyika malunghelo hinkwawo ya vutshamo. Hi nkarhi wolowo Matsalwa ya Xiheveru a ma ri kona hi Xigriki. Leswi swi kondletele moya wo pfumelelana ni swikongomelo swa Mesiya wa Muyuda. Hikwalaho ku hundzuriwe Magriki yo tala. Hinkwaswo leswi swi endle Antiyoka ri va nsimu leyi tswalaka mihandzu eka ku endla vadyondzisiwa lava nga Vakreste.

Ku Chumayela Eka Vamatiko

Vo tala va valandzeri va Yesu lava xanisiweke lava hangalakeke va suka eYerusalema va byele Vayuda ntsena hi ta ripfumelo ra vona. Hambiswiritano le Antiyoka van’wana va vadyondzisiwa lava humaka eKipra ni le Kirena va vulavule ni “vanhu lava vulavulaka Xigriki.” (Mintirho 11:20) Hambileswi ku chumayela eka Vayuda lava vulavulaka Xigriki ni vaproselita swi endliweke ku sukela hi Pentekosta ya 33 C.E., swi vonaka onge le Antiyoka a ku ri nchumu wuntshwa. A ku nga kongomisiwanga eka Vayuda ntsena. I ntiyiso, Korneliyo wa Matiko ni ndyangu wakwe se a va ri vadyondzisiwa. Kambe swi lave leswaku muapostola Petro a kala a kombiwa xivono hi Yehovha a n’wi khorwisa leswaku swi fanerile ku chumayela eka Vamatiko kumbe eka vanhu vambe.—Mintirho 10:1-48.

Edorobeni leri a ri ri ni Vayuda vo tala ri tlhela ri va ra khale naswona ku nga ri na rivengo lerikulu exikarhi ka Vayuda ni Vamatiko, lava a va nga ri Vayuda a va kuma vumbhoni naswona a va ma yingisa mahungu lamanene. Entiyisweni Antiyoka a ku ri ndhawu leyinene ya nhluvuko wo tano naswona ‘nhlayo leyikulu yi ve vapfumeri.’ (Mintirho 11:21) Naswona loko vaproselita lava a va gandzela swikwembu swa vuhedeni va va Vakreste, va havaxerisiwe hi ndlela yo hlawuleka leswaku va ya chumayela eka Vamatiko lava ha gandzelaka swikwembu swa hava.

Loko vandlha ra le Yerusalema ri twa hi leswi endlekaka le Antiyoka, ri rhumele Barnaba leswaku a ya kambisisa. Ku hlawula koloko a ku ri ka vutlhari ni rirhandzu. A a ri munhu wa le Kipra, ku fana ni van’wana va lava sunguleke ku chumayela eka lava va nga riki Vayuda. Barnaba u fanele a titwe a ntshunxekile loko a ri ni Vamatiko va le Antiyoka. Na vona va fanele va n’wi langute tanihi muaki wa tiko leri va ri toloveleke.a A a ta kota ku va tshandzisa hi ntirho lowu a wu ri karhi wu endliwa. Kutani “loko a fika naswona a vona musa lowu nga faneriwiki wa Xikwembu, a tsaka kutani a sungula ku va khutaza hinkwavo leswaku va tshama eHosini hi mbilu hinkwayo,” naswona “ntshungu lowukulu wu engetelekile eHosini.”—Mintirho 11:22-24.

N’wamatimu Downey u ri: “Swivangelo leswi twalaka leswi endleke leswaku pfhumba ro sungula le Antiyoka ri famba kahle, swi nga ha endleka leswaku emutini lowu varhumiwa a va nga fanelanga va chava Vayuda lava nga tsakisiwiki hi nchumu vo fana ni lava va hlanganeke na vona eYerusalema; ni leswaku tanihi leswi muti a wu ri ntsindza wa Siriya, a wu fumiwa hi mulawuri wa masocha, kutani a ri ni ntshunxeko lowukulu, leswi a swi sivela hasahasa ya ntshungu wa vapfukeri yo fana ni leyi tshameke yi humelela eYerusalema, laha vayimeri va le Yudiya va vonakeke (hi nkarhi wolowo) va tsandzekile ku sivela Vayuda lava nga tsakisiwiki hi nchumu.”

Eka swiyimo swo tano leswinene naswona laha a ri ni swo tala swo swi endla, Barnaba swi nga ha endleka a swi lemukile leswaku u lava mpfuno, kutani hiloko a ehleketa hi munghana wa yena Sawulo. Hikwalaho ka yini a ehlekete hi Sawulo kumbe Pawulo? Handle ko kanakana hi leswaku Pawulo hambileswi a a nga ri un’wana wa vaapostola va 12, kambe a a ri muapostola eka vamatiko. (Mintirho 9:15, 27; Varhoma 1:5; Nhlavutelo 21:14) Hikwalaho, Pawulo a a swi faneleka kahle ku va munghana wa yena eku huweleleni ka mahungu lamanene emutini wa Vamatiko wa le Antiyoka. (Vagalatiya 1:16) Kutani Barnaba u ye eTarso, kutani a kuma Sawulo, a n’wi tisa eAntiyoka.—Mintirho 11:25, 26; vona bokisi eka matluka 26-7.

Vakreste Lava Vitaniweke Hi Nkongomiso Wa Xikwembu

Lembe hinkwaro, Barnaba na Sawulo “va dyondzisa ntshungu lowukulu, naswona leswaku vadyondzisiwa va vitaniwa Vakreste swi sungule eAntiyoka.” Swi tikomba ku nga rhanganga Vayuda ku vitana valandzeri va Yesu leswaku i Vakreste (Xigriki) kumbe Valandzeri va Mesiya (Xiheveru), hikuva va ale Yesu tanihi Mesiya, kumbe Kreste, hikwalaho a va nga ta n’wi xixima hi ndlela yoleyo hi ku vitana valandzeri va yena Vakreste. Van’wana va ehleketa leswaku swi nga ha endleka vahedeni va va vitane Vakreste hi ku va vungunya kumbe hi ku va hlekula. Hambiswiritano, Bibele yi kombisa leswaku vito Vakreste va nyikiwe hi Xikwembu.—Mintirho 11:26.

EMatsalweni Ya Vukreste Ya Xigriki, riendli leri tirhisiweke malunghana ni vito lerintshwa leri hi ntolovelo ri hundzuluxeriwaka va ku “a va vitaniwa,” nkarhi hinkwawo ri fambisana ni nchumu lowu nga singita, vuprofeta kumbe nchumu lowu humaka eka Xikwembu. Xisweswo swidyondzi swi ri hundzuluxela tanihi “ku vula vuprofeta,” “nkongomiso wa xikwembu,” kumbe “ku vula xileriso kumbe xitsundzuxo lexi humaka eka Xikwembu, ku dyondzisa leswi humaka etilweni.” Tanihi leswi valandzeri va Yesu a va vitaniwa Vakreste “hi nkongomiso wa Xikwembu,” swi le rivaleni leswaku Yehovha u kongomise Sawulo na Barnaba ku va nyika vito leri.

Vito lerintshwa ri hambete ri tirhisiwa. Vadyondzisiwa va Yesu a va nga ha ta tekiwa tanihi mpambukwa wa Vayuda, hikuva se a va hambanile swinene na wona. Kwalomu ka 58 C.E., vafumi va Rhoma se a va va tiva kahle Vakreste. (Mintirho 26:28) Hi ku ya hi n’wamatimu Tacitus, hi 64 C.E., Varhoma vo tala se a va ri toloverile vito leri.

Yehovha U Tirhisa Vanhu Va Yena Vo Tshembeka

Mahungu lamanene ma endle nhluvuko lowukulu le Antiyoka. Hi ku katekisiwa hi Yehovha ni ku tiyimisela ka valandzeri va Yesu ku hambeta va chumayela, Antiyoka ri ve ntsindza wa Vukreste bya lembe-xidzana ro sungula. Xikwembu xi tirhise vandlha ra kwalaho tanihi ntsindza wa laha mahungu lamanene a ma twarisiwa ku sukela kona ku ya ematikweni ya le kule. Hi xikombiso, Antiyoka a ku ri yona ndhawu leyi muapostola Pawulo a a sukela eka yona loko a endla maendzo ya vurhumiwa.

Emasikwini ya namuntlha ku hiseka ni ku tiyimisela hi minkarhi ya nkaneto hilaha ku fanaka ku pfumelele ku hangalasiwa ka Vukreste bya ntiyiso, leswi endleke leswaku vo tala va twa mahungu lamanene ni ku kombisa ku ma tlangela.b Kutani loko u kanetiwa hikwalaho ka leswi u seketelaka vugandzeri byo tenga, tsundzuka leswaku Yehovha u ni swivangelo swa yena swo ku pfumelela. Ku fana ni le ka lembe-xidzana ro sungula, vanhu namuntlha va fanele va nyikiwa nkarhi wa ku twa hi Mfumo wa Xikwembu kutani va yima na wona va tiyile. Swi nga ha endleka ku tiyimisela ka wena ku ya emahlweni u tirhela Yehovha hi ku tshembeka ku ri leswi lavekaka leswaku u pfuna un’wana leswaku a kuma vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 26, 27]

“Malembe Lama Nga Tivekiki” Ya Sawulo

KU BOXIWA ko hetelela ka Sawulo ebukwini ya Mintirho loko a nga si ya eAntiyoka kwalomu ka 45 C.E. hi loko kungu ro lava ku n’wi dlaya eYerusalema ri kavanyetiwile kutani vapfumeri-kulobye va n’wi rhumela eTarso. (Mintirho 9:28-30; 11:25) Kambe sweswo swi humelele kwalomu ka 36 C.E., ka ha sele malembe ya kaye. Xana a a endla yini hi nkarhi wolowo—nkarhi lowu vitaniweke malembe lama nga tivekiki ya Sawulo?

Loko a suka eYerusalema, Sawulo u ye eswifundzheni swa Siriya ni swa Kilikiya naswona mavandlha ya le Yudiya ma twe leswi: “Munhu loyi a hi xaniseke eku sunguleni sweswi u vula mahungu lamanene hi ta ripfumelo leri a ri hlakateke eku sunguleni.” (Vagalatiya 1:21-23) Xiviko xolexo xi nga hava xi kombetela eka ntirho wa le Antiyoka loko a ri na Barnaba, kambe hambi ku ri emahlweni ka kwalaho, handle ko kanakana Sawulo a nga khondlanga mavoko. Hi 49 C.E., se a ku ri ni mavandlha yo hlaya eSiriya ni le Kilikiya. Rin’wana a ri ri eAntiyoka, kambe van’wana va ehleketa leswaku man’wana ma nga ha va ma ve kona hikwalaho ka ntirho wa Sawulo hi nkarhi wa leswi vitaniwaka malembe yakwe lama nga tivekiki.—Mintirho 11:26; 15:23, 41.

Swidyondzi swin’wana swi kholwa leswaku swiendlakalo leswi hlamarisaka swa vutomi bya Sawulo swi fanele swi humelele hi nkarhi wolowo. Maxangu yo tala lawa a langutaneke na wona entirhweni wa yena wa vurhumiwa tanihi ‘mutirheli wa Kreste’ a swi tiveki kahle leswaku ma humelele rini. (2 Vakorinto 11:23-27) Hi rini laha Sawulo a biweke ka ntlhanu hi minkhavi ya 39 hi Vayuda? Hi kwihi laha a biweke kanharhu hi tinhonga? Xana hi kwihi laha a khotsiweke ‘ko tala kona’? Ku khomiwa ka yena ka le Rhoma ku te endzhaku. Ku ni mhaka yin’wana leyi vulavulaka hi nkarhi lowu a biweke ni ku khotsiwa kan’we—eFilipiya. Kambe ku vuriwa yini hi swiendlakalo leswin’wana? (Mintirho 16:22, 23) Mutsari un’wana u ringanyeta leswaku Sawulo hi nkarhi lowu a a “chumayela hi Kreste emasinagogeni ya le Diaspora lerova a ti vangela ku xanisiwa hi varhangeri va vukhongeri ni valawuri va tiko.”

Sawulo u tshovekeriwe hi xikepe ka mune, kambe Matsalwa ma hi nyika vuxokoxoko hi khombo rin’we ntsena, leri humeleleke endzhaku ka ku va a xaxamete maxangu yakwe loko a tsalela Vakorinto. (Mintirho 27:27-44) Kutani laman’wana manharhu ma fanele ma n’wi humelele hi nkarhi wa maendzo lawa hi nga tiviki nchumu ha wona. Swiendlakalo leswi hinkwaswo kumbe swin’wana swa swona swi nga ha va swi humelele hi “malembe lama nga tiviwiki.”

Xiendlakalo xin’wana lexi vonakaka xi fambelana ni nkarhi lowu xi hlamuseriwe eka 2 Vakorinto 12:2-5. Sawulo u te: ‘Ndzi tiva munhu loyi a nga ni vun’we na Kreste, loyi emalembeni ya 14 lama hundzeke a tekeriweke etilweni ra vunharhu a ri tano, u tekeriwe eparadeyisini kutani a twa marito lama nga vuriwiki, lawa swi nga pfumeleriwiki leswaku munhu a ma vula.’ Handle ko kanakana Sawulo a a vulavula hi yena n’wini. Tanihi leswi a tsaleke marito lawa kwalomu ka 55 C.E., malembe ya 14 a ma ta hi tlherisela eka 41 C.E., exikarhi ka “malembe lama nga tivekiki.”

Xivono xexo handle ko kanakana xi nyike Sawulo ku twisisa ko hlawuleka. Xana a xi endleriwa ku n’wi hlomisela ku va “muapostola eka matiko”? (Varhoma 11:13) Xana xi yi khumbile ndlela leyi endzhakunyana a ehleketeke ha yona, a tsaleke ha yona, a vulavuleke ha yona? Xana malembe lama nga exikarhi ka ku hundzuka ka Sawulo ni ku vitaneriwa ka yena eAntiyoka ma tirhe ku n’wi letela ni ku n’wi kurisela vutihlamuleri bya nkarhi lowu taka? Ku nga khathariseki leswaku hi tihi tinhlamulo ta swivutiso sweswo, hi nga tiyiseka leswaku loko Barnaba a n’wi rhambele ku pfuneta eku yiseni ka ntirho wo chumayela emahlweni le Antiyoka, Sawulo wa mingingiriko a a swi fanelekela hi ku helela ku hetisisa xiavelo lexi.—Mintirho 11:19-26.

[Mepe lowu nga eka tluka 25]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SIRIYA

Orontes

Antiyoka

Selukiya

KIPRA

LWANDLE RA MEDITERANIYA

Yerusalema

[Xihlovo Xa Kona]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24]

Ehenhla: Antiyoka wa manguva lawa

Exikarhi: Tlhelo ra le dzongeni ra Selukiya

Ehansi: Rirhangu ra hlaluko ra Selukiya