Ntsako—Swa Tika Swinene Ku Wu Kuma

NHLUNDZUKO, ku vilela ni gome i khale swi ri karhi swi kambisisiwa hi vativi va sayense. Hambiswiritano, emalembeni ya sweswinyana vativi va sayense lava nga ni vutshila a va kongomise ndzavisiso wa vona eka nchumu lowunene lowu naveriwaka hi munhu—ntsako.

I yini lexi nga endlaka vanhu va tsaka? Xana a va ta tsaka loko a va ri vantshwa, va fuwile, va hanye kahle, va lehile kumbe va larile? Hi xihi xilotlelo xa ntsako wa xiviri? Vanhu vo tala swa va tikela kumbe hi ku vona ka vona a swi koteki ku hlamula xivutiso xolexo. Hi ku vona ndlela leyi vunyingi byi tsandzekaka ha yona ku kuma ntsako, emisaveni hinkwayo, kumbexana van’wana va nga swi kuma swi olova swinene ku hlamusela nchumu lowu nga riki xona xilotlelo xa ntsako.

Ku ringana nkarhi wo leha, vativi va mianakanyo lava nga ni vutshila va bumabumele filosofi leyi kandziyisaka swilaveko swa munhu ni leswi a swi navelaka tanihi xilotlelo xa ntsako. Va khutaze vanhu lava nga tsakangiki leswaku va tikarhatela ku enerisa swilaveko swa munhu hi xiyexe. Marito lama kokaka nyingiso yo tanihi lama nge, “vana leswi u nga xiswona,” “xiya leswi u swi rhandzaka,” naswona “tiva vumunhu bya wena” ma tirhisiwile eka vutshunguri bya miehleketo. Kambe, van’wana va vatshila volavo lava seketeleke ndlela yoleyo ya ku ehleketa sweswi va pfumela leswaku langutelo ro tano ra vutianakanyi a ri tisi ntsako lowu tlhaveriwaka hi dyambu. Vutianakanyi handle ko kanakana byi ta tisa ku vaviseka ni ku pfumala ntsako. Vutianakanyi a hi xilotlelo xo kuma ntsako.

Xilotlelo Xo Lahlekeriwa Hi Ntsako

Lava languteleke ku kuma ntsako hi ku hlongorisa ku titsakisa, va wu lava endhawini leyi hoxeke. Xiya xikombiso xa Hosi yo tlhariha Solomoni wa le Israyele wa khale. Ebukwini ya Bibele ya Eklesiasta, wa hlamusela: “Hikwaŝo leŝi ngi ŝi nav̌eriwa hi mahlo ya mina, a nḍi ma ṭonanga ŝona; a nḍi alelanga mbilu ya mina e ku ṭaka kwihi na kwihi; mbilu ya mina yi ṭakela ntiro hikwawo wa mina, kutani hi ŝona leŝi nḍi nga ŝi fuwa e ntirweni hikwawo wa mina.” (Eklesiasta 2:10) Solomoni u tiakele tiyindlu, a byala vhinya, a tiendlela mintanga, tiphaka ni madamu. (Eklesiasta 2:4-6) U tshame a vutisa a ku: “L’a nga nḍi tlulaka hi ku dya ni ku ṅwa i mani šana?” (Eklesiasta 2:25) U tsakisiwe hi vahlaleri ni swiyimbeleri leswinene, naswona u tiphine hi xinghana ni vavasati vo saseka swinene etikweni.—Eklesiasta 2:8.

Mhaka hi leswaku, Solomoni a a nga tshiki ku titsakisa. Xana u fikelela makumu wahi endzhaku ko titsakisa lokukulu evuton’wini bya yena? U te: “Kute loko nḍi langutisisa mitiro hikwayo leyi mav̌oko ya mina ma yi endleke, nḍi hlaya ku karateka loku nḍi tikarateke ha kona loko nḍi yi tira, kutani nḍi v̌ona leŝaku hikwaŝo i v̌uhav̌a ni ku lanḍa mheho, a ri kona binḍu e hansi ka dyambu.”—Eklesiasta 2:11.

Leswi hosi yo tlhariha yi swi kumisiseke, swa ha ri tano ni namuntlha. Hi xikombiso, xiya tiko leri fuweke ro tanihi United States. Emalembeni ya 30 lama hundzeke, kwalomu ka vanhu va le Amerika hinkwavo va andzise swilo swa vona leswi vonakaka kambirhi, swo tanihi timovha ni tithelevhixini. Kambe, hi ku ya hi vatshila va rihanyo ra miehleketo, vanhu va le Amerika a va tsakanga. Hi ku ya hi magazini wun’wana, “eka malembe wolawo, nhlayo ya lava nga ni ntshikilelo wa mianakanyo yi tlakukile. Ku tisunga ka vantshwa ku andze kanharhu. Nhlayo ya ku dlaya vukati yi andze kambirhi.” Vakambisisi va ha ku fikelela makumu lama fanaka endzhaku ko kambisisa vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka mali ni ntsako exikarhi ka vaaki va matiko ya kwalomu ka 50 lama hambaneke. Hi marito man’wana, a wu nge wu xavi ntsako.

Ku hambana ni sweswo, ku hlongorisa rifuwo hi ndlela leyi faneleke ku nga vitaniwa xilotlelo xo lahlekeriwa hi ntsako. Muapostola Pawulo u tsundzuxile: “Lava navelaka rifuwo, va wela endzingweni, emintlhan’wini ya ku navela leswo tala leswi nga pfuniki nchumu, ku nga ku navela loku ku dlayisaka vanhu, ni ku va peta ekhombyeni ni le ku loveni. Hikuva ku rhandza ngopfu mali i rimitsu ra leswo biha hinkwaswo; hi yo mhaka ya ku navela mali ngopfu leyi yi nga hambukisa van’wana, va tshika vupfumeri, kutani timbilu ta vona ti ngheniwa hi mivilelo leyo tala.”—1 Timotiya 6:9, 10.

Hambi i rifuwo, rihanyo, vuntshwa, ku saseka, vulawuri, kumbe swilo leswi hinkwaswo swi hlanganile, a swi nge wu tisi ntsako wa xiviri. Ha yini? Hikuva a hi na matimba yo sivela swilo leswo biha leswaku swi nga humeleli. Hosi Solomoni u swi veke kahle a ku: “Munhu a nga tiv̌i nkari wa yena, kukota tinhlampfi le’ti phasiwaka hi rikoka, ni tinyanyana le’ti phasiwaka hi mintlhamu; v̌ana v̌a v̌anhu v̌a phasiwa ŝeŝo, na v̌ona, hi nkari wa khombo, loko ri v̌a wela hi [xitshuketa].”—Eklesiasta 9:12.

Pakani Leyi Swi Tikaka Ku Yi Fikelela

Ku hava vulavisisi bya sayense lebyi nga humesaka ndlela kumbe rhengu leri simekiweke hi munhu ro tisa ntsako. Solomoni u tlhele a ku: “Nḍi tlherile kambe nḍi v̌ona hansi ka dyambu leŝaku e ku siyisaneni, ŝiṭuṭumi a ŝi siyi v̌aṅwana hi masiku, kumbe tinhenha a ti hluri hi masiku, ni ŝakudya a hi ŝa la’v̌o tlhariha hi masiku, ni rifuwo a hi ra la’v̌a nga ni ku twisisa hi masiku, ni ku funḍiwa a hi ka tintlhari hi masiku, hikuv̌a nkari ni khombo, i ŝa hikwav̌o.”—Eklesiasta 9:11.

Vo tala lava pfumelelanaka ni marito lama nga laha henhla va gimete hi ku vula leswaku ku hanya hi ntsako, a hi nchumu lowu kotekaka. Mudyondzisi un’wana la dumeke u vule leswaku “ntsako i xiyimo lexi ehleketiwaka.” Van’wana va anakanya leswaku xilotlelo lexi yisaka entsakweni i xihundla lexikulu, lerova vuswikoti byo paluxa xihundla lexi byi nga ha siveriwa hi mihivahivani yi nga ri yingani ya vutlhari byo nyikiwa.

Hambiswiritano, eku lavisiseni ka vona ntsako, vanhu va ya emahlweni va wu lavisisa hi tindlela to hambana-hambana evuton’wini. Hambileswi vakokwa wa vona va tsandzekeke, vo tala namuntlha va ha hlongorisa rifuwo, vulawuri, ku titsakisa, leswaku va vuyisa rihanyo kumbe ntsako lowu lahlekeke. Va ha ya emahlweni va wu lava, hikuva etimbilwini ta vona, vanhu vo tala va pfumela leswaku ntsako wa xiviri a hi nchumu lowu ehleketiwaka ntsena. Va tshemba leswaku ntsako a hi nchumu lowu swi tikaka ku wu kuma. Kutani u nga ha vutisa, ‘Xana ndzi nga wu kumisa ku yini?’