Swivutiso Swa Vahlayi

Xana Mukreste u fanele a endla yini loko a vitaniwa leswaku a ya nghenela ntirho wa huvo ya nawu?

Ematikweni man’wana, fambiselo ra timhaka ta nawu ri tirhisa tihuvo ta vaavanyisi leti hlawuriweke exikarhi ka vaaki. Laha leswi swi tirhaka kona, Mukreste u fanele a endla xiboho xa leswaku u ta endlisa ku yini loko a lerisiwa ku ya entirhweni wa le hubyeni yo avanyisa. Hi ripfalo leri tengeke, Vakreste vo tala va fikelele makumu ya leswaku misinya ya milawu ya Bibele a yi ku siveli ku yima emahlweni ka huvo, tanihi leswi Xadraka, Mexaka na Abedi-Nego va fambisaneke ni xileriso xa hulumendhe ya Babilona xa leswaku va ya humelela erivaleni ra Dura, ni leswi Yosefa na Mariya va yeke eBetlehema hi ku lerisiwa hi valawuri va Rhoma. (Daniyele 3:1-12; Luka 2:1-4) Hambiswiritano, ku ni timhaka leti Vakreste lava tshembekeke va faneleke va ti xiya.

Ku tirhisiwa ka tihuvo to avanyisa a swi endliwi emisaveni hinkwayo. Ematikweni man’wana, milandzu ya tiko ni ya vugevenga yi kambisisiwa hi muavanyisi la nga ni vutshila lebyikulu kumbe ntlawa wa vaavanyisi vo karhi. Kun’wana, ku tirha leswi vuriwaka huvo ya nawu, naswona tihuvo to avanyisa i xiphemu xa fambiselo ra swa vuavanyisi. Hambiswiritano, vanhu vo tala va ni vutivi lebyi nga nyawuriki malunghana ni ndlela leyi tihuvo to avanyisa ti hlawuriwaka ha yona, ni leswi ti tirhaka swona. Kutani, ku kuma nkatsakanyo wa kona swi ta ku pfuna ku vona loko u fanele u langutana ni ntirho wa huvo yo avanyisa kumbe e-e.

Vanhu va Xikwembu va teka Yehovha a ri Muavanyisi Lonkulu. (Esaya 33:22) EIsrayele wa khale, vavanuna lava nga ni ntokoto lava a va lulamile naswona a va nga yi hi nghohe a va ri vaavanyisi, leswaku va tlhantlha swirhalanganya ni ku hlamula swivutiso malunghana ni nawu. (Eksoda 18:13-22; Levhitika 19:15; Deteronoma 21:18-21) Hi nkarhi lowu Yesu a a ri emisaveni, ntirho wa vuavanyisi a wu endliwa hi Sanedri, huvo leyi tlakukeke ya Vayuda. (Marka 15:1; Mintirho 5:27-34) A ku ri hava fambiselo ra leswaku nhlayo yo karhi ya Vayuda yi ya ehubyeni ya tiko.

Matiko man’wana a ma tirhisa tihuvo to avanyisa leti vumbiweke hi vaaka-tiko. Socrates u tengisiwe hi vaavanyisi vo ringana 501. Ku tengisiwa hi huvo ya vuavanyisi a swi tirha ni le Riphabliki ra Rhoma, hambileswi leswi swi herisiweke hi nkarhi wa ku fuma ka tihosi. Endzhakunyana, King Henry III wa Nghilandhi u kunguhate leswaku muhehliwa u fanele ku avanyisiwa hi vaakelani vakwe. A ku vuriwa leswaku tanihi leswi va n’wi tivaka muhehliwa, ku avanyisa ka vona a ku ta va lokunene ku tlula tindlela leti muhehliwa a tilwelaka ha tona a ringeta ku tikombisa a ri la pfumalaka nandzu kumbe hi ku tisirhelela leswaku a pona minxaniso yo karhi. Loko nkarhi wu ri karhi wu famba, fambiselo ra huvo ya nawu ri cinceriwe eka fambiselo rin’wana laha ntlawa wa vaaka-tiko a wu fanele wu yingisela nandzu kutani wu fikelela xiboho hi ku ya hi vumbhoni bya kona. Muavanyisi loyi a nga ni vutshila a a va kongomisa hi ku ya hi tinhla ta vumbhoni bya kona.

Ku ni mintlawa yo hambana-hambana ya tihuvo to avanyisa, nhlayo ya swirho swa huvo, ni leswi katsekaka eku fikeleriweni ka xiboho xo karhi. Hi xikombiso, eUnited States, huvo yo avanyisa ya swirho leswi sukelaka eka 12 ku ya eka 23, hi yona leyi bohaka loko ku ri ni vumbhoni lebyi ringaneke leswaku munhu a voniwa nandzu wa vugevenga; a yi veki nandzu kumbe ku vula leswaku munhu u pfumala nandzu. Hilaha ku fanaka, ehubyeni ya muavanyisi (huvo ya vulavisisi), vaavanyisi va kambisisa vumbhoni bya kona leswaku va endla xiboho xa loko ku ri ni vugevenga lebyi endliweke.

Loko vanhu vo tala va anakanya hi huvo yo avanyisa, va tsundzuka ntlawa wa 12 wa vaaki lava vaka va ri kona loko ku tengiwa—laha ku tengiwaka mholovo ya vaaka-tiko kumbe nandzu wa vugevenga—lava yingisaka vumbhoni kutani va endla xiboho xo vona nandzu kumbe ku nga voni nandzu. Leyi i huvo-ntsongo, (leyitsongo) leyi nga faniki ni huvo-nkulu. Hi ntolovelo, khoto yi rhumela switiviso swa ntirho wa huvo yo avanyisa eka vanhu lava hlawuriweke enxaxamelweni wa vavhoti, vachayeri lava nga ni tilayisense, kumbe van’wana. Van’wana va nga ha kumeka va nga faneleki, vo tanihi lava voniwaka nandzu wa vubihi lebyi va byi endleke, ni lava nga ni vutlhari lebyi nga nyawuriki. Hi ku ya hi nawu wa ndhawu yo karhi, van’wana—vo tanihi madokodela, vafundhisi, magqweta, kumbe van’wamabindzu lavatsongo—va nga ha kombela ku ntshunxiwa. (Van’wana va nga ha ntshunxiwa hikwalaho ka leswi va nga wu amukeriki ntirho wa huvo yo avanyisa hikwalaho ka ripfalo ra vona.) Hambiswiritano, vulawuri byi ya byi hunguta nhlayo ya lava lavaka ku ntshunxiwa, leswaku hinkwavo va ta boheka ku nghenela ntirho wa huvo yo avanyisa, kumbexana hi ku phindha-phindha emalembeni yo tala.

A swi bohi leswaku hinkwavo lava nghenelaka ntirho wa huvo yo avanyisa va va vaavanyisi hi nkarhi wa ku tengiwa ka nandzu wo karhi. Eka ntlawa lowu wa vanhu lava vitaneriwaka entirhweni wo avanyisa, ku hlawuriwa van’wana exikarhi ka vona leswaku va va vaavanyisi lava langutanaka ni mhaka yo karhi. Kutani muavanyisi a tivisa vamangaleriwa ni magqweta ya vona, kutani a hlamusela muxaka wa nandzu wa kona. Yena ni magqweta lawa va kambela un’wana ni un’wana la nga vaka muavanyisi. Lowu i nkarhi wo boxa loko munhu a ri ni xivangelo xa ripfalo xo ka a nga wu endli ntirho wolowo hikwalaho ka muxaka wa mhaka ya kona.

Ntlawa lowu wu fanele wu hungutiwa ku fikela eka nhlayo leyi nga ta tenga nandzu hinkwawo. Muavanyisi u ta hlongola un’wana ni un’wana loyi a nga ha vonaka leswaku a nga tshuka a avanyise mhaka hi ku ya hi nghohe. Nakambe, magqweta ya tlhelo rin’wana ni rin’wana ma ni mfanelo yo hlongola vaavanyisi va nga ri vangani. Un’wana ni un’wana loyi a hlongoriweke entlaweni wa huvo yoleyo, u tlhelela entlaweni wa huvo yo avanyisa leswaku a ya yimela ku hlawuleriwa milandzu yin’wana. Exiyin’weni xo tano, Vakreste van’wana va tirhise nkarhi wolowo va nyikela vumbhoni bya xitshuketa. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, ntirho wa munhu eka huvo yo avanyisa wa hela, hambi u tirhe tanihi muavanyisi hi xiviri kumbe a swi tano.

Vakreste va ‘tikarhatela leswi nga swa vona,’ ku nga ri ku tikatsa “etimhakeni ta vanhu van’wana.” (1 Vatesalonika 4:11; 1 Petro 4:15, NW) Loko Muyuda un’wana a kombele Yesu leswaku a avanyisa mhaka malunghana ni ndzhaka, u hlamule a ku: “Munhu ndziwena! Xana i mani la nga ndzi veka muavanyisi kumbe muaveri ehenhla ka n’wina ke?” (Luka 12:13, 14) Yesu a a tele ku ta huwelela mahungu lamanene ya Mfumo, ku nga ri ku ta lwela timhaka ta nawu. (Luka 4:18, 43) Nhlamulo ya Yesu yi nga ha va yi vangele wanuna loyi leswaku a tirhisa maendlelo yo lulamisa swiphiqo lawa a ma vekiwile eNawini wa Xikwembu. (Deteronoma 1:16, 17) Hambileswi tinhla teto ti nga ta nkoka, ku amukela xileriso xo ya ehubyeni yo avanyisa a swi fani ni ku tikatsa etimhakeni ta van’wana. Swi yelana swinene ni xiyimo lexi vanghana va Daniyele vanharhu a va ri eka xona. Hulumendhe ya Babilona yi va lerise leswaku va ya humelela erivaleni ra Dura, naswona ku endla ka vona tano a ku nga ri ku tlula Nawu wa Xikwembu. Leswi va swi endleke endzhaku ka sweswo, a ku ri mhaka yin’wana, hilaha Bibele yi kombaka hakona.—Daniyele 3:16-18.

Endzhaku ka loko malandza ya Xikwembu ma tintshunxile ehansi ka Nawu wa Muxe, a ma boheka ku langutana ni tihuvo ta misava ematikweni yo hambana-hambana. Muapostola Pawulo u khutaze “vahlawuriwa” eKorinto leswaku va lulamisa ku avana exikarhi ka vandlha. Loko a vula leswaku tihuvo ta misava ta nawu i “vanhu lava nga lulamangiki,” Pawulo a a nga swi kaneti leswaku tihuvo to tano ti na byona vutivi lebyi faneleke leswaku ti kota ku tamela timhaka ta misava. (1 Vakorinto 6:1) U tilwerile eka huvo ya swa milawu ya Rhoma, hambi ku ri ku endla xikombelo xo yisa nandzu wakwe eka Khezari. A hi swona leswaku masungulo ya tihuvo ta misava ma hoxile.—Mintirho 24:10; 25:10, 11.

Tihuvo ta misava i switirho swa “valawuri lava tlakukeke.” Vona va “vekiwile hi Xikwembu,” naswona va endla milawu ni ku endla leswaku yi landzeleriwa. Pawulo u tsarile a ku: “I nandza wa Xikwembu ku ku pfuna. Kambe loko u endla leswo biha, u fanele ku chava, hikuva hosi a yi lo halahala ku tamela banga; yi rhumiwile hi Xikwembu ku va murihiseti la baka mudyohi.” Vakreste a va byi ‘kaneti vuhosi’ loko byi tirha mintirho yoleyo ya le nawini, hikuva a va lavi ‘ku lwisana na byona’ kutani va kuma nxupulo.—Varhoma 13:1-4; Tito 3:1.

Leswaku va ringanisela etimhakeni to karhi, Vakreste va fanele va swi xiya loko va ta swi kota ku titsongahata eka leswi koxiwaka hi Khezari. Pawulo u nyikele ndzayo a ku: “Humeselani hinkwavo [valawuri lava tlakukeke] tifanelo ta vona; loyi a fanelaka ku amukela ndzuvo, n’wi nyikeni; loyi a fanelaka ku luviwa, n’wi luveni; loyi a fanelaka ku chaviwa, n’wi chaveni.” (Varhoma 13:7) Rero i rungula leri kongomeke malunghana ni swa timali. (Matewu 22:17-21) Loko Khezari a vula leswaku vaaki va fanele va tirhisa nkarhi ni matimba ya vona leswaku va basisa mapato kumbe ku endla ntirho wun’wana lowu nga exikarhi ka mintirho ya Khezari, Mukreste un’wana ni un’wana u fanele a tiendlela xiboho loko a ta wu endla.—Matewu 5:41.

Vakreste van’wana va langute ntirho wa le hubyeni yo avanyisa tanihi ku nyika Khezari leswi nga swa Khezari. (Luka 20:25) Entirhweni wa le hubyeni yo avanyisa, ntirho lowu endliwaka i ku yingisela vumbhoni ni ku nyikela mavonelo lamanene eka tinhla to karhi kumbe nawu. Hi xikombiso, eka huvo-nkulu vaavanyisi va endla xiboho xa loko vumbhoni byi swi endla swi faneleka leswaku munhu wo karhi a tisiwa leswaku a ta tengisiwa; a va vuli loko a ri ni nandzu kumbe a nga ri na wona. Ku vuriwa yini hi ku tengisiwa loku tolovelekeke? Etimhakeni ta tiko, huvo yo avanyisa yi nga ha humesa xigwevo xa ku onhakeriwa kumbe ndziho. Etimhakeni ta vugevenga, ku endliwa xiboho xa loko vumbhoni byi sekela xigwevo kumbe e-e. Minkarhi yin’wana hi yona yi bohaka leswaku hi xihi xigwevo lexi vekiweke hi nawu lexi faneleke ku tirhisiwa. Kutani hulumendhe yi tirhisa matimba ya yona “leswaku yi kombisa vukari bya yona eka loyi a titolovetaka leswo biha,” kumbe “ku avanyisa lava endlaka leswo biha.”—1 Petro 2:14, ringanisa NW.

Ku vuriwa yini hi loko Mukreste a twa leswaku ripfalo ra yena a ri n’wi pfumeleli ku tirha ehubyeni yo karhi yo avanyisa? Bibele a yi wu boxi ntirho wa le hubyeni yo avanyisa, kutani a nge vuli a ku, ‘Swi lwisana ni vukhongeri bya mina ku tirha eka huvo yin’wana ni yin’wana yo avanyisa.’ Hi ku ya hi mhaka ya kona, a nga ha vula leswaku ku tirha ehubyeni yo karhi yo avanyisa swi lwisana ni ripfalo rakwe. Leswi swi nga va tano loko mhaka ya kona yi fambelana ni vunghwavava, ku xixa nyimba, ku dlaya, kumbe mhaka yin’wana leyi eka yona a nga tirhisaka mianakanyo ya yena leyi leteriweke hi vutivi bya Bibele, ku nga ri hi nawu wo karhi wa tiko. Hambiswiritano, swi nga ha endleka leswaku nandzu lowu a hlawuleriweke wona wu nga katsi timhaka to tano.

Mukreste la wupfeke u ta tlhela a vona loko ku ri leswaku a nge hoxi xandla hi ndlela yihi na yihi eka xigwevo lexi humesiweke hi vaavanyisi. (Ringanisa Genesa 39:17-20; 1 Timotiya 5:22.) Loko ku endliwa xiboho lexi hoxeke naswona ku humesiwa xigwevo xa rifu, xana Mukreste a nge vi ni vutihlamuleri bya nandzu wa ngati? (Eksoda 22:2; Deteronoma 21:8; 22:8; Yeremiya 2:34; Matewu 23:35; Mintirho 18:6) Eku tengisiweni ka Yesu, Pilato a a lava leswaku a nga vi ni “nandzu wa rifu ra munhu loyi.” Xikan’we-kan’we Vayuda va ku: “Rifu ra yena a ri ve ehenhla ka hina ni le henhla ka vana va hina.”—Matewu 27:24, 25.

Loko Mukreste a ve kona entirhweni wa le hubyeni yo avanyisa, hilaha a lerisiweke hakona hi hulumendhe, kambe hikwalaho ka ripfalo rakwe a ala ku tirha emhakeni yo karhi ku nga khathariseki ndlela leyi muavanyisi a sindzisaka ha yona, Mukreste u fanele a tilunghiselela ku langutana ni vuyelo bya kona—hambi i ku rihisiwa kumbe ku khotsiwa.—1 Petro 2:19.

Xo hetelela, Mukreste un’wana ni un’wana la langutanaka ni ntirho wa huvo ya nawu u fanele a vona leswaku hi yihi ndlela leyi a faneleke a yi teka, hi ku landza ku twisisa ka yena Bibele ni ripfalo ra yena n’wini. Vakreste van’wana va wu nghenerile ntirho wa huvo yo avanyisa naswona va tirhile etihubyeni to hambana-hambana. Van’wana va titwe va boheka ku ala hambiloko va langutane ni nxupulo. Mukreste un’wana ni un’wana u fanele a tiendlela xiboho xa leswi a faneleke a swi endla, naswona van’wana a va fanelanga va sola xiboho xa yena.—Vagalatiya 6:5.