Xana Ku Titsona Swakudya Swi Hundzeriwe Hi Nkarhi?

MRUDULABEN, wansati wa Muindiya wa n’wankumi, loyi a nga na malembe ya 78 hi vukhale, u ri: “Ndzi titsone swakudya Musumbhunuku wun’wana ni wun’wana ku sukela loko ndza ha ri muntshwa.” Lexi a xi ri xiphemu xa vugandzeri byakwe, yi ri ndlela ya ku tiyisekisa leswaku a va ni vukati lebyinene ni vana lava hanyeke kahle xikan’we ni leswaku nuna wakwe a sirheleleka. Sweswi tanihi noni, u ya emahlweni a titsona swakudya hi Musumbhunuku wun’wana ni wun’wana leswaku a tshama a hanye kahle ni leswaku vana va yena va va lava humelelaka. Vunyingi bya vavasati va Mahindu, ku fana na yena, ku titsona swakudya nkarhi na nkarhi i xiphemu xa vutomi bya vona.

Prakash, n’wamabindzu wa wanuna wa malembe ya le xikarhi, loyi a tshamaka eMumbai (le Bombay), eIndia, u vula leswaku u titsona swakudya lembe rin’wana na rin’wana hi Misumbhunuku ya n’hweti ya Sawan (Shravan). Leyi i n’hweti ya swiendlakalo swa nkoka swa vukhongeri eka khalendara ya Mahindu. Prakash wa hlamusela: “Loko ndzi sungula a ku ri hikwalaho ka swivangelo swa vukhongeri kambe sweswi ndzi ni nsusumeto lowu engetelekeke wa ku ya emahlweni hikwalaho ka swivangelo swa rihanyo. Tanihi leswi Sawan yi fikaka loko nguva ya timpfula letikulu yi ri kusuhi ni ku hela, swi nyika fambiselo ra mina ra miri nkarhi wa ku tibasisa eka mavabyi lama vaka kona hi nguva ya mpfula.”

Van’wana va vula leswaku ku titsona swakudya swi pfuna munhu emirini, emiehleketweni ni le moyeni. Hi xikombiso, Grolier International Encyclopedia yi ri: “Vukambisisi bya sweswinyana bya sayense byi ringanyeta leswaku ku titsona swakudya swi nga ha va ni rihanyo naswona loko swi endliwa hi vukheta, swi nga ha hluvukisa ku xalamuka ka miehleketo ni vuxiyaxiya.” Ku vuriwa leswaku mutivi wa filosofi wa Mugriki Plato, a a titsona swakudya khume ra masiku kumbe ku tlula, kasi mutivi wa tinhlayo Pythagoras a a lerisa swichudeni swakwe ku titsona swakudya emahlweni ko va a swi dyondzisa.

Eka van’wana ku titsona swakudya swi vula ku heta nkarhi wo karhi va nga dyi naswona va nga nwi nchumu hilaha ku heleleke, kasi van’wana va nwa swo nwa hi nkarhi wa ku titsona ka vona swakudya. Ku nga dyi hi nkarhi wo karhi kumbe ku titsona muxaka wo karhi wa swakudya swi tekiwa ku ri ku titsona swakudya hi vanhu vo tala. Kambe ku titsona swakudya nkarhi wo leha swi nga va na khombo. Mutsari wa mahungu, Parul Sheth u vula leswaku loko miri se wu ti tswonge hinkwato tikhabohaydreti leti wu nga na tona evuhlayiselweni, wu sungula ku tswonga mafurha ya le mirini. Loko wu hundzula mafurha lawa ma va chukele ku huma chefu leyi vitaniwaka ti-ketone. Loko ti ya ti ri karhi ti andza, ti ya ebyongweni ti hlasela fambiselo leri nga rona ri lawulaka misiha. Sheth u ri: “Lowu hi wona nkarhi lowu ku titsona swakudya swi nga vaka na khombo. U nga pfilunganyeka emiehleketweni, u hlangana nhloko ni ku tlula kwalaho. . . . [Swi nga vanga] leswaku u titivalela ku fa kutani u hetelela u file.”

Xitirhisiwa Ni Mukhuva

Ku titsona swakudya ku tirhisiwe ngopfu tanihi xitirho xa matimba etimhakeni leti yelanaka ni tipolitiki ni ta ntshamisano wa vanhu. Mutirhisi-nkulu wa tlhari leri la tivekaka a ku ri Mohandas K. Gandhi wa le India. Tanihi leswi a a xiximiwa swinene hi madzana-dzana ya timiliyoni ta vanhu, u tirhise swinene ku titsona swakudya leswaku a lawula Mahindu yo tala ya le India. Loko a hlamusela vuyelo bya ku titsona ka yena swakudya leswaku a lamula nyimpi leyi a yi ri kona exikarhi ka vatirhi va le xigayweni ni vini va xigayo, Gandhi u te: “Vuyelo lebyikulu bya kona hileswaku swi tswale moya wa ku twanana eka lava a va khumbeka. Timbilu ta vini va xigayo ti khumbekile . . . Xitereka xi herisiwe endzhaku ka loko ndzi titsone swakudya masiku manharhu ntsena.” Muungameri wa Afrika Dzonga, Nelson Mandela u tshama a hlanganyela eka xitereka xa ku ala ku dya xa ntlhanu wa masiku emalembeni lawa ha wona a a ha ri mubohiwa wa swa tipolitiki.

Hambiswiritano, vunyingi bya lava eka vona ku titsona swakudya ku nga mukhuva, va swi endla hikwalaho ka swivangelo swa vukhongeri. Ku titsona swakudya i mukhuva lowu dumeke eka Vuhindu. Buku leyi nge Fast and Festivals of India, yi vula leswaku hi masiku yo karhi “va titsona swakudya hilaha ku heleleke . . . hambi ya ri mati a ma nwiwi. Hinkwavo vavanuna ni vavasati va titsona swakudya hilaha ku heleleke . . . leswaku va ta kuma ntsako, ku humelela ni ku rivaleriwa swihoxo ni swidyoho.”

Ku titsona swakudya ku andze ngopfu evukhongerini bya Vujayini. The Sunday Times of India Review ya vika: “Muni [ntlharhi] wa Mujayini eBombay [Mumbai] a yi nwa tinghilazi timbirhi ntsena ta mati lama virisiweke hi siku—ku ringana masiku ya 201. U hungute ntiko hi 33 kg.” Van’wana va titsona swakudya ku fikela laha va faka, hi ku khorwiseka leswaku leswi swi ta va endla va ponisiwa.

Hi ntolovelo ku titsona swakudya ka boha eka vavanuna lava nga Mamoslem hi n’hweti ya Ramadan. N’hweti hinkwayo ku sukela na mixo ku ya fikela ni madyambu a ku dyiwi swakudya kumbe ku nwa mati. Un’wana ni un’wana la vabyaka kumbe a ri eriendzweni hi nkarhi lowu wa n’hweti, u fanele ku hakelela masiku lawa ya ku titsona swakudya hi nkarhi wun’wana lowu ringanaka na wona. Lent, ku nga masiku ya 40 ya le mahlweni ka Easter, i nkarhi wa ku titsona swakudya eka van’wana va Vujagana, naswona vukhongeri byo tala byi titsona swakudya hi masiku yo karhi lama hlawuriweke.

Hakunene, ku titsona swakudya a ku fanga. Naswona, tanihi leswi ku nga xiphemu xa vukhongeri byo tala hi ndlela leyi, hi nga ha vutisa, Xana ku titsona swakudya i xilaveko xa Xikwembu? Xana ku na minkarhi leyi Vakreste va nga endlaka xiboho xa ku titsona swakudya? Xana leswi swi nga va vuyerisa? Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi swivutiso leswi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Vukhongeri bya Majayini byi languta ku titsona swakudya yi ri ndlela ya ku fikelela ku ponisiwa ka moya-xiviri

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Mohandas K. Gandhi u tirhise ku titsona swa- kudya tanihi xitirho xa matimba etimhakeni leti yelanaka ni tipolitiki ni ntshamisano wa vanhu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Eka Mamoslem, ku titsona swakudya ka boha hi n’hweti ya Ramadan

[Xihlovo Xa Kona]

Garo Nalbandian