Xana U Kuceteriwe Hi Vanhu Lava Nga Ni Moya Wo Xopaxopa?

“MUNHU la nga ni moya wo xopaxopa hi loyi a nga swi voniki leswinene emunhwini, kambe u tshamela ku vona leswo biha. Munhu yoloye u fana ni xikhovha, lexi tlhariheke emunyameni, kambe xi nga voniki eku vonakaleni, lexi nyandlamelaka leswaku xi khoma swihadyana leswi nga ni khombo, naswona xi nga swi kotiki ku vona swiharhi leswinene.” Marito lawa ma byeriwe mufundhisi wa le Amerika wa lembe-xidzana ra vu-19, ku nga Henry Ward Beecher. Vo tala va nga ehleketa leswaku marito lawa ma xi fanela kahle xiyimo xa munhu wa manguva lawa la nga ni moya wo xopaxopa. Kambe rito “muxopaxopi” ri sungule le Grikiya wa khale, laha a ri nga vuli munhu la nga ni langutelo ro tano ntsena. Hi malembe-xidzana yo tala, a ri vula ntlawa wa vativi va filosofi.

Xana filosofi ya Vanhu lava nga ni Moya wo Xopaxopa yi sungurise ku yini? Xana a va dyondzisa yini? Xana mikhuva ya Munhu la Xopaxopaka a yi ta tsakeriwa hi Mukreste?

Vaxopaxopi Va Khale—Masungulo Ni Tidyondzo Ta Vona

Grikiya wa khale a wu ri xivindzi xa mabulo ni minjhekanjhekisano. Hi malembe-xidzana lama yiseke eka Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, vavanuna vo kota Socrates, Plato, na Aristotle va sungule tifilosofi leti va endleke va va ni ndhuma. Tidyondzo ta vona ti ve ni vuyelo lebyikulu evanhwini, naswona tidyondzo ta vona ta ha ri kona eka ndhavuko wa le Vupela-dyambu.

Socrates (470-399 B.C.E.) u vule leswaku ntsako lowu nga heriki a wu nge kumeki hi ku hlongorisa swilo leswi vonakaka kumbe hi ku tiphina hi mintsako ya misava. U vule leswaku ntsako wa ntiyiso wu kumiwa hi vanhu lava tinyiketeleke ku va ni torha ra vunene. Socrates u teke vunene byi ri nchumu lowunene ku tlula mpimo. Leswaku a fikelela pakani leyi, u tshike vulovolovo bya swilo leswi vonakaka ni ku tikarhata loku nga fanelangiki hikuva a a vona onge leswi swi ta n’wi kavanyeta. U tinyiketele eka ku ringanisela ni ku titsona swo karhi, a hanya vutomi byo olova.

Socrates u sungule ndlela yo dyondzisa leyi tiviwaka tanihi madyondziselo ya Socrates. Hambileswi tintlhari to tala a ti vula mhaka ivi ti yi seketela, Socrates a a nga endli tano. A a yingisela tidyondzo ta vativi van’wana va filosofi ivi a ringeta ku paluxa swihoxo eka tidyondzo ta vona. Maendlelo lawa ma khutaze langutelo ro xopaxopa ni ra ku delela van’wana.

Un’wana wa valandzeri va Socrates a ku ri mutivi wa filosofi la vuriwaka Antisthenes (wa kwalomu ka 445-365 B.C.E.). Yena swin’we ni van’wana vo hlayanyana va ndlandlamuxe dyondzo ya xisekelo ya Socrates hi ku vula leswaku vunene hi wona ntsena nchumu lowunene. Hi ku ya hi vona, ku hlongorisa ntsako a ku nga ri xikavanyeti ntsena kambe a ku ri vubihi byo karhi. Leswi a va ri ni tihanyi ku tlula mpimo, a va delela vanhu van’wana swinene. Va tiviwe tanihi Vanhu lava nga ni Moya wo Xopaxopa. Vito Muxopaxopi ri nga ha va ri tekiwe eka rito ra Xigriki (ky·ni·kosʹ) leri a ri hlamusela hanyelo ra vona ro va ni gome ni ra ku tikurisa. Swi vula “ku fana ni mbyana.”a

Vuyelo Eka Mahanyelo Ya Vona

Hambileswi misinya ya milawu ya filosofi ya Vaxopaxopi yo tanihi ku nga rhandzi swilo leswi vonakaka ni vutianakanyi swi nga ha vaka swi langutiwe tanihi leswi nga swinene, Vaxopaxopi va hundzelete tidyondzo ta vona. Leswi swi vonaka kahle eka vutomi bya Muxopaxopi loyi a a tiviwa swinene—Diogenes, mutivi wa filosofi.

Diogenes u velekiwe hi 412 B.C.E. le Sinope, doroba leri nga eLwandle ra Ntima. U rhurhele eAtena swin’we ni tata wa yena, laha a fikeke a kuma tidyondzo ta Vaxopaxopi. Diogenes u dyondzisiwe hi Antisthenes ivi filosofi ya Vaxopaxopi yi n’wi nghena engatini. Socrates a a hanya vutomi byo olova, kasi Antisthenes yena a hanya lebyi nga tsakisiki. Kambe Diogenes u hanye vutomi bya ku tilan’wa. Leswaku a kandziyisa ku nga swi lavi ka yena swilo leswi vonakaka, Diogenes u dume hi leswaku u kale a tshama swa xinkarhana exiyindlwanini lexi nga nyawuriki!

Loko Diogenes a ri karhi a lavisisa nchumu lowunene, ku vuriwa leswaku u fambe eAtena hinkwaro dyambu ri lo hosi, a tamele rivoni leri lumekiweke a ri karhi a lavisisa munhu lonene! Mahanyelo wolawo ma n’wi kokele matihlo ya vanhu naswona a ma ri ndlela leyi Diogenes swin’we ni Vaxopaxopi van’wana a va dyondzisa ha yona. Ku vuriwa leswaku Alekzanda Lonkulu u tshame a vutisa Diogenes leswaku i yini lexi a a xi lava swinene. Ku vuriwa leswaku Diogenes u vule leswaku yena o tilavela leswaku Alekzanda a suka endleleni leswaku a nga sivi ku vonakala ka dyambu!

Diogenes ni Vaxopaxopi van’wana a va hanya hi ku kombela. A va nga ri na nkarhi wo va ni vuxaka ni vanhu, naswona va ale mintirho ya tiko. Kumbexana hikwalaho ko kuceteriwa hi ndlela leyi Socrates a a vona timhaka ha yona, va sungule ku delela vanhu van’wana swinene. Diogenes a a tiviwa hikwalaho ka ku sapatela ka yena loku vavisaka. Vaxopaxopi a va ri ni ndhuma ya leswaku va “fana ni timbyana,” kambe Diogenes yena u thyiwe vito leri nge Mbyana. U fe kwalomu ka 320 B.C.E. loko a ri ni malembe ya kwalomu ka 90 hi vukhale. Ehenhla ka sirha ra yena ku vekiwe ribye ra xitsundzuxo ra mavulu leri nga ni xivumbeko xa mbyana.

Swivumbeko swin’wana swa filosofi ya Vaxopaxopi swi tswongiwe hi mintlawa yin’wana ya tintlhari. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi swilo leswi nga tolovelekangiki leswi a swi endliwa hi Diogenes ni valandzeri va yena va le ndzhaku swi endle leswaku xikolo xa Vaxopaxopi xi nga ha vi na ndhuma. Xi hetelele xi nyamalarile hi ku helela.

Vaxopaxopi Va Namuntlha—Xana U Fanele U Tekelela Mikhuva Ya Vona?

The Oxford English Dictionary yi hlamusela muxopaxopi wa namuntlha tanihi “munhu la rhandzaka ku khahla kumbe ku sola-sola. . . . I munhu la nga ni mboyamelo wa ku nga tshembi hambiloko minsusumeto ya munhu ni swiendlo swi tshembekile kumbe swi ri swinene, naswona u tala ku kombisa leswi hi ku khovolela ni ku sapatela; i muxopaxopi wa swihoxo la khovolelaka.” Mikhuva leyi yi kona emisaveni eka vanhu lava hi hanyaka na vona, kambe a yi fambelani ni vumunhu bya Vukreste. Xiya tidyondzo ni misinya ya milawu ya Bibele leyi landzelaka.

“Yehovha u ni tintswalo ni nsovo, u hlwela ku hlundzuka naswona u ni musa wa rirhandzu wo tala. A nge tshameli ku kuma xihoxo nkarhi hinkwawo, hambi ku ri ku tshama a karihile.” (Pisalema 103:8, 9) Vakreste va byeriwa leswaku va fanele va va “vatekeleri va Xikwembu.” (Vaefesa 5:1) Loko Xikwembu xa Matimba Hinkwawo xi hlawula ku kombisa tintswalo ni nsovo lowukulu ematshan’weni yo ‘rhandza ku khahla kumbe ku xopaxopa swihoxo,’ entiyisweni Mukreste u fanele a ringeta ku endla leswi fanaka.

Yesu Kreste, xifaniso xa xiviri xa Yehovha, ‘u hi siyele ntila leswaku hi landzelerisisa mikondzo yakwe.’ (1 Petro 2:21; Vaheveru 1:3) Minkarhi yin’wana, Yesu u paluxe mavunwa ya vukhongeri ivi a nyikela vumbhoni malunghana ni mintirho yo biha ya misava. (Yohane 7:7) Kambe, u vulavule kahle hi vanhu va timbilu letinene. Hi xikombiso, u vule leswi landzelaka malunghana na Nataniyele: “Vonani, i Muisrayele hakunene, loyi a nga riki na vuxisi.” (Yohane 1:47) Loko Yesu a endle singita, a a yisa nyingiso eka ripfumelo ra munhu loyi a endleriwaka singita. (Matewu 9:22) Naswona loko van’wana va anakanye leswaku nyiko ya wansati yo tlangela a yi durha swinene, Yesu a nga xopaxopanga nsusumeto wa yena kambe u te: “Kun’wana ni kun’wana laha mahungu lawa lamanene ma nga ta chumayeriwa kona emisaveni hinkwayo, leswi wansati loyi a swi endleke swi ta vuriwa, a tsundzukiwa ha swona.” (Matewu 26:6-13) Yesu a a ri munghana la tshembekaka, naswona a a ri nakulobye la rhandzekaka eka valandzeri va yena, “u va rhandze ku fikela emakumu.”—Yohane 13:1.

Tanihi leswi Yesu a hetisekile, a a ta va a swi kume hi ku olova swihoxo eka vanhu lava nga hetisekangiki. Hambiswiritano, ematshan’weni yo kombisa moya wa ku nga va tshembi ni ku xopaxopa swihoxo, a a lava ku phyuphyisa vanhu.—Matewu 11:29, 30.

“[Rirhandzu] ri kholwa swilo hinkwaswo.” (1 Vakorinto 13:7) Marito wolawo ma hambana swinene ni mboyamelo wa vanhu lava xopaxopaka, lava kanakanaka minsusumeto ni swiendlo swa van’wana. Ina, misava leyi yi tele hi vanhu lava nga ni minsusumeto ya vutianakanyi; hikwalaho ku laveka hi tivonela. (Swivuriso 14:15) Hambiswiritano, rirhandzu ri tiyimisele ku tshemba hikuva ra tshembeka, a ri kanakani swilo swi nga fanelanga.

Xikwembu xi rhandza xi tlhela xi tshemba malandza ya xona. Xa swi tiva leswi va tsandzaka ku tlula ni leswi vona va titivisaka xiswona. Hambiswiritano, Yehovha a nga va kanakani vanhu va yena, naswona a nga langutelanga swo tala ngopfu eka vona ku tlula leswi va nga swi endlaka. (Pisalema 103:13, 14) Ku tlula kwalaho, Xikwembu xi languta leswinene evanhwini, naswona hi ndlela ya ku va tshemba, xi nyika malandza ya xona lama tshembekaka malunghelo ni vulawuri, hambileswi wona ma nga hetisekangiki.—1 Tihosi 14:13; Pisalema 82:6.

“Mina Yehovha, ndzi kambisisa mbilu, ndzi kambela tinso, leswaku ndzi nyika un’wana ni un’wana hi ku ya hi tindlela ta yena, hi ku landza mihandzu ya swiendlo swakwe.” (Yeremiya 17:10) Yehovha u swi kota kahle ku vona leswi nga embilwini ya munhu. Hina a hi nge swi koti. Hikwalaho, hi fanele hi tivonela eka ndlela leyi hi tekaka minsusumeto ya vanhu ha yona.

Loko hi pfumelela moya wo xopaxopa leswaku wu dzima timitsu eka hina naswona wu hetelela wu lawula mianakanyo ya hina, wu nga ha vanga ku avana exikarhi ka hina ni vapfumeri-kulorhi. Wu nga ha onha ku rhula ka vandlha ra Vukreste. Hikwalaho a hi landzeleni xikombiso xa Yesu, loyi a a tshembeka a tlhela a tirhisana ni vadyondzisiwa va yena hi ndlela leyinene. U hundzuke munghana wa vona loyi va n’wi tshembaka.—Yohane 15:11-15.

“Leswi mi lavaka vanhu va swi endla eka n’wina, swi endleni eka vona hilaha ku fanaka.” (Luka 6:31) Ndzayo leyi ya Yesu Kreste yi nga tirhisiwa hi tindlela to tala. Hi xikombiso, hinkwerhu hi rhandza leswaku vanhu va vulavula na hina hi tintswalo ni hi xichavo. Kutani, entiyisweni hi fanele hi tikombisa eka van’wana hi ndlela ya tintswalo ni leyi xiximekaka. Hambiloko Yesu a ti paluxe hi matimba tidyondzo ta mavunwa ta varhangeri va vukhongeri, sweswo a nga swi endlanga hi ndlela yo xopaxopa.—Matewu 23:13-36.

Tindlela To Lwisana Ni Vuxopaxopi

Loko hi hele matimba, swi nga ha olova leswaku hi ngheniwa hi moya wa ku xopaxopa. Hi nga lwisana ni mboyamelo lowu hi ku twisisa leswaku Yehovha u tirhisana hi ku tshembeka ni vanhu va yena lava nga hetisekangiki. Leswi swi nga hi pfuna ku teka vagandzeri van’wana va Xikwembu hi ndlela leyi va nga hi yona—vanhu lava nga hetisekangiki lava ringetaka ku endla leswinene.

Swilo swo vava swi nga ha endla leswaku van’wana va nga va tshembi vanhu van’wana. I ntiyiso, a hi vutlhari ku tshemba vanhu lava nga hetisekangiki hi ku helela. (Pisalema 146:3, 4) Hambiswiritano, vo tala evandlheni ra Vukreste va swi lava hi mbilu hinkwayo ku va xihlovo xa xikhutazo. Anakanya hi magidi ya lava va fanaka ni vamanana, vatatana, vamakwavo va xisati, vamakwavo va xinuna ni vana eka lava va lahlekeriweke hi mindyangu ya vona. (Marka 10:30) Anakanya hi vanhu vo tala lava tikombisaka va ri vanghana va xiviri hi minkarhi ya gome.b—Swivuriso 18:24.

A hi ku xopaxopa kambe i rirhandzu ra vumakwerhu leri hlawulaka valandzeri va Yesu, hikuva u te: “Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.” (Yohane 13:35) Hikwalaho a hi kombiseni rirhandzu, naswona a hi yiseni nyingiso eka timfanelo letinene ta Vakreste-kulorhi. Ku endla tano swi ta hi pfuna ku papalata mikhuva ya Vaxopaxopi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Diogenes, Muxopaxopi la tiviwaka swinene

[Xihlovo Xa Kona]

From the book Great Men and Famous Women