Ku Haha Hi Timpapa Ku Fana Ni Magama
XANA munhu u titwisa ku yini endzhaku ka loko a tiyisele malembe ya ntlhanu etikampeni ta nxaniso ta Manazi? Xana u va a hetiwe matimba? Xana u va a hlundzukile? Xana u va a lava ku tirihisela?
Hambileswi swi tikombaka swi nga tolovelekanga, munhu un’wana wo tano u tsarile: “Vutomi bya mina a byi fuwile ku tlula leswi a ndzi langutele swona.” Ha yini a titwe hi ndlela leyi? Wa hlamusela: “Ndzi kume vutumbelo etimpapeni ta La-nga-henhla-henhla, naswona ndzi vone ku hetiseka ka marito ya muprofeta Esaya, loko a te: ‘La’v̌a ṭhembaka Yehova v̌a engeta v̌a kuma matimba la’mantŝha. V̌a ta haha tani hi magama, v̌a ta . . . famba v̌a nga ṭani!’”—Esaya 40:31.
Wanuna loyi wa Mukreste, loyi miri wa yena wu himeteriweke hi ndlela yo chavisa leyi u nga yi anakanyaka, a a nga tsekatseki, ku nga xiyimo lexi tihanyi ta Manazi a ti nga ta xi hlula. Ku fana na Davhida a kume vutumbelo endzhutini wa “timpapa” ta Xikwembu. (Pisalema 57:1) Mukreste loyi u tirhise xifananiso lexi tirhisiweke hi muprofeta Esaya, hi ku fananisa matimba ya yena ya moya ni ya gama leri hahelaka ehenhla empfhukeni.
Xana u tshama u tivona u korhamiseriwe ehansi hi swiphiqo? A swi kanakanisi leswaku na wena u nga ha lava ku kuma vutumbelo ehansi ka timpapa ta La-nga-henhla-henhla, leswaku u “haha tani hi magama.” Leswaku hi tiva loko leswi swi koteka, swi nga hi pfuna swinene loko hi tiva swo karhi malunghana ni gama, leri hakanyingi ri tirhisiweke hi ndlela yo fanekisela eMatsalweni.
Ehansi Ka Mujeko Wa Gama
Eka swinyenyana hinkwaswo leswi voniweke hi vanhu va khale, kumbexana gama a ri tsakeriwa ngopfu hikwalaho ka matimba ni mahahelo ya rona yo hlamarisa. Mavuthu yo tala ya khale, ku katsa na Babilona, Peresi na Rhoma, ma machile ehansi ka mujeko wa gama. Vuthu ra Korexe Lonkulu a ri ri rin’wana ra wona. Bibele yi vhumbe leswaku hosi leyi ya Muperesi a yi ta fana ni xinyenyana lexi dyaka nyama lexi taka hi le vuxeni leswaku xi ta herisa Mfumo wa Babilona. (Esaya 45:1; 46:11) Endzhaku ka 200 wa malembe vuprofeta lebyi byi tsariwile, mavuthu ya Korexe, lama a ma ri ni mijeko leyi nga ni magama, ma hlasele muti wa Babilona tanihi gama loko ri khoma xakudya xa rona.
Sweswinyana, tinhenha to tanihi Charlemagne na Napoleon ni matiko yo tanihi United States na Jarimani na tona ti hlawule gama tanihi mfungho wa tona. Vaisrayele va lerisiwe ku nga gandzeli swifaniso swa magama kumbe xivumbiwa xin’wana ni xin’wana. (Eksoda 20:4, 5) Hambiswiritano, vatsari va Bibele va tirhise swihlawulekisi swa gama leswaku va hlamusela rungula ra vona. Xisweswo gama, ku nga xinyenyana lexi boxiweke ko tala eMatsalweni, ri tirhisiwe ku fanekisela swilo swo tanihi vutlhari, nsirhelelo wa Xikwembu kun’we ni rivilo.
Tihlo Ra Gama
Mahlo ya gama lama vonaka kahle minkarhi hinkwayo ma tirhisiwe tanihi xivuriso. Hambileswi gama ra xitshopana ri nga ni ntikonyana lowu tlulaka kwalomu ka ntlhanu wa tikhilogiramu, tihlo ra rona i rikulu ku tlula ra munhu, naswona mahlo ya rona ma vona ngopfu. Yehovha hi yexe, loko a hlamusela Yobo vuswikoti bya gama bya ku hlota swakudya swa rona, u te: “Mahlo ya rona ma langutisa kule.” (Yobo 39:27, 29) Alice Parmelee, ebukwini yakwe leyi nge All the Birds of the Bible, u vika leswaku “xikan’we-kan’we gama ra swi kota ku vona nhlampfi leyi feke loko yi papamala etiveni ra mati ri ri ekule hi timayele tinharhu [ntlhanu wa tikhilomitara] naswona ri rhelela ri voyamele endhawini ya kona hi ku kongoma. Kambe a hi swona leswaku i gama ntsena ri kotaka ku vona nchumu lowutsongo ri ri kule empfhukeni ku tlula munhu, mhaka hi leswaku xinyenyana lexi xi hambeta xi langutisisa nhlampfi leyi loko xi ri karhi xi haha empfhukeni wa timayele tinharhu [ntlhanu wa tikhilomitara].”
Hikwalaho ka mahlo ya rona lama vonaka ngopfu, gama ri byi fanekisela kahle vutlhari, ku nga yin’wana ya timfanelo letikulu ta Yehovha. (Ringanisa Ezekiyele 1:10; Nhlavutelo 4:7.) Ha yini swi ri tano? Vutlhari byi katsa ku vona ka ha ri emahlweni mimbuyelo ya goza rin’wana ni rin’wana leri hi nga ri tekaka. (Swivuriso 22:3) Gama, ni vuswikoti bya rona bya ku vona ekule, ri nga vona khombo ra ha ri ekule ivi ri baleka, ku fana ni wanuna wo tlhariha exifanisweni xa Yesu, loyi a koteke ku vona ka ha ri emahlweni mheho leyi nga humelelaka kutani a aka yindlu ya yena ehenhla ka ribye. (Matewu 7:24, 25) Lexi tsakisaka, hi ririmi ra Xipaniya, loko u vula leswaku munhu wo karhi i gama swi vula leswaku u ni vutlharhi kumbe ku twisisa.
Loko wo kota ku vona gama ekusuhi, xiyisisa ndlela leyi ri tirhisaka ha yona mahlo ya rona. A ri ku languti hi ku keluta; ematshan’wini ya sweswo, ri tikomba onge ri langutisisa nchumu wun’wana ni wun’wana eka wena. Hilaha ku fanaka, wanuna wa vutlharhi u kambisisa mhaka hi vukheta emahlweni ko va a endla xiboho ematshan’wini yo tshemba rintumbuluko kumbe mintlhaveko ya yena. (Swivuriso 28:26) Hambileswi mahlo ya gama lama vonaka kahle ma ri endlaka ri fanekisela kahle mfanelo ya vutlhari bya Xikwembu, nakambe mahahelo ya rona lama hlamarisaka ma tirhisiwe hi ndlela yo fanekisela hi vatsari va Bibele.
“E Ntila Wa Gama E Mpfhukeni Wa Le Tilweni”
“E ntila wa gama e mpfhukeni wa le tilweni” ra hlamarisa hikwalaho ka rivilo ni mahahelo ya rona lama tikombaka ma ri olovela, a ri landzeleli ndlela yo karhi naswona a ri siyi ntila. (Swivuriso 30:19) Rivilo ra gama ri kombisiwe eka Swirilo 4:19, laha yi vulavulaka hi masocha ya Babilona: “V̌ašanisi v̌a hina v̌a ni maṭamba e ku tlula magama ya le henhla; v̌a hi hlongorisa e tinṭhav̌eni.” Loko gama ri ri karhi ri haha ehenhla ivi ri vona xakudya xa rona, ri voyamisa timpapa ta rona ivi ri rhelela ri voyamele etlhelo, hi nkarhi lowu ri nga ha fikelela rivilo ra 130 wa tikhilomitara hi awara, hi ku ya hi swiviko swin’wana. A swi hlamarisi leswi Matsalwa ma tirhisaka gama tanihi mavizweni wa rivilo, ngopfu-ngopfu mayelana ni vuthu ra nyimpi.—2 Samuwele 1:23; Yeremiya 4:13; 49:22.
Hi tlhelo lerin’wana, Esaya u vulavule hi mahahelo yo olova ya gama. “La’v̌a ṭhembaka Yehova v̌a engeta v̌a kuma matimba la’mantŝha. V̌a ta haha tani hi magama, v̌a ta ṭuṭuma v̌a nga karali; v̌a ta famba v̌a nga ṭani!” (Esaya 40:31) Hi xihi xihundla xa matimba yo haha ya gama? Ku tlhandlukela ehenhla swi lava matshalatshala matsongo tanihi leswi gama ri tirhisaka moya wo kufumela, kumbe tikholumo ta moya wo kufumela lowu tlakukelaka ehenhla. Moya wo kufumela a wu vonaki, kambe gama ri kota ku wu kuma. Loko moya wo kufumela ri wu kumile, gama ri pfula timpapa ni xisuka ivi ri rhendzeleka hi kholumo ya moya wo kufumela, lowu hahisaka gama wu ri yisa ehenhla-henhla. Loko se ri fike empfhukeni lowu faneleke, ri hahela eka moya wo kufumela lowu landzelaka, laha endlelo leri ri endliwaka hi ku phindha-phindha. Hi ndlela leyi gama ri nga ha tshama ehenhla tiawara to tala ri ri ni mpimo wa ntamu lowu ri wu tirhisaka.
Le Israyele, ngopfu-ngopfu eRift Valley leyi sukelaka Ezion-geber etimbuweni ta Lwandle ro Tshwuka ku ya fika eDan en’walungwini, magama a ma kali. Ngopfu-ngopfu ma va ma tele hi ximun’wana ni xixikana loko ma rhurha. Emalembeni lama hundzeke ku hlayiwe magama ya kwalomu ka 100 000. Loko nimixo masana ma kufumerisa moya, madzana-dzana ya swinyenyana leswi swa voniwa loko swi ri karhi swi haha emagiyagiyeni lama hambanisaka Rift Valley.
Mahahelo yo olova ya gama i xikombiso xo saseka xa ndlela leyi matimba ya Yehovha ma nga hi tlakuselaka ehenhla hi tlhelo ra moya ni ra mintlhaveko leswaku hi kota ku ya emahlweni ni ntirho wa hina. Tanihi leswi gama ri nga swi kotiki ku hahela ehenhla emimpfhukeni yo tano hi ntamu wa rona n’wini, a hi nge humeleli loko hi titshega hi vuswikoti bya hina. Muapostola Pawulo u te: “Ndzi nga endla hinkwaswo hi matimba ya Loyi a ndzi tiyisaka.” (Vafilipiya 4:13) Ku fana ni gama leri hambetaka ri lavisisa mimoya yo kufumela leyi nga vonakiki, hi ‘kombela’ matimba ya Yehovha lama nga vonakiki hi swikhongelo leswi humaka embilwini.—Luka 11:9, 13.
Magama lama rhurhaka hakanyingi ma kuma mimoya yo kufumela hi ku languta swinyenyana swin’wana leswi dyaka nyama. Mutivi wa ntumbuluko D. R. Mackintosh u vike leswaku eka xiendlakalo xin’wana 250 wa magama ni makoti ma voniwe ma ri karhi ma rhendzeleka ehenhla endhawini yin’we leyi nga ni moya wo kufumela. Vakreste namuntlha hilaha ku fanaka va nga dyondza ku titshega hi ntamu wa Yehovha hi ku tekelela swikombiso leswinene swa malandza man’wana ya Xikwembu.—Ringanisa 1 Vakorinto 11:1.
Endzhutini Wa Timpapa Ta Gama
Wun’wana wa minkarhi leyi nga ni khombo ngopfu evuton’wini bya gama hi loko ri dyondza ku haha. Magama yo tala ma fa loko ma ringeta ku haha. Tiko ra Israyele leri nga hava ntokoto ri nghene ekhombyeni loko ri suke le Egipta. Xisweswo, marito ya Yehovha eka Vaisrayele a ma fanerile hakunene: “Mi v̌onile leŝi nḍi ŝi endleke ka v̌a-Egipta, hi laha nḍi mi v̌elekeke henhla ka timpapa ta gama, nḍi mi tise ka mina.” (Eksoda 19:4) Ku ni swiviko swa magama lama bebulaka vondlo nkarhinyana leswaku vondlo ri nga vaviseki loko ri ringeta ro sungula ku haha. G. R. Driver, u hlamusele eka Palestine Exploration Quarterly mayelana ni swiviko swo tano, a ku: “Leswi [Bibele] yi swi hlamuselaka, a swo anakanyiwa ntsena i swa xiviri.”
Nakambe magama i vatswari lava nga swikombiso hi tindlela tin’wana. A ma wundli mavondlo ya wona hi swakudya swa nkarhi hinkwawo ntsena kambe xinyenyana lexi nga manana xi tsemelela nyama hi vukheta leyi gama ra xinuna ri yi tisaka exisakeni leswaku mavondlo lawa ma ta kota ku yi mita. Tanihi leswi swisaka swa wona ma swi akaka emagiyagiyeni kumbe emirhini yo leha, mavondlo ma langutana ni maxelo yo biha. (Yobo 39:27, 28) Dyambu leri vavulaka, leri tolovelekeke ematikweni ya Bibele, ri nga dlaya vondlo loko ri nga khathaleriwi hi vatswari va rona. Gama lerikulu ri pfula timpapa ta rona, nkarhi wun’wana ku ringana tiawara to tala, leswaku ri endlela mavondlo ya rona ndzhuti.
Xisweswo swi fanela kahle leswi timpapa ta gama ti tirhisiweke eMatsalweni leswaku ti fanekisela nsirhelelo wa Xikwembu. Deteronoma 32:9-12 yi hlamusela ndlela leyi Yehovha a sirheleteke Vaisrayele endleleni ya vona ya le mananga: “Hikuv̌a ku av̌eriwa ka Yehova, i tiko ra yena; Yakob, i ku av̌eriwa ka nḍaka ya yena. O ṅwi kumile mananga, e mananga ya ku huwelela lo’ku tšhav̌isaka. O ṅwi biyerile, o ṅwi wundlile, o ṅwi hlayisile kukota šanga ya tihlo ra yena, kukotisa gama loko ri pfuša mav̌ondlo ya rona, loko ri hahela e henhla ka v̌ana v̌a rona, ri dlamula timpapa, ri v̌a teka, ri v̌a v̌eleka e tinsiv̌eni ta rona. I Yehova ntsena l’a fambiseke tiko ra yena.” Yehovha u ta hi nyika nsirhelelo lowu fanaka wa rirhandzu loko hi n’wi tshemba.
Ndlela Yo Baleka
Minkarhi yin’wana loko hi langutane ni swiphiqo, hi nga ha titwa hi navela ku balekela swiphiqo swa hina. Davhida u titwe hi ndlela leyi fanaka. (Ringanisa Pisalema 55:6, 7.) Kambe hambileswi Yehovha a tshembiseke ku hi pfuna loko hi langutane ni miringo ni maxangu ya mafambiselo lawa ya swilo, a nga hi humesi hi ku helela eka swiphiqo. Hi ni xitiyisekiso xa Bibele lexi nge: “A mi si humeleriwa hi miringo leyi tlulaka matimba ya munhu. Xikwembu xa tshembeka, xi nga ka xi nga pfumeri leswaku mi hlangana ni ndzingo lowu wu mi hlulaka; loko wu tshuka wu mi tela, xi ta mi nyika matimba ya ku tiyisela, mi ko mi huma eka wona.”—1 Vakorinto 10:13.
“Ndlela yo huma” kumbe “ndlela yo baleka” (King James Version) yi katsa ku dyondza ku tshemba Yehovha. Leswi hi leswi Max Liebster, loyi marito ya yena ma tshahiweke eku sunguleni ka xihloko lexi, a swi xiyeke. Emalembeni ya yena a ri etikampeni ta nxaniso, u tive Yehovha ni ku titshega hi yena. Hilaha Max a xiyeke hakona, Yehovha wa hi tiyisa hi Rito ra yena, hi moya wa yena, ni hi nhlengeletano ya yena. Hambi ku ri etikampeni, Timbhoni ti lave vapfumeri-kulobye ivi ti va nyika mpfuno wa moya, ti avelana na vona tinhla ta Matsalwa ni tibuku tihi na tihi ta Bibele leti a ti kumeka. Naswona leswi va nga vaponi vo tshembeka, va swi vone hi ku phindha-phindha leswaku Yehovha u va tiyisile. Max wa hlamusela: “Ndzi hambete ndzi kombela Yehovha leswaku a ndzi pfuna, naswona moya wa yena wu ndzi pfunile.”
Hambiloko hi langutana ni ndzingo wihi na wihi, hilaha ku fanaka hi nga titshega hi moya lowo kwetsima wa Xikwembu, ntsendze loko hi hambeta hi wu kombela. (Matewu 7:7-11) Hi ku susumetiwa hi “matimba lamakulu lawa, lama tlulaka hinkwaswo,” hi ta tiya ematshan’wini yo tsana hikwalaho ka swiphiqo swa hina. Hi ta hambeta hi famba endleleni ya Yehovha, naswona hi nge tsani. Hi ta haha tanihi magama.—2 Vakorinto 4:7; Esaya 40:31.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 10]
A ri ku languti hi ku keluta
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 9]
Foto: Cortesía de GREFA
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 10]
Foto: Cortesía de Zoo de Madrid