Maimonides—Wanuna Loyi A Hundzuleke Vuyuda

“KU SUKA eka Muxe ku ya fika eka Moses, ku hava loyi a a fana na Moses.” Vayuda vo tala va xiya xihlambanyo lexi xa xihundla tanihi xiga xo fundzha mutivi wa filosofi wa Muyuda wa lembe-xidzana ra vu-12, mukatsakanyi ni muhlamuseri wa Talmud ni Matsalwa, Moses Ben Maimon—loyi nakambe a tiviwaka tanihi Maimonides na Rambam.a Vo tala namuntlha a va n’wi tolovelangi Maimonides, kambe tibuku ta yena ti va khumba swinene Vayuda, Mamoslem ni ndlela leyi kereke a yi anakanya ha yona esikwini ra yena. Kahle-kahle, u hundzule Vuyuda swinene. Xana Maimonides a a ri mani, naswona hikwalaho ka yini Vayuda vo tala va n’wi languta tanihi “Muxe wa vumbirhi”?

Xana Maimonides A A Ri Mani?

Maimonides u velekiwe le Córdoba, eSpain, hi 1135. Tata wa yena, Maimon, loyi a n’wi nyikeke ndzetelo wa vukhongeri loko a ha ri ntsongo, a a ri xidyondzi lexi dumeke lexi humaka endyangwini wa vufundhisi lowu hlawulekeke. Loko Maalmohad ma hlule Córdoba hi 1148, Vayuda va langutane ni nhlawulo wo tihundzula Maislam kumbe va baleka. Leswi swi endle leswaku ndyangu wa Maimonides wu tsendzeleka nkarhi wo leha. Hi 1160 va ake le Fez, eMorocco, laha a nga leteriwa kona tanihi n’anga. Hi 1165 ndyangu wa yena wu boheke ku balekela ePalestina.

Hambi swi ri tano, le Israyele a ku nga ri na ku rhula. Vanhu va nga ri vangani va Vayuda a va langutane ni khombo leri humaka eka Valweri va Nkutsulo va Vujagana ni mavuthu ya Mamoslem hi laha ku fanaka. Endzhaku ka tin’hweti leti nga ehansi ka tsevu va ri “eTikweni ro Kwetsima,” Maimonides ni ndyangu wa yena va kume vutumbelo le Fustat, Doroba-nkulu ra Khale ra le Cairo, aEgypt. A ku ri kona kwala, laha vuswikoti bya Maimonides byi xiyiweke kona ngopfu. Hi 1177 u ve nhloko ya Vayuda, ivi hi 1185 a vekiwa ku va n’anga ehubyeni ya murhangeri wa Mamoslem la tivekaka ngopfu, Saladin. Maimonides u hlayise swikhundla leswi haswimbirhi ku kondza a fa hi 1204. Vutshila bya yena bya vutshunguri a byi dume ngopfu lerova ku vuriwe leswaku Hosi Richard wa Mbilu ya Nghala wa le Nghilandi u endle matshalatshala yo kuma Maimonides leswaku a va n’anga ya yena.

Xana U Tsale Yini?

Maimonides a a ri mutsari la nga ni vuswikoti. Loko a balekela nxaniso wa Mamoslem, hi ku tumbela ni ku tsutsuma, u tsale buku ya yena yo sungula leyi dumeke leyi nge, Commentary on the Mishnah.b Yi hlamusela mianakanyo yo tala ni marito lama nga le ka Mishnah lama tsariweke hi Xiarabu, minkarhi yin’wana yi hundzukela eka tinhlamuselo ta filosofi ya Maimonides hi Vuyuda. Exiyengeni lexi hlamuselaka rungula ra Sanhedrin, Maimonides u vumbe misinya ya milawu ya xisekelo ya 13 ya ripfumelo ra Xiyuda. Vuyuda a byi ri hava nawu lowu tivekaka, kumbe nxaxamelo wa tidyondzo ta xisekelo. Sweswi, Misinya ya Milawu ya Ripfumelo ya 13 ya Maimonides yi hundzuke xikombiso lexi landzeleriweke eku endliweni ka ntlhandlamano wa tidyondzo ta Xiyuda.—Vona bokisi, tluka 23.

Maimonides u ringete ku hlamusela ntlhandlamano lowu twisisekaka wa swilo hinkwaswo, hambi i swa nyama kumbe i swa moya. A a nga twanani ni ku pfumela hinkwaswo, a lava leswaku xin’wana ni xin’wana xi hlamuseriwa, hi ku ya hi leswi a swi vitaneke vumbhoni lebyi twisisekaka ni lebyi twalaka. Mboyamelo lowu wa ntumbuluko wu endle leswaku a tsala buku ya yena leyikulu—Mishneh Torah.c

Esikwini ra Maimonides Vayuda a va teka “Torah,” kumbe “Nawu,” tanihi lowu nga tirhiki eka marito lama tsariweke, hi Muxe ntsena, kambe eka tinhlamuselo hinkwato ta vafundhisi ta Nawu lowu, eka malembe-xidzana hinkwawo. Mianakanyo leyi a yi rhekhodiwe eka Talmud ni le ka swiboho swa magidi swa vufundhisi ni le ka tibuku leti vulavulaka hi Talmud. Maimonides u xiye leswaku mpimo hinkwawo wa rungula ni ku nga hleleki ka rona swi vanga leswaku Vayuda lava tolovelekeke va tsandzeka ku tiendlela swiboho leswi khumbaka vutomi bya vona bya siku na siku. Vo tala a va nga ta swi kota ku heta vutomi bya vona hinkwabyo va dyondza tibuku ta vufundhisi, leti to tala ta tona a ti tsariwe hi Xiaramu lexo tika. Ntlhantlho wa Maimonides a ku ri ku hlela rungula leri, a kandziyisa swiboho leswi tirhaka, ni ku ri vumba ri va tibuku ta 14 leti fambisanaka, leti avanyisiweke hi ku ya hi tinhloko-mhaka ta tona. U ti tsale kahle hi ndlela leyinene leyi twalaka, na hi Xiheveru lexi khulukaka.

Mishneh Torah a ku ri nkongomiso lowu tirhaka swinene lerova varhangeri van’wana va Xiyuda a va anakanya leswaku yi ta siva Talmud hi ku helela. Kambe, hambi ku ri lava a va yi kaneta, va pfumela leswaku buku leyi a yi tsariwe hi vutshila lebyikulu. Nkatsakanyo lowu lowu hlelekeke swinene a ku ri nhluvuko lowu vangeke ku hundzuka lokukulu, lowu hundzuleke swinene fambiselo ra Vuyuda, leri vanhu lava tolovelekeke a va nga ha swi koti ku fambisana na rona kumbe ku ri twisisa.

Kutani, Maimonides u tlhele a sungula ku tsala buku yin’wana leyikulu—The Guide for the Perplexed. Hikwalaho ka ku hundzuluxeriwa ka Xigriki xa le henhla, xi yisiwa eka Xiarabu, Vayuda vo tala a va sungula ku tolovelana na Aristotle ni vativi va filosofi van’wana. Van’wana a swi va tikela, a va kuma swi nonon’hwa ku twananisa nhlamuselo-nene ya marito ya Bibele ni filosofi. Ebukwini leyi nge The Guide for the Perplexed, Maimonides loyi a tsakela Aristotle ngopfu, u lave ku hlamusela mongo wa Bibele ni Vuyuda hi ndlela leyi twananaka ni mianakanyo ya filosofi ni mianakanyo ya vanhu.—Ringanisa 1 Vakorinto 2:1-5, 11-16.

Ku engetela eka tibuku leti letikulu ni tibuku tin’wana ta vukhongeri, Maimonides u tsale rungula leri xiyekaka hi tlhelo ra vutshunguri ni ta ntivo-tinyeleti. Ku ni mhaka yin’wana leyi nga fanelangiki ku honisiwa malunghana ni matsalwa yakwe yo tala. Encyclopaedia Judaica ya hlamusela: “Mapapila ya Maimonides ma fungha nguva yo hlawuleka eku tsariweni ka mapapila. I mutsari wo sungula wa papila ra Xiyuda loyi mapapila ya yena ma hlayisiweke ngopfu. . . . Mapapila ya yena a ma nghena emianakanyweni ni le timbilwini ta lava a a va tsalela, naswona a a hambanise matsalelo ya yena leswaku ma fanelana na vona.”

Xana U Dyondzise Yini?

Eka Misinya ya Milawu ya yena ya Ripfumelo ya 13, Maimonides u nyikele nxaxamelo lowu twisisekaka wa ripfumelo, lowu wun’wana wa wona wu sekeriweke eMatsalweni. Hambi swi ri tano, misinya ya milawu ya vunkombo ni ya vukaye yi lwisana ni mongo wa ripfumelo leri sekeriweke eMatsalweni ro pfumela eka Yesu tanihi Mesiya.d Hikwalaho ka ku vona tidyondzo ta vagwinehi va Vujagana, to tanihi Vunharhu-un’we ni vukanganyisi bya vona lebyi nga erivaleni, lebyi kombisiweke hi ku halatiwa ka ngati eka Tinyimpi ta Nkutsulo, a swi hlamarisi leswi Maimonides a nga dzikangiki ngopfu emhakeni ya Vumesiya bya Yesu.—Matewu 7:21-23; 2 Petro 2:1, 2.

Maimonides wa tsala: “Xana xi nga va kona xikhunguvanyiso lexikulu ku tlula [Vukreste] ke? Vaprofeta hinkwavo va vulavula hi Mesiya tanihi mukutsuri wa Israyele ni muponisi wa rona . . . [Ku hambana ni sweswo, Vukreste] byi vange leswaku Vayuda va lovisiwa hi tlhari, masalela ya vona ma hangalasiwa ni ku tsongahatiwa, Torah yi cinciwa, ni vunyingi bya vanhu va dyoha ni ku tirhela xikwembu ematshan’weni yo tirhela Hosi.”—Mishneh Torah, “Milawu Ya Tihosi ni Tinyimpi Ta Tona,” ndzima 11.

Kambe, hambi leswi va n’wi kombiseke xichavo xonghasi, Vayuda vo tala va hlawula ku honisa Maimonides eka timhaka to karhi leti a a vulavula ha tona hi ku kongoma. Hikwalaho ka ku andza ka nkucetelo wa Vuyuda lebyi nga twisisekiki (Kabbalah), vungoma bya tinyeleti a byi sungula ku duma exikarhi ka Vayuda. Maimonides u tsarile a ku: “Un’wana ni un’wana la katsekaka eka vungoma bya tinyeleti naswona a kunguhata ntirho wa yena kumbe riendzo hi nkarhi lowu vekiweke hi vangoma va tinyeleti, u fanele ku kwapiwa hi ximoko . . . Timhaka leti hinkwato i mavunwa ni vuxisi . . . Un’wana ni un’wana la pfumelaka etimhakeni leti . . . i xiphukuphuku naswona u pfumala ku twisisa.”—Mishneh Torah, “Milawu Ya Ku Gandzela Swikwembu Swa Hava,” ndzima 11; ringanisa Levhitika 19:26; Deteronoma 18:9-13.

Maimonides u tlhele a sola swinene mukhuva wun’wana: “[Vafundhisi] va tisungulele swilaveko swa timali leti humaka eka vanhu vo karhi ni le migangeni, va tlhela va endla vanhu ku ehleketa hi vuphukuphuku lebyi heleleke leswaku i xikolokolo naswona swi fanerile leswaku va va nyika mali . . . Hinkwaswo leswi swi hoxile. Ku hava rito ni rin’we, ku nga ha va eka Torah kumbe emaritweni ya tintlharhi ta [Talmud], leri seketelaka dyondzo yoleyo.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Ku hambana ni vafundhisi lava, Maimonides u tirhe hi matimba tanihi n’anga leswaku a tiwundla, a nga amukelanga hakelo ya ntirho wa yena wa vukhongeri.—Ringanisa 2 Vakorinto 2:17; 1 Vatesalonika 2:9.

Xana Vuyuda Ni Vupfumeri Byin’wana Swi Khumbeke Njhani?

Profesa Yeshaiahu Leibowitz wa Yunivhesiti ya Xiheveru, eJerusalem, u te: “Maimonides i munhu la nga ni nkucetelo swinene ematin’wini ya Vuyuda, ku sukela enguveni ya Vapatriarka ni Vaprofeta ku ta fikela enguveni leyi.” Encyclopaedia Judaica yi ri: “Nkucetelo wa Maimonides eka swiendlakalo swa nkarhi lowu taka swa Vuyuda i wukulu. . . . C. Tchernowitz . . . u vula ni leswaku loko a ku nga ri Maimonides, Vuyuda a byi ta va byi phatluke hi mimpambukwa ni vupfumeri byo hambana-hambana . . . A ku ri xikongomelo-nkulu xa yena ku hlanganisa mintlawa leyi yo hambana-hambana.”

Hi ku lunghiselela mianakanyo ya Xiyuda leswaku yi fanelekela mianakanyo ya yena ya nhleleko ni vutlharhi bya mianakanyo, Maimonides u hundzule nhlamuselo ya Vuyuda. Swidyondzi ni mintshungu hi ku fanana swi kume nhlamuselo leyi leyintshwa yi tirha ni ku tsakisa. Hambi ku ri vakaneti va yena eku heteleleni va amukele swiringanyeto swo tala swa Maimonides. Hambi leswi matsalwa ya yena a ma endleriwe ku ntshunxa Vayuda eka xilaveko xo titshega hi tinhlamuselo leti nga heriki, tinhlamuselo to leha ti tlhele ti tsariwa hi ku hatlisa mayelana ni tibuku ta yena.

Encyclopaedia Judaica yi ri: “Maimonides a a ri . . . mutivi wa filosofi wa Muyuda la xiyekaka wa Malembe ya le Xikarhi, naswona buku ya yena leyi nge Guide of the Perplexed i buku ya nkoka swinene ya filosofi leyi humesiweke hi Muyuda.” Hambi leswi a yi tsariwe hi Xiarabu, buku leyi nge The Guide for the Perplexed yi hundzuluxeriwe yi yisiwa eka Xiheveru enkarhini wa ku hanya ka Maimonides, naswona endzhakunyana ka sweswo yi yisiwa eka Xilatini, ku endlela leswaku yi kumeka yi ta dyondziwa eYuropa hinkwaro. Hikwalaho ka sweswo, ku rharhangana ni ku hlamarisa ka filosofi ya Maimonides leyi nga ya Aristotle ni mianakanyo ya Xiyuda, swi nghene emianakanyweni ya Vujagana ivi swi duma hi ku hatlisa. Swidyondzi swa Vujagana swa nkarhi wolowo, swo tanihi Albertus Magnus na Thomas Aquinas, hakanyingi a swi kombetela eka mavonelo ya Maimonides. Swidyondzi swa Maislem na swona swi kuceteriwile. Swiringanyeto swa Maimonides swa filosofi swi kucetele vativi va filosofi ya Xiyuda va le ndzhakunyana, vo tanihi Baruch Spinoza, leswaku va hambana hi ku helela ni Vuyuda lebyi amukelekaka.

Maimonides a nga ha va a tekiwe tanihi wanuna wa Ndzhundzunuko loyi a hanyeke emahlweni ka Ndzhundzunuko. Ku kandziyisa ka yena leswaku ripfumelo ri fanele ri fambisana ni ku twisisa, ka ha ri nsinya wa nawu wa matimba. Nsinya lowu wa nawu wu endle leswaku a byi kaneta hi matimba vukholwa-hava bya vukhongeri. Kambe, xikombiso lexo biha xa Vujagana ni nkucetelo wa filosofi wa Aristotle, hakanyingi swi n’wi sivele ku fikelela makumu lama heleleke lama twananaka ni ntiyiso wa Bibele. Hambi leswi ku nga riki hinkwavo lava nga ta pfumelelana ni marito lama kwevetliweke esirheni ra Maimonides—“Ku suka eka Muxe ku ya eka Moses, ku hava loyi a a fana na Moses”—swi fanele swi pfumeriwa leswaku u hundzule ndlela ni xivumbeko xa Vuyuda.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

MISINYA YA MILAWU YA RIPFUMELO YA 13 YA MAIMONIDESe

1. Xikwembu i Muvumbi ni Mufumi wa swilo hinkwaswo. Xona xi ri xoxe xi endlile, xa ha endla naswona xi ta endla swilo hinkwaswo.

2. Xikwembu i xin’we. Ku hava vun’we lebyi fanaka ni bya xona hi ndlela yo karhi.

3. Xikwembu a xi na miri. Mianakanyo ya nyama a yi tirhi eka xona.

4. Xikwembu i xo sungula ni xo hetelela.

5. Swi fanerile ku khongela eka Xikwembu ntsena. Munhu a nga fanelanga a khongela munhu wihi na wihi kumbe xilo xo karhi.

6. Marito hinkwawo ya vaprofeta i ntiyiso.

7. Vuprofeta bya Muxe i ntiyiso hakunene. A a ri hosi ya vaprofeta hinkwavo, emahlweni ka yena ni le ndzhaku ka yena.

8. Torah hinkwayo leyi hi nga na yona hi leyi a yi nyikiwe Muxe.

9. Torah a yi nge cinciwi, naswona a ku nge vi na yin’wana leyi hi nga ta nyikiwa yona hi Xikwembu.

10. Xikwembu xi tiva mintirho hinkwayo ya munhu ni mianakanyo ya yena.

11. Xikwembu xi hakela hinkwavo lava hlayisaka milawu ya xona, naswona xi xupula lava xi dyohelaka.

12. Mesiya u ta ta.

13. Vafi va ta tlheriseriwa evuton’wini.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations