Xana U Fanele U Wu Kholwa Ntswariwo-nyingi?

MUTIVI wa filosofi wa Mugriki, Plato u hlanganisa ku rhandzana ni mianakanyo ya ntswariwo-nyingi. A a tshemba leswaku endzhaku ka ku fa ka miri, moya-xiviri, tanihi leswi wu nga fiki, wu rhurhela “exivandleni xa swivumbeko swo tenga.” Tanihi leswi wu nga riki na miri, wu tshama kwalaho ku ringana nkarhi wo karhi, wu anakanyisisa hi swivumbeko. Loko endzhakunyana wu velekiwile wu va miri wun’wana, moya-xiviri hikwalaho ka ku nga tirhi kahle wu tsundzuka xivandla xa swivumbeko ni ku swi navela. Hi ku ya hi Plato, vanhu va rhandzana hikuva va vona xivumbeko lexi faneleke xo saseka eka varhandziwa va vona lexi va nga ha xi tsundzukiki kahle ivi va xi tsakela.

Ku Vona Xihlovo Ni Xisekelo

Dyondzo ya ntswariwo-nyingi yi lava leswaku moya-xiviri wu nga fi. Kutani, masungulo ya ntswariwo-nyingi ma fanele ma kumiwe eka vanhu kumbe matiko lawa a ma pfumela eka dyondzo yoleyo. Exisekelweni lexi, van’wana va ehleketa leswaku yi sungule le Egipta wa khale. Van’wana va pfumela leswaku yi sungule le Babilona wa khale. Leswaku ku sunguriwa ndhuma eka vukhongeri bya Babilona, vaprista va byona va yise dyondzo ya ku rhurha ka moya-xiviri emahlweni. Xisweswo va nga ha vula leswaku tinghwazi ta vukhongeri bya vona a ti ri vanhu va ntswariwo-nyingi lava dumeke swinene, hambileswi a va ri vakokwana lava feke khale swinene.

Hambiswiritano, a ku ri eIndia laha dyondzo ya ntswariwo-nyingi yi tinyikeke matimba. Tintlhari ta Mahindu a ti phikizana hi swiphiqo swa misava hinkwayo swa vubihi ni swa ku xaniseka ka vanhu. Ti vutisile, ‘Xana leswi swi nga fambisana njhani ni dyondzo ya Muvumbi wo lulama?’ Ti ringete ku kanela hasahasa exikarhi ka ku lulama ka Xikwembu ni makhombo lama nga rindzeriwangiki ni ku nga ringani emisaveni. Hi ku famba ka nkarhi, ti sungule “nawu wa karma,” nawu wa xivangelo ni vuyelo—‘xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, u ta xi tshovela.’ Ti endle ‘xitatimendhe’ lexi nga ni vuxokoxoko bya leswaku hanyelo lerinene ni swidyoho evuton’wini bya munhu swa hakeriwa kumbe ku xupuriwa eka lebyi landzelaka.

“Karma” swo vula “mahanyelo.” Ku vuriwa leswaku Muhindu u na karma leyinene loko a pfumelelana ni milawu ya ntshamisano ni ya vukhongeri ni karma yo biha loko a nga pfumelelani na yona. Mahanyelo ya yena kumbe karma, ma boha vumundzuku bya yena eka ku tswariwa nakambe kun’wana ni kun’wana loku landzelelanaka. Mutivi wa filosofi Nikhilananda u ri: “Vanhu hinkwavo va velekiwa va ri ni xivumbeko xo karhi xa mahanyelo, ngopfu-ngopfu lexi endliwaka hi mahanyelo ya vona ya le ka vutomi bya nkarhi lowu hundzeke, hambileswi swivumbeko swa miri wa vona swi lawuriwaka hi xitekela. [Xisweswo] munhu i mumpfampfarhuti tlhelo muaki wa ku kunguhateriwa ka yena.” Hambiswiritano, pakani yo hetelela i ku ntshunxiwa eka ndzhendzeleko lowu wa ku rhurha naswona yi hlanganisiwa na Brahman—munhu la tlakukeke. Ku pfumeriwa leswaku yi fikeleriwa hi ku lwela mahanyelo lama amukelekaka lama xiximekaka ni vutivi lebyi hlawulekeke bya Mahindu.

Xisweswo, dyondzo ya ntswariwo-nyingi yi tirhisa dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri tanihi masungulo ya yona ivi yi aka eka dyondzo leyi hi ku tirhisa nawu wa karma. A hi voneni leswi Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke, ku nga Bibele, ri swi vulaka malunghana ni tidyondzo leti.

Xana Moya-xiviri A Wu Fi?

Leswaku hi hlamula xivutiso lexi, a hi yeni eka buku leyi ya xiyimo lexi tlakukeke mayelana ni mhaka leyi—Rito leri huhuteriweke ra Muvumbi. Eka buku yo sungula ya Bibele, ku nga Genesa, hi dyondza nhlamuselo leyi kongomeke ya “moya-xiviri.” Malunghana ni ku vumbiwa ka munhu wo sungula, Adamu, Bibele yi ri: “Yehova Šikwembu a v̌umba munhu hi nṭhuri wa misav̌a, a huhutela e tinhompfini ta yena e ku hefemula ka v̌utomi, ka v̌a loko munhu a endliwe [moya-xiviri lowu, NW] hanyaka.” (Genesa 2:7) Kahle-kahle, moya-xiviri a hi nchumu lowu munhu a nga na wona kambe hi lowu a nga wona. Rito ra Xiheveru leri tirhisiweke laha ra moya-xiviri i neʹphesh. Ri humelela minkarhi leyi nga vaka 700 eBibeleni, naswona a ri kalanga ri kombetela eka xiphemu lexi hambaneke xa moya xa munhu kambe minkarhi hinkwayo ri kombetela eka xilo xin’wana xa xiviri xa nyama.—Yobo 6:7; Pisalema 35:13; 107:9; 119:28.

Ku humelela yini hi moya-xiviri eku feni? Xiya leswi humeleleke eka Adamu loko a fa. Loko a dyohile, Xikwembu xi n’wi byele leswi: “U [ta] tlhelela misav̌eni, hikuv̌a u humesiwile ka yona. Hikuv̌a u nṭhuri, u ta tlhelela e nṭhurini.” (Genesa 3:19) Anakanya hi leswi leswi swi vulaka swona. Loko Xikwembu xi nga si n’wi vumba hi ntshuri, Adamu a nga ri kona. Endzhaku ka ku fa ka yena, Adamu u tlhelele exiyin’weni lexi fanaka xa ku nga vi kona.

Hi ku kongoma, Bibele yi dyondzisa leswaku rifu i ku hambana ni vutomi. Eka Eklesiasta 9:5, 10, ha hlaya: “La’v̌a hanyaka v̌a ŝi tiv̌a leŝaku v̌a ta fa, kambe v̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu, kambe v̌a nga ka v̌a nga ha v̌i na hakelo e misav̌eni, hikuv̌a ku ṭunḍušiwa ka v̌ona ku riv̌ariwile. Hikwaŝo leŝi v̌oko ra wena ri nga ŝi kumaka ku tira, ŝi tire hi matimba ya wena, hikuv̌a šiv̌andleni ša v̌afi laha u yaka kona, a ka ha ri na ntiro, hambi makungu, ni ku tiv̌a, hambi v̌utlhari.”

Leswi swi vula leswaku vafi a va swi koti ku endla nchumu kumbe ku twa. A va ha anakanyi kumbe ku tsundzuka nchumu. Mupisalema u ri: “Mi nga tiṭhembeleni tihosi, hambi v̌a ri v̌ana v̌a v̌anhu la’v̌a hlulekaka ku ponisa, ku hefemula ka v̌ona loko ku hela, v̌a tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya v̌ona ma ta hela.”—Pisalema 146:3, 4.

Bibele yi swi kombisa kahle leswaku eku feni moya-xiviri a wu rhurheli eka miri wun’wana, kambe wa fa. Bibele yi vula hilaha ku tiyeke yi ku: “Moya lo’wu dyohaka, hi wona lo’wu nga ta fa!” (Ezekiyele 18:4, 20; Mintirho 3:23; Nhlavutelo 16:3) Xisweswo, dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri—ku nga wona masungulo ya dyondzo ya ntswariwo-nyingi—a yi seketeriwi hi Matsalwa. Handle ka wona, dyondzo leyi a yi na xisekelo. Kutani, i yini lexi hlamuselaka ku xaniseka loku hi ku vonaka emisaveni?

Ha Yini Vanhu Va Xaniseka?

Xivangelo-nkulu xa ku xaniseka ka vanhu i ku nga hetiseki loku hinkwerhu hi ku kumaka tanihi ndzhaka eka Adamu la dyoheke. Bibele yi ri: “Kukotisa leswi ku dyoha ku ngheneke emisaveni hi munhu a ri un’we, kutani rifu ri ngheneke hikwalaho ka ku dyoha, hi mukhuva wolowo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo, hikuva hinkwavo va dyohile.” (Varhoma 5:12) Tanihi leswi hi tswariweke hi huma eka Adamu, hinkwerhu ha vabya, ha dyuhala ni ku fa.—Pisalema 41:1, 3; Vafilipiya 2:25-27.

Ku tlula kwalaho, nawu wa Muvumbi wa mahanyelo lowu nga hundzukiki wu ri: “Mi nga tshuki mi tixisa: Xikwembu a xi vungunyiwi; xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona; loyi a byalaka swo tsakisa ntumbuluko wa yena wa nyama, ú ta tshovela leswo bola leswi humaka eka ntumbuluko wa yena wolowo.” (Vagalatiya 6:7, 8) Xisweswo, vuoswi byi nga vanga ntshikilelo wa mintlhaveko, makhwiri lama nga lavekiki ni mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu. Magazini lowu nge Scientific American wu ri: “Tiphesente ta 30 leti tsemaka nhlana ta khensa leyi dlayaka [le United States] ku nga vuriwa leswaku yi vangiwa ngopfu-ngopfu hi ku dzaha, naswona nhlayo leyi fanaka etimhakeni ta mahanyelo, ngopfu-ngopfu etimhakeni ta swakudya yi vangiwa hi ku nga tiololi.” Makhombo man’wana lama vangaka ku xaniseka i vuyelo bya ku va munhu a nga ri khomi kahle rifuwo ra misava.—Ringanisa Nhlavutelo 11:18.

Ina, munhu u fanele a voniwa nandzu hikwalaho ka nhlomulo wa yena lowukulu. Hambiswiritano, tanihi leswi moya-xiviri wu faka, nawu wa ‘ku tshovela leswi u swi byaleke’ a wu nge tirhisiwi ku hlanganisa ku xaniseka ka munhu ni karma—swiendlo leswi ku vuriwaka leswaku i swa vutomi bya nkarhi lowu hundzeke. Bibele yi ri: “Munhu loyi a feke ú ntshunxiwile ematimbeni ya ku dyoha.” (Varhoma 6:7, 23) Xisweswo mbhandzu wa xidyoho a wu hundziseriwi eka vutomi bya le ndzhaku ka rifu.

Sathana Diyavulosi na yena u vanga maxangu yo tala. Entiyisweni, misava leyi yi lawuriwa hi Sathana. (1 Yohane 5:19) Naswona hilaha Yesu Kreste a vhumbheke hakona, vadyondzisiwa va Yena va ta ‘vengiwa hi vanhu hinkwavo hikwalaho ka vito ra yena.’ (Matewu 10:22) Hikwalaho ka sweswo, vanhu vo lulama hakanyingi va langutana ni swiphiqo swo tala ku tlula lavo homboloka.

Emisaveni leyi swiendlakalo swin’wana swa humelela leswi swivangelo swa swona swi nga tiviwiki hi ku olova. Mutsutsumi la tsutsumaka swinene a nga ha khudlunyeka ivi a hluriwa emphikizanweni. Vuthu ra matimba ri nga ha hluriwa hi vuthu leri nga nyawuriki. Wanuna wo tlhariha a nga ha tsandzeka ku kuma ntirho lowunene kutani a dlayiwa hi ndlala. Vanhu lava nga ni vutivi lebyinene eku fambiseni ka bindzu va nga ha tsandzeka ku tirhisa vutivi bya vona, hikwalaho ka swiyimo, ivi va tikuma va ri evuswetini. Vanhu lava nga ni vutivi va nga ha tivangela vukarhi bya lava lawulaka ivi va nga ha tsakeriwi. Ha yini swi ri tano? Hosi Solomoni wo tlhariha wa hlamula: “Hikuv̌a nkari ni khombo, i ŝa hikwav̌o.”—Eklesiasta 9:11.

Vanhu va xanisekile emahlweni ka ku va tintlhari ta Mahindu ti ringeta ku hlamusela lexi endlaka ku va kona. Kambe, xana wu kona ntshembo wa vumundzuku lebyi antswaka? Naswona hi xihi xitshembiso lexi Bibele yi nga na xona malunghana ni vafi?

Vumundzuku Bya Ku Rhula

Muvumbi u tshembisile leswaku ku nga ri khale u ta herisa vandla ra vanhu va misava lava lawuriwaka hi Sathana. (Swivuriso 2:21, 22; Daniyele 2:44) Vandla lerintshwa ra vanhu vo lulama—“misava leyintshwa”—ri ta va ra xiviri. (2 Petro 3:13) Enkarhini wolowo “a ku nga v̌i na munhu . . . l’a nga ta ku: nḍa v̌abya.” (Esaya 33:24) Hambi ku ri maxangu ya rifu ma ta herisiwa, hikuva Xikwembu “xi ta sula mihloti hinkwayo emahlweni ya vona, ni rifu a ri nga ha vi kona; hambi ya ri mahlomulo kumbe ku rila kumbe ku vaviseka a swi nga ha vi kona, hikuva leswo sungula swi hundzile.”—Nhlavutelo 21:4.

Malunghana ni vaaki va misava leyintshwa leyi tshembisiweke hi Xikwembu, mupisalema u vhumbhile a ku: “La’v̌o lulama v̌a ta fuma misav̌a, v̌a ta ṭhama ka yona hi masiku.” (Pisalema 37:29) Ku tlula kwalaho, lava titsongahataka “v̌a ta tiṭakela e ku ruleni lo’kukulu ka v̌ona.”—Pisalema 37:11.

Mukundbhai, loyi a boxiweke eka xihloko lexi hundzeke, u fe a nga swi tivi switshembiso leswi hlamarisaka swa Xikwembu. Kambe timiliyoni leti feke ti nga xi tivi Xikwembu ti ni ntshembo wo pfuxeriwa emisaveni yoleyo ya ku rhula, hikuva Bibele ya tshembisa: “Lavo lulama ni lava nga lulamangiki va ta pfuka eku feni.”—Mintirho 24:15; Luka 23:43.

Rito ku “pfuka eku feni” laha ri hundzuluxeriwe ri huma eka rito ra Xigriki a·naʹsta·sis, leri hi ku kongoma ri vulaka “ku tlhela u yima.” Xisweswo, mpfuko-wa-vafi wu katsa ku pfuxetiwa ka ndlela leyi munhu a a hanya ha yona.

Vutlhari bya Muvumbi wa tilo ni misava a byi heli. (Yobo 12:13) Ku tsundzuka ndlela leyi vanhu lava feke a va hanya hi yona a hi xiphiqo eka yena. (Ringanisa Esaya 40:26.) Nakambe rirhandzu ra Yehovha Xikwembu i rikulu. (1 Yohane 4:8) Hikwalaho, a nga tirhisa mianakanyo ya yena leyi heleleke, ku nga ri ku xupula vafi hikwalaho ka leswo biha leswi va swi endleke, kambe leswaku a va tlherisela evuton’wini emisaveni ya paradeyisi va ri ni vumunhu lebyi a va ri na byona loko va nga si fa.

Eka timiliyoni to fana na Mukundbhai, ku pfuxiwa eku feni swi ta vula ku va ni varhandziwa va vona nakambe. Kambe anakanya leswi swi nga vulaka swona eka lava hanyaka sweswi. Hi xikombiso, anakanya hi n’wana wa mufana wa Mukundbhai, loyi a tiveke ntiyiso lowu hlamarisaka malunghana ni Xikwembu ni swikongomelo swa xona. Wa nga vona ndlela leyi swi n’wi chavelelaka ha yona ku tiva leswaku tata wa yena a nga phasekanga eka ndzhendzeleko lowu nga heriki wa ku tswariwa nakambe, wun’wana ni wun’wana wu rhendzeriwe hi vubihi ni ku xaniseka! U etlele eku feni, u rindzele ku pfuxiwa. Wa nga vona ndlela leyi swi n’wi nyanyulaka ha yona ku anakanyisisa hi ntshembo wa ku va siku rin’wana a chumbutela tata wa yena swilo leswi yena hi yexe a swi dyondzeke eBibeleni!

I ku rhandza ka Xikwembu leswaku “vanhu hinkwavo va ponisiwa, va fika laha va kotaka ku tiva leswi swi nga ntiyiso.” (1 Timotiya 2:3, 4) Sweswi i nkarhi wo dyondza ndlela leyi wena, swin’we ni timiliyoni ta van’wana lava ana se va endlaka ku rhandza ka Xikwembu, mi nga hanyaka ha yona emisaveni ya paradeyisi.—Yohane 17:3.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

“Nkari ni khombo, i ŝa hikwav̌o.”—Eklesiasta 9:11

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Vumunhu Bya Xikwembu Ni Nawu Wa Karma

Mohandas K. Gandhi u hlamuserile a ku: “Nawu wa Karma a swi koteki ku wu balekela. Xisweswo a swi bohi leswaku Xikwembu xi nghenelela. Xi simeke nawu, naswona hi ndlela yo fanekisela xi tshika ku nghenelela.” Gandhi u kume nhlamuselo leyi yi khunguvanyisa.

Hi hala tlhelo, xitshembiso xa ku pfuxiwa xi paluxa leswaku Xikwembu xa swi rhandza swinene leswi xi swi tumbuluxeke. Leswaku xi pfuxa munhu la feke emisaveni ya paradeyisi, Xikwembu xi fanele xi tiva ni ku tsundzuka hinkwaswo mayelana ni munhu yoloye. Xikwembu hakunene xa khathala hi un’wana ni un’wana wa hina.—1 Petro 5:6, 7.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ndzhendzeleko wa vutomi wa Mahindu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Rito ra Xikwembu ri dyondzisa mpfuko-wa-vafi