Michael Faraday—Mutivi Wa Sayense Tlhelo Wanuna Wa Ripfumelo

“Musunguri wa Gezi.” “Mutivi wa sayense lonkulu eka hinkwavo lava tshameke va hanya.” Leti i tinhlamuselo timbirhi leti hlamuselaka Michael Faraday, loyi a nga velekiwa hi 1791 eNghilandhi, loyi ntshubulo wa yena wa nkoka-nsimbi wa gezi wu nga vangela leswaku ku endliwa michini ya gezi ni tijanareta.

FARADAY u dyondzise swinene hi ntivo-mirhi ya xilungu ni sayense ya ntumbuluko eka Royal Institution le London. Tidyondzo ta yena to endla leswaku sayense yi tiviwa, ti pfune vantshwa leswaku va twisisa tidyondzo leti tikaka swinene. U kume masagwadi eka tiyunivhesiti to tala. Kambe u papalate ndhuma. A a ri wanuna wa vukhongeri swinene, a a tsaka swinene loko a ri endlwini ya yena ya makamara manharhu ni ku va exikarhi ka swirho swa ndyangu wa yena ni vapfumeri-kulobye. Faraday a a ri wa ntlawa lowu a a wu hlamusela tanihi “mpambukwa lowutsongo ni lowu solekaka wa Vakreste, lowu a wu tiviwa tanihi . . . Masandeman.” Xana a va ri va mani? A va pfumela yini? Naswona leswi swi khumbe Faraday hi ndlela yihi?

Masandeman

Geoffrey Cantor mutsari wa buku leyi nge Michael Faraday: Sandemanian and Scientist, u te: “Ku hlangana ro sungula ka ndyangu wa ka Faraday ni kereke ya Masandaman ku endliwe hi vakokwana va Michael Faraday.” A va hlanganyela ni valandzeri va murhangeri loyi a a ri mutsendzeleki, loyi a a nga pfumelelani ni tidyondzo ta kereke, loyi valandzeri va yena a va pfumelelana ni ripfumelo ra Masandeman.

Robert Sandeman (1718-71) a a ri xichudeni xa yunivhesiti ya le Edinburgh, a a dyondza tinhlayo, Xigriki, ni tindzimi tin’wana loko siku rin’wana a yingisele mufundhisi John Glass la nga tshama a va Mupresbeteriya, a chumayela. Leswi a nga swi twa swi n’wi vangele leswaku a tshika eyunivhesiti, a tlhelela ekaya, ePerth, kutani a hlanganyela na Glass ni valandzeri va yena.

Hi va-1720, John Glass a a sungule ku kanakana tin’wana ta tidyondzo ta Kereke ya le Scotland. Ku dyondza ka yena Rito ra Xikwembu swi n’wi endle a fikelela makumu ya leswaku tiko ra Israyele ra le Bibeleni a ri fanekisela tiko ra moya leri vaaka-tiko va rona a va huma eka matiko yo tala. A ku na laha a nga kuma mianakanyo leyi khutazaka leswaku tiko rin’wana ni rin’wana ri va ni kereke ya rona.

Hikuva a titwa a nga ha ntshunxekanga ekerekeni ya yena ya le Tealing, ehandle ka Dundee, eScotland, Glass u humile eKerekeni ya le Scotland kutani a ti sungulela minhlangano ya yena n’wini. Vanhu va kwalomu ka dzana va n’wi landzerile, naswona ku sukela eku sunguleni, va vone xilaveko xa ku hlayisa vun’we exikarhi ka vona. Va endle xiboho xa ku landzela swiletelo swa Kreste, leswi tsariweke eka Matewu ndzima 18 tindzimana 15 ku ya ka 17, leswaku va lulamisa ku nga twani kwihi na kwihi loku nga ha vaka ku ri kona. Endzhakunyana va khome minhlangano ya vhiki na vhiki, laha lava ripfumelo rero a va hlangana kona leswaku va khongela ni ku khutazana.

Loko nhlayo leyi vonakaka ya vanhu yi sungule ku hamba yi hlanganyela minhlangano ya mintlawa yo hamba-hambana, vavanuna lava nga ni vutihlamuleri a va laveka leswaku va ta kongomisa vugandzeri byebyo bya vona. Kambe i vamani lava a va faneleka? John Glass ni valandzeri vakwe va xiya-xiye hi vukheta leswi muapostola Pawulo a nga swi tsala emhakeni leyi. (1 Timotiya 3:1-7; Tito 1:5-9) A va ku kumanga laha ku vulavuriwaka kona hi dyondzo ya le yunivhesiti kumbe xilaveko xa ku twisisa Xiheveru ni Xigriki. Hiloko endzhaku ka ku anakanyisisa hi nkongomiso wa Matsalwa, va hlawula vavanuna lava fanelekaka leswaku va va vakulu. Lava a va namarhele eKerekeni ya Scotland, va vone “onge i ndzhukano” leswaku vavanuna lava nga dyondzekangiki “lava nga kula hi ku risa, vusweti kumbe hi xikomu,” va nga tiendla lava twisisaka Bibele ni ku chumayela mahungu ya yona. Hi lembe ra 1733, loko Glass ni vapfumeri-kulobye, va ake holo ya vona vini ya ku hlangana eka yona edorobeni ra Perth, vafundhisi va kwalaho va ringete ku tshikelela majisitarata leswaku a va caca edorobeni. Va tsandzekile, kutani ntlawa lowu wu ya wu kula.

Robert Sandeman u tekane ni n’wana wo sungula wa nhwanyana wa Glass, kutani loko a ri na 26 wa malembe hi vukhale, u ve nkulu wa vandlha ra Maglass ePerth. Mintirho ya yena tanihi nkulu, a yi tele swinene, lerova a endla xiboho xa ku nyiketela nkarhi wa yena hinkwawo entirhweni wa vurisi. Rungula ra vutomi bya yena ri vula leswaku, endzhakunyana, loko nsati wa yena a lovile, Robert “hi ntsako u amukele ku ya tirha kun’wana ni kun’wana laha Hosi a yi lava a ya tirha kona.”

Ku Hangalaka Ka Vusandeman

Sandeman u ndlandlamuxe vutirheli bya yena hi ku hiseka byi suka eScotland byi ya eNghilandhi, laha mintlawa leyintshwa ya vapfumeri-kulobye yi nga kula kona. Hi nkarhi wolowo, a ku ri ni nkwetlembetano exikarhi ka valandzeri va Calvin va Manghezi. Van’wana va vona a va pfumela leswaku a va kunguhateriwe ku ponisiwa. Hi hala tlhelo, Sandeman a a pfumelelana ni lava a va pfumela leswaku ripfumelo hi xona xilaveko-nkulu. Ku seketela mavonelo lawa, u kandziyise buku leyi nga kandziyisiwa ka mune, naswona yi kumeke ni hi minkandziyiso mimbirhi ya le Amerika. Hi ku ya hi Geoffrey Cantor, ku kandziyisiwa ka vholumo leyi, a ku ri “xona xiendlakalo xa nkoka lexi nga ndlandlamuxa mpambukwa wa [Masandeman] ku tlula masungulo ya wona lama ringaniseriweke ya le Scotland.”

Hi 1764, Sandeman, swin’we ni vakulu van’wana va ntlawa wa Maglass, va teke riendzo ro ya eAmerika, riendzo leri ri nga vanga nkwetlembetano lowukulu ni ku kanetiwa. Hambiswiritano, vuyelo byi ve ku sunguriwa ka ntlawa wa Vakreste lava nga ni miehleketo leyi fanaka le Danbury, eConnecticut.a Hi 1771, Sandeman u lovele kwalaho.

Ripfumelo Ra Vukhongeri Bya Faraday

Michael lontshwa u fundze tidyondzo ta Masandeman ta vatswari va yena. U dyondze leswaku Masandeman a ma tihambanisa ni lava a va nga endli leswi Bibele a yi swi dyondzisa. Hi xikombiso a ma ala ku hlanganyela eka ntirho wa vukati wa Maanglican, a ma vona swi antswa leswaku minkhuvo ya vona ya vukati yi katsa ntsena leswi a swi ri xilaveko xa nawu.

Masandeman a ma tiviwa hi ku titsongahatela tihulumendhe ni vukala-tlhelo eka swa tipolitiki. Hambileswi a va ri swirho swo xiximeka evanhwini, a va nga tali ku amukela swikhundlha swa mintirho ya tiko. Kambe loko va tshuka va swi amukerile, a va papalata ku nghenelela tipolitiki. Ku hlayisa ka vona xiyimo lexi, swi va tisele ndzhukano. (Ringanisa Yohane 17:14.) Masandeman a ma pfumela leswaku Mfumo wa Xikwembu wa le tilweni i lunghiselelo leri heleleke ra hulumendhe. Cantor u vule leswaku a va teka tipolitiki tanihi “xilo lexi nga nyawuriki, ntlango lowu thyakeke, lowu nga fambisaniki ni mahanyelo lamanene.”

Hambileswi a va hambanile eka van’wana, a va nga ri na yona mikhuva ya Vafarisi. Va te: “Hi swi vona swi ri swa nkoka swinene ku papalata Moya ni Mukhuva wa Vafarisi va khale, xisweswo hi ta papalata ku endla Swidyoho kumbe Mintirho leyi engetelekeke ku tlula leswi swi tsariweke eMatsalweni; naswona hi ta papalata ku endla Milawu ya Mahanyelo ya Xikwembu yi va ya hava, hi ku landzelela Mindhavuko ya vanhu kumbe ku balekela Vutihlamuleri hi vukanganyisi.”

Va tekelele mukhuva wa Matsalwa wa ku susa eku hlanganyeleni xirho xin’wana ni xin’wana lexi a xi va xidakwa, muxisi, mbhisa kumbe a xi endla swidyoho leswikulu. Loko mudyohi a hundzuke hakunene, a va ringeta ku n’wi vuyisa. Kambe hi ntolovelo, a va landzelela xileriso xa Matsalwa xa ku “[hlongola] lowo biha.”—1 Vakorinto 5:5, 11, 13.

Masandeman ma yingisela xileriso xa Bibele xa ku tshika ku dya ngati. (Mintirho 15:29) John Glass u vule leswaku vanhu va Xikwembu va le hansi ka xiboho xa ku yingisela ku siveriwa ka ngati, ku fana ni leswi Xikwembu xi leriseke vanhu vo sungula leswaku va tshika ku dya mihandzu ya murhi wo tivisa swo saseka ni swo biha. (Genesa 2:16, 17) Ku nga yingisi nawu lowu wa malunghana ni ngati a swi fana ni ku ala ntirho lowu faneleke wa ngati ya Kreste, ku nga ku basisiwa exidyohweni. Glass u hetelele hi ku: “Ku siveriwa loku ka ku dya ngati minkarhi hinkwayo a ku ri ka nkoka lowukulu ngopfu swinene, ni sweswi ka ha ri tano.”

Ndlela leyi Masandeman a ma tirhisa Matsalwa ha yona, ma pfuneke leswaku ma papalata mintlhamu yo tala. Hi xikombiso, emhakeni ya ku tihungasa, ma lave ndzetelo wa Kreste tanihi nkongomiso. Ma te: “Hi nge singiti hi va ni xivindzi xa ku endla Milawu laha Kreste a nga yi endlangiki kona, kumbe hi susa wihi ni wihi wa leyi a hi nyikeke yona. Xisweswo tanihi leswi hi nga ta ka hi nga ku kumi laha ku nge, Vuhungasi byi yirisiwile, ku nga khathariseki leswaku i bya le rivaleni kumbe bya xihundla; hi swi teka swi ri leswaku Vuhungasi bya muxaka wun’wana ni wun’wana byi pfumeleriwile, loko ntsena byi nga fambisani ni Swiyimo leswi hakunene swi nga xidyoho.”

Hambileswi Masandeman a ma pfumela mavonelo yo tala lawa hi ku kongoma a ma seketeriwe eMatsalweni, a ma twisisanga nkoka wa ntirho lowu nga wona lowu hlawulaka Vakreste va ntiyiso, wu nga wa leswaku un’wana ni un’wana u fanele a chumayela mahungu lamanene ya Mfumo eka van’wana. (Matewu 24:14) Hambiswiritano, minhlangano ya vona a yi ri ya vanhu hinkwavo, naswona, kwalaho a va ringeta ku hlamula hinkwavo lava vutisaka ntshembo wa vona.—1 Petro 3:15.

Xana ripfumelo ra muxaka lowu ri n’wi khumbe hi ndlela yihi mutivi wa sayense Michael Faraday?

Faraday Musandeman

Hambileswi a a xiximiwa, a tlangeriwa hi minkhuvo ya xichavo, a tekeriwa ehenhla swinene hikwalaho ka ntshubulo wa yena lowu hlamarisaka swinene, Michael Faraday u hanye vutomi byo olova. Loko vanhu lava dumeke va lova kutani lava va nga vaaka-tiko va rindzeriwe ku va kona eswilahlweni swa vona, Faraday a a xiyeka hi ku nga vi kona, ripfalo ra yena a ri nga n’wi pfumeleli leswaku a hlanganyela kutani a katseka eka ntirho wa Kereke ya Nghilandhi.

Tanihi mutivi wa sayense, Faraday a a namarhela eka swilo leswi a nga kota ku swi kombisa swi ri ntiyiso. Xisweswo u papalate xinghana ni vavanuna lava dyondzekeke lava a va rhangisa tidyondzo ta vona vini emahlweni va nghenelela eka timhaka tin’wana. Tanihi leswi a tshameke a byela vayingiseri leswaku, ‘ntiyiso lowu nga wa xisekelo wu nge pfuki wu hi chupukerile, vumbhoni bya wona byi tshama byi ri ntiyiso nkarhi hinkwawo.’ U hlamusele sayense tanihi leyi yi titshegeke ‘eka mintiyiso leyi nga xiyiwa hi vukheta.’ Loko a gimeta nkulumo yin’wana leyi a yi vulavula hi matimba ya xisekelo ya ntumbuluko, Faraday u khutaze vayingiseri va yena leswaku va anakanyisisa hi “Yena loyi a nga swi tumbuluxa.” Hiloko a tshaha muapostola wa Mukreste, Pawulo, loko a ku: “Leswi swi nga vonakiki swa Yena ku sukela eku tumbuluxiweni ka misava swi le rivaleni, swi ri karhi swi twisisiwa hi swilo leswi nga endliwa, ni hambi ku ri matimba ya Yena ya hilaha ku nga heriki ni Vukwembu bya xona.”—Varhoma 1:20, King James Version.

I yini leswi swi nga endla leswaku Faraday a hambana ni vativi van’wana va sayense lava na vona a va navela ku dyondza Buku ya Xikwembu leyi huhuteriweke, xikan’we ni ku dyondza hi ta ntumbuluko. Cantor u ri: “Hi ku va Musandeman, u kume ndlela ya ku hanya hi ku yingisela milawu ya Xikwembu ya mahanyelo lamanene ni xitshembiso xa vutomi lebyi nga heriki. Loko a ri karhi a dyondza sayense ya yena u tivonele hi xiviri milawu ya ntumbuluko leyi Xikwembu xi nga tihlawulela ku fambisa vuako hinkwabyo hi yona.” Faraday a a ri ni tshembo wa leswaku “matimba lama heleleke ya Bibele a ma nga ta tekeriwa ehansi hi sayense, ematshan’wini ya sweswo loko sayense yo tirhisiwa hi ndlela ya Vukreste bya ntiyiso, yi nga voningela buku yin’wana ya Xikwembu yi nga ntumbuluko.”

Hi ku titsongahata, Faraday u arile tindlela ta ku xixima leti van’wana va n’wi xiximeke ha tona. Nkarhi na nkarhi a a kombisa leswaku a nga swi tsakeri ku va eka xikhundla lexi tlakukeke. A a navela ku tshama a ri ‘Mukorhoki Faraday la nga riki nchumu.’ U nyikele nkarhi wo tala eka mintirho ya yena tanihi hi nkulu, ku katsa ni ku endza ku sukela entsindza ku ya exitikwanini xa le Norfolk, leswaku a ya khathalela ntlawa lowuntsongo wa vapfumeri-kulobye va mianakanyo leyi fanaka ni yakwe, lava a va tshama kwalaho.

Michael Faraday u love hi August 25, 1867, kutani a lahliwa emasirheni ya le Highgate en’walungu wa London. Mutsala-vutomi, John Thomas u hi byela leswaku Faraday “u siyele rixaka leri nga n’wi landzela xiendlo lexikulu xa sayense ya xiviri ku tlula mutivi wihi ni wihi wa sayense ya ntumbuluko, naswona vuyelo lebyi tirhaka bya ntshubulo wa yena byi ve ni nkucetelo lowukulu eka mukhuva wa mahanyelo lama hluvukeke.” Nsati wa Faraday, Sarah loyi se a a ri noni, u tsale leswi: “Ndzi nga kombetela eka Testamete Leyintshwa ntsena yi ri leyi a yi ri nkongomiso ni nawu wa yena; hikuva a a yi teka yi ri Rito ra Xikwembu . . . yi ri leyi bohaka eka Vakreste enkarhini wa namuntlha tanihi leswi a yi ri xiswona loko yi tsariwa”—i vumbhoni lebyi khuthazaka swonghasi bya mutivi wa sayense la dumeke, loyi hi ku tiyimisela a nga hanya hi ripfumelo rakwe.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

A thoriwe ku va mudyondzisi eka Royal Institution ya le Britain, Michael Faraday u dyondzise sayense hi ndlela leyi hambi ku ri vana lavatsongo va nga yi twisisaka. Xitsundzuxo xa yena eka vadyondzisi-kulobye a xi ri ni swiringanyeto leswi tirhaka leswi Vakreste va namuntlha lava dyondzisaka erivaleni va nga endlaka kahle ku swi xiya.

◻ “Mbulavurisano a wu fanelanga wu endliwa hi rivilo ni hi ku hatlisa, naswona wu nga pfumali vutlhari, kambe hi ku nonoka ni hi ku swi rhandza.”

◻ Xivulavuri xi fanele xi lwela ku pfuxa ku tsakela ka vayingiseri va xona “eku sunguleni ka dyondzo naswona hi ku ya hi swiyimo leswi landzelelanaka, leswi nga xiyekiki eka vayingiseri, endla leswaku ku tsakela ka vayingiseri va wena ku va loku hanyeke hi ku ya hi leswi mhaka ya wena yi nga ta swi lavisa xiswona.”

◻ “Mudyondzisi u kuma ku xiximiwa lokukulu hi mukhuva wa yena loko a kota ku endla dyondzo ya yena leswaku yi vangela vayingiseri ku ba mavoko ya ku nkhensa.”

◻ Loko swi ta eku tirhisiweni ka phepha ra nkulumo: “Nkarhi na nkarhi ndzi tikuma ndzi bohekile . . . ku tsala mpfampfarhuto wa [mhaka] ya mina ephepheni, kutani ndzi tatisa timhaka hi ku titsundzuxa tona emiehleketweni, ku nga ha va hi ku tirhisa nkumbuko kumbe hi ndlela yin’wana. . . . Ndzi va ndzi ri ni nongonoko wa [swihlokwana] leswikulu ni leswitsongo hi ku landzelelana, kutani eka leswi, ndzi kota ku kuma nhloko-mhaka ya mhaka ya mina.”

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Both pictures: By courtesy of the Royal Institution