Naḥmanides—Xana A A Lwisana Ni Vukreste?

MALEMBE ya le Xikarhi. Xana ma ku tsundzuxa yini? Tinyimpi ta Nkutsulo ke? Vukonanisi? Ku xanisiwa? Hambileswi a wu ri nkarhi lowu a wu nga fambisani ni ku vulavula hi vukhongeri hi ku ntshunxeka, hi nkarhi wolowo, hi lembe ra 1263, wun’wana wa minjhekanjhekisano yo hlawuleka ya Vakreste lava nga Vayuda hi nkarhi wa matimu ya Yuropa wu humelerile. I vamani lava a va katseka? Hi tihi timhaka leti vutisiweke? Xana yi nga hi pfunisa ku yini namuntlha leswaku hi kota ku vona vukhongeri bya ntiyiso?

I Yini Lexi Tlhontlheke Njhekanjhekisano?

Eka Malembe ya le Xikarhi hinkwawo, Kereke ya Rhoma Khatoliki yi tivonakarise tanihi vukhongeri bya ntiyiso. Hambiswiritano, Vayuda a va tshikanga ku tivula ka vona vanhu lava hlawuriweke va Xikwembu. Ku tsandzeka ka kereke ku khorwisa Vayuda mayelana ni xilaveko xo hundzuka ku vange ku karhateka ka kereke naswona hakanyingi ku vange madzolonga ni ku xanisiwa. Hi nkarhi wa Tinyimpi ta Nkutsulo makume ya magidi ya Vayuda ma dlayeteriwile kumbe ma hisiwa etimhandzini ta nxaniso loko ma byeriwe ku hlawula exikarhi ka nkhuvulo kumbe rifu. Ematikweni yo tala ku lwisana ni Vuyuda loku hlohloteriweke hi kereke a ku andzile.

Kambe, langutelo leri hambaneke a ri ri kona eSpain ra Vukhatoliki hi lembe-xidzana ra vu-12 ni ra vu-13. Vayuda a va nyikiwa ntshunxeko wa vukhongeri—ntsendze loko va nga hlaseli vukhongeri bya Vukreste—naswona a va nyikiwa ni swikhundla leswi tlakukeke ehubyeni ya hosi. Kambe endzhaku ka kwalomu ka lembe-xidzana va ri karhi va kombiwa tintswalo toleto, vaprista va Dominiki va teke magoza yo hunguta nkucetelo wa Vayuda evanhwini ni ku hundzula Vayuda va nghena eka Vukhatoliki. Hosi James wo Sungula wa le Aragon a tshikileriwile hi valandzeri va Dominiki leswaku a lunghiselela njhekanjhekisano wa ximfumo, lowu xikongomelo xa wona a ku ri ku kombisa ku nga pfuni nchumu ka Vayuda ni xilaveko xa ku hundzuka ka Vayuda hinkwavo.

Lowu a ku nga ri njhekanjhekisano wo sungula wa Vakreste lava nga Vayuda. Hi lembe ra 1240, njhekanjhekisano wa ximfumo wu ve kona le Paris, eFurwa. Xikongomelo-nkulu xa wona a ku ri ku ringa buku leyi kwetsimaka eka Vayuda, ku nga Talmud. Hambiswiritano, Vayuda lava a va hlanganyela a va nyikiwe ntshunxeko wutsongo wo vulavula. Endzhaku ka loko kereke yi twarise ku hlula ka yona eka njhekanjhekisano lowu, tikopi to tala swinene ta Talmud ti hisiwile emintsendzeleni.

Kambe hikwalaho ka xivindzi, Hosi James wo Sungula wa le Aragon a nga ku pfumelelanga ku ringa ko tano ko vungunya. Hi ku xiya leswi, valandzeri va Dominiki va ringete endlelo rin’wana. Hilaha Hyam Maccoby a swi hlamuseleke hakona ebukwini ya yena leyi nge Judaism on Trial, va rhambe Vayuda eka njhekanjhekisano “hi ku khongotela ni ku tiendla onge va ni mahanyelo lamanene, ematshan’weni yo sola ku fana ni le Paris.” Valandzeri va Dominiki va hlawule Pablo Christiani tanihi muyimeri lonkulu wa vona, Muyuda loyi a hundzukeke Mukhatoliki naswona a veke muprista wa Dominiki. Hi ku tirhisa vutivi bya Pablo Christiani bya Talmud ni matsalwa ya varhabi, valandzeri va Dominiki va titwe va tiyiseka leswaku va nga yi yimela mhaka ya vona.

Ha Yini Ku Hlawuriwe Naḥmanides?

Ko va munhu un’we ntsena le Spain loyi a faneleka hi tlhelo ra moya leswaku a ta yimela Vayuda eka njhekanjhekisano—Moses ben Naḥman, kumbe Naḥmanides.a Naḥmanides u velekiwe kwalomu ka 1194 le doroba-nkulu ra Gerona, emalembeni ya yena ya kondlo-a-ndzi-dyi ana se a tikomba leswaku i xidyondzi xa Bibele ni xa Talmud. Loko a ri ni malembe ya 30, u tsale tinhlamuselo to tala hi Talmud naswona endzhakunyana u ve muvulavuleri lonkulu eka njhekanjhekisano wa matsalwa ya Maimonides lama xungeteke ku avanyisa vanhu va Vayuda.b Naḥmanides u langutiwa tanihi xidyondzi lexikulu xa Muyuda xa Bibele ni Talmud eka xitukulwana xa nkarhi wa yena naswona kumbexana a ri wa vumbirhi ku suka eka Maimonides ntsena eka nkucetelo wa yena wa Vuyuda hi nkarhi wolowo.

Naḥmanides u kombise nkucetelo lowukulu eka vaaki va Vayuda le Catalonia, hambi ku ri Hosi James wo Sungula u n’wi vutisile eka timhaka to hambana-hambana ta Mfumo. Vutlhari bya yena a byi xiximiwa hi Vayuda ni Vamatiko hilaha ku fanaka. Valandzeri va Dominiki va xiye leswaku loko va ta tsongahata Vayuda hilaha ku humelelaka, yena, rhabi wa vona lonkulu, a ta va yena loyi a ta endla njhekanjhekisano.

Naḥmanides a a kanakana ku pfumela eka njhekanjhekisano, a xiya leswaku valandzeri va Dominiki a va nga ri na kungu ra ku ya hi nghohe. A a fanele a hlamula swivutiso kambe a nga ta vutisa ni xin’we. Hambiswiritano, u pfumelelane ni xikombelo xa hosi, a kombela leswaku a nyikiwa mpfumelelo wo vulavula hi ku ntshunxeka loko a hlamula. Hosi James wo Sungula u pfumelelane na swona leswi. Mpfumelelo wo tano wo vulavula hi ku ntshunxeka loku pimiweke a wu nga si tshama wu va kona naswona a wu tlhelanga wu va kona eka Malembe ya le Xikarhi hinkwawo, ku nga vumbhoni lebyi nga erivaleni bya langutelo ra hosi leri tlakukeke eka Naḥmanides. Hambiswiritano, Naḥmanides a chava. Loko a a voniwa leswaku wa sihalala swinene eka njhekanjhekisano, a ku ta va ni vuyelo lebyi nga ni khombo eka yena ni vaaki va Vayuda. Dzolonga a ri ta sungula nkarhi wun’wana ni wun’wana.

Njhekanjhekisano Wa Naḥmanides Na Pablo Christiani

Njhekanjhekisano wu endleriwe exigodlhweni xa hosi le Barcelona. Ku khomiwe minongonoko ya mune—hi July 20, 23, 26, na 27, hi 1263. Hosi yi rhangele hi yoxe eka nongonoko wun’wana ni wun’wana, laha a ku ri ni vanhu vo xiximeka vo hambana-hambana va Kereke ni va Mfumo, swin’we ni Vayuda va ndhawu yoleyo.

Kereke a yi tiyiseka hi vuyelo bya njhekanjhekisano. Eka nhlamuselo ya vona ya ximfumo, valandzeri va Dominiki va vule leswaku xikongomelo xa njhekanjhekisano a ‘ku nga ri leswaku ku fanele ku kanetaniwa hi ripfumelo onge hi loko ri ri mhaka leyi kanakaniwaka, kambe leswaku ku herisiwa swihoxo swa Vayuda ni ku susa ripfumelo leri tiyeke ra Vayuda vo tala.’

Hambileswi a ri ni malembe ya 70 hi vukhale, Naḥmanides u kombise vutlhari hi ku lava ku pima bulo ri va etimhakeni ta nkoka ntsena. U sungule hi ku vula marito lawa: “Minjhekanjhekisano ya [nkarhi lowu hundzeke] exikarhi ka vamatiko ni Vayuda yi khumbe swiphemu swo tala swa minkhuvo ya vukhongeri leyi nsinya wa nawu wa xisekelo wa ripfumelo wu nga titshegangiki hi wona. Hambiswiritano, ehubyeni leyi ya vuhosi, ndzi navela ku vulavula ntsena hi timhaka leti njhekanjhekisano lowu hinkwawo wu titshegeke ha tona.” Endzhaku ka sweswo ku pfumeriwile leswaku timhaka leti ti ta gimetiwa emhakeni ya leswaku kumbexana Mesiya ana se u tile, kumbexana a ri Xikwembu kumbe munhu, na leswaku Vayuda kumbe Vakreste va na nawu wa ntiyiso.

Eka marito ya yena yo sungula, Pablo Christiani u vule leswaku u ta va kombisa eka Talmud leswaku Mesiya ana se u tile. Naḥmanides u hlamule hi leswaku loko mhaka leyi yi ri ntiyiso, ha yini varhabi lava amukeleke Talmud va nga n’wi amukelanga Yesu? Ematshan’weni yo kandziyisa marito ya yena hi ku hlamula hi Matsalwa hi ndlela leyi twisisekaka, Christiani hi ku phindha-phindha u kombetele eka tindzimana leti nga twisisekiki ta varhabi leswaku a seketela njhekanjhekisano wa yena. Eka yinhla yin’wana ni yin’wana Naḥmanides u kanete lava hi ku kombisa leswaku a ma nga tshahiwanga hi ku landza mongo. A swi twisiseka leswaku Naḥmanides a ta tihlawula tanihi la nga ni vutshila swinene eku kaneteni ka matsalwa lawa lawa a tinyiketeleke vutomi bya yena hinkwabyo ku ma hlaya. Hambiloko Christiani a kombetela eka Tsalwa, njhekanjhekisano wa yena wu kandziyise tinhla leti a ti kaneteka hi ku olova.

Hambileswi a lerisiwe ku hlamula swivutiso, Naḥmanides a swi kota ku nyikela bulo ra matimba swinene leri kombiseke lexi endleke xikhundlha xa Kereke ya Khatoliki xi nga amukeleki eka Vayuda ni le ka vanhu van’wana lava ehleketaka. Malunghana ni dyondzo ya Vunharhu-un’we, u te: “Miehleketo ya Muyuda wihi na wihi kumbe ya munhu wihi na wihi a yi nge n’wi pfumeleli ku pfumela leswaku Muvumbi wa tilo ni misava . . . a nga hundza embelekweni ya wansati wa Muyuda . . . naswona endzhakunyana [a] nyiketiwa emavokweni ya valala va yena, lava . . . n’wi dlayeke.” Naḥmanides u vule hi ku kongoma a ku: “Leswi u swi pfumelaka—naswona hi swona masungulo ya ripfumelo ra wena—a swi amukeleki eka mianakanyo leyi [twisisaka].”

Loko a kandziyisa ku nga twanani loku ku fikela ni namuntlha ku siveleke Vayuda vo tala leswaku va teka Yesu tanihi Mesiya, Naḥmanides u kandziyise nandzu lowukulu wa ngati wa kereke. U te: “Muprofeta u vula leswaku enkarhini wa Mesiya, . . . va ta fula matlhari ya vona ma va swikomu, ni mafumu ya vona ma va masikeri; tiko rin’wana ri nga ka ri nga ha pfuki rin’wana, a va nge he dyondzi nyimpi. Ku sukela emasikwini ya Nazareta ku fikela sweswi, misava hinkwayo yi tele madzolonga ni vukanganyisi. [Hakunene], Vakreste va halata ngati yo tala ku tlula matiko hinkwawo, va tlhela va hanya vutomi lebyi thyakeke. Wa nga vona ndlela leyi a swi ta ku tikela ha yona, hosi ya nga, ni tindhuna-nkulu ta wena loko ti nga ha . . . dyondzi nyimpi!”—Esaya 2:4.

Endzhaku ka nongonoko wa vumune, hosi yi yimise njhekanjhekisano. Yi vule leswi eka Naḥmanides: “A ndzi si tshama ndzi vona munhu wo thathela tanihi laha u endleke hakona.” Hi ku pfumelelana ni xitshembiso xa yona, yi va tshembise ntshunxeko wo vulavula ni ku sirheleta Naḥmanides, Hosi James wo Sungula wa le Aragon u n’wi rhumele ekaya, a ri ni nyiko ya 300 wa tidinari. Hi xikombelo xa bixopo wa le Gerona, Naḥmanides u tsale rhekhodo ya njhekanjhekisano.

Loko a vulavula hi ku hlula loku heleleke, a swi ri erivaleni leswaku valandzeri va Dominiki a va hlundzukile. Endzhakunyana va vone Naḥmanides nandzu hikwalaho ko sandza kereke, va tirhisa matsalwa ya yena ya malunghana ni njhekanjhekisano tanihi vumbhoni. Hi ku nga eneriseki hi ndlela leyi hosi yi khomeke Naḥmanides ha yona, valandzeri va Dominiki va endle xikombelo eka Mupapa Clement wa Vumune. Hambileswi a ri ni malembe yo tlula 70 hi vukhale, Naḥmanides u hlongoriwile eSpain.c

Xana Ntiyiso Wu Nga Kumiwa Kwihi?

Xana marito ya ntlawa wa tlhelo lerin’wana ma hi pfuna ku vona vukhongeri bya ntiyiso? Leswi ntlawa wun’wana ni wun’wana a wu kandziyisa swihoxo swa tlhelo lerin’wana, a wu nyikelanga rungula leri nga erivaleni ra ntiyiso. Leswi Naḥmanides a swi kaneteke hi ku olova a ku nga ri ntiyiso wa Vukreste, kambe ematshan’weni ya sweswo, a ku ri dyondzo ya vanhu, yo tanihi dyondzo ya Vunharhu-un’we, leyi sunguriweke hi Vujagana eka malembe-xidzana ya le ndzhaku ka Yesu. Mahanyelo layo biha ya Vujagana ni ku halatiwa ka ngati hi vomu, loku kandziyisiweke hi Naḥmanides hi xivindzi, na swona i timhaka leti nga landzulekiki ta matimu lama rhekhodiweke.

Ehansi ka swiyimo leswi a swi nonon’hwi ku twisisa lexi endleke Naḥmanides ni Vayuda van’wana, leswaku va nga tsakisiwi hi minjhekanjhekisano yo tsakela Vukreste. Ku engetela kwalaho, njhekanjhekisano wa Pablo Christiani a wu sekeriwe ku nga ri eku hlamulaneni loku nga erivaleni ka Matsalwa ya Xiheveru, kambe eka matsalwa lama nga tirhisiwiki kahle ya varhabi.

Entiyisweni, Naḥmanides a nga byi kanetanga Vukreste bya ntiyiso. Enkarhini wa yena ku vonakala ka ntiyiso ka tidyondzo ta Yesu ni vumbhoni bya Vumesiya bya yena a swi twisisiwanga hikwalaho ka vuyimeri bya mavunwa. Ku humelela ka dyondzo yo tano ya vugwinehi entiyisweni a ku profetiwe hi Yesu ni vaapostola va yena.—Matewu 7:21-23; 13:24-30, 37-43; 1 Timotiya 4:1-3; 2 Petro 2:1, 2.

Hambiswiritano, vukhongeri bya ntiyiso byi vonaka hi ku olova namuntlha. Yesu u vule leswi malunghana ni valandzeri va yena va ntiyiso: “Mi ta va tiva hi mintirho ya vona. . . . Murhi lowunene wu tswala mihandzu leyo nandziha, ni murhi lowo biha wu tswala mihandzu leyo biha.” (Matewu 7:16, 17) Ha ku rhamba leswaku u ta tivonela hi wexe. Pfumelela Timbhoni ta Yehovha ti ku pfuna ku sungula ku kambisisa vumbhoni bya Matsalwa. Xisweswo u ta dyondza nhlamuselo ya ntiyiso ya switshembiso hinkwaswo swa Xikwembu leswi fambisanaka na Mesiya ni ku fuma ka yena.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Naḥmanides u vulavule hi mhaka ya yena le Barcelona

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 19]

Illustrations on pages 19-20: Reproduced from Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s