Xana Pulanete Ya Misava Yi Kunguhateriwe Ku Loviseriwa Makumu?

MAKUMU ya lembe-xidzana ra vu-20 ma tshinela, naswona lembe-xidzana ra vu-21 ri le kusuhi ni ku sungula. Exiyin’weni lexi, nhlayo leyi andzaka ya vanhu lava hi ntolovelo a va ta nyikela nyingiso wutsongo kumbe va nga wu nyikeli eka vuprofeta bya ku lovisiwa va tivutisa loko xiendlakalo xo karhi xa ku herisiwa ka misava xi nga ha va xi tshinele.

U nga ha va u xiye swihloko swa maphepha-hungu ni timagazini malunghana ni leswi—hambi ku ri tibuku leti vulavulaka hi mhaka leyi ntsena. Leswaku lembe-xidzana ra vu-21 ri ta sungula hi swiendlakalo swihi, hi fanele hi rindza hi ta swi vona. Vanhu van’wana va vula leswaku ku fikelela ku hela ka lembe ra 2000 swo vula ntsena ku suka eka lembe rin’wana ku ya eka rin’wana (kumbe ku siyana ka lembe ra 2000 ni ra 2001 hi minete) naswona kumbexana a swi nge vi na vuyelo lebyikulu. Lexi karhataka vanhu vo tala swinene hi leswi misava yi nga ta va yi ri xiswona endzhaku ka malembe yo tala.

Vuprofeta byin’wana lebyi phindhiwaka nkarhi na nkarhi masiku lawa i bya leswaku enkarhini wun’wana—ku nga ri khale kumbe endzhaku ka malembe yo tala—pulanete ya Misava yi ta herisiwa hilaha ku heleleke. Xiya vuprofeta byi nga ri byingani lebyi nga tsakisiki.

Ebukwini ya yena leyi nge The End of the World—The Science and Ethics of Human Extinction, leyi humesiweke ro sungula hi 1996, mutsari tlhelo mutivi wa filosofi John Leslie u nyikela tindlela tinharhu leti vutomi bya vanhu emisaveni byi nga ha helaka ha tona. Xo sungula wa vutisa: “Xana nyimpi leyikulu ya nyutliya yi nga vula ku herisiwa ka rixaka ra vanhu?” Kutani wa engetela: “Xiendlakalo lexi nga ha humelelaka . . . ku ta va ku herisiwa hikwalaho ka nyawuso: khensa, ku tsanisiwa ka fambiselo ra nsawuto leswaku mavabyi lama tlulelaka ma ta andza, kumbe swiphiqo swo hlayanyana swa ku veleka. Nakambe ku nga va ni ku fa ka switsongwatsongwana leswi nga swa nkoka eka rihanyo ra mbango.” Ndlela ya vunharhu leyi Nkulukumba Leslie a yi vulaka hi leswaku misava yi nga ha hlaseriwa hi nyeleti ya ncila kumbe pulanete leyitsongo: “Malunghana ni tinyeleti ta mincila ni tipulanete letitsongo leti nga kotaka ku ba Misava siku rin’wana hikwalaho ka misoko ya tona, ku vonaka ku ri ni kwalomu ka mpimo wa magidi mambirhi wa tona exikarhi ka khilomitara yin’we na khume wa tona eka mpandzo. Nakambe ku ni nhlayo leyitsongo swinene (ku yi pimanyeta ku ta va ku mbambela lokukulu) ya leta mpimo lowukulu, ni nhlayo leyikulu swinene ya letitsongo.”

Nhlamuselo Ya “Siku Ra Ku Lovisiwa” Leyi Nga eRivaleni

Kumbe xiya mutivi un’wana wa sayense, ku nga Paul Davies, profesa eYunivhesiti ya le Adelaide, eAustralia. U hlamuseriwe hi Washington Times tanihi “mutsari wa sayense la tiviwaka swinene ematlhelo hinkwawo ya Atlantic.” Hi 1994 u tsale buku leyi nge The Last Three Minutes, leyi vuriweke “xikombiso lexikulu xa tibuku hinkwato ta siku ra ku herisiwa.” Ndzima yo sungula ya buku leyi yi vitaniwa “Siku Ra Ku Herisiwa,” naswona yi hlamusela xiendlakalo lexi anakanyiwaka xa leswi nga humelelaka loko nyeleti ya ncila yo hlasela pulanete ya Misava. Hlaya xiphemu xa nhlamuselo ya yena leyi chavisaka:

“Pulanete yi rhurhumerisiwa hi matimba yo fana ni ya ku tsekatseka ka misava ka khume ra magidi. Moya wo kariha lowu nga languteriwangiki wu hunga hi matimba evuandlalweni bya misava, wu wisa miako hinkwayo, wu pfotlosela hinkwaswo leswi nga endleleni ya yona. Ndhawu leyi andlalekeke ekusuhi ni laha ku hlaseriweke hi nyeleti ya ncila ya kukumuka hi timayele [tikhilomitara] to hlayanyana, ku huma marhumbu ya Misava ekheleni leri nga eka mpfhuka wa timayele ta dzana [tikhilomitara ta 150] ku sukela kwalaho. . . . Xihuhuri lexikulu xi tlhandlukela ehenhla, xi siva dyambu eka pulanete hinkwayo. Kutani ku voninga ka dyambu ku siviwa hi swivoningi swa gidi ra timiliyoni leswi nga ni khombo ni ku voninga hi ndlela leyi tlhavaka, swi hisa misava hi nkahelo wa swona lowu vavulaka, loko swilo leswi nga tshamisekangiki swi suka exibakabakeni swi ya emoyeni.”

Profesa Davies u ya emahlweni a hlanganisa xiendlakalo lexi xo xi anakanya ni ku vhumbha ka leswaku nyeleti ya ncila leyi vuriwaka Swift-Tuttle yi ta ba misava. U engetela xitsundzuxo xa leswaku hambileswi xiendlakalo xo tano swi nga ha endlekaka xi nga humeleli sweswi, hi langutelo ra yena, “nkarhi wun’wana ni wun’wana Swift-Tuttle, kumbe nchumu lowu fanaka na yona, wu ta ba Misava.” Mahetelelo ya yena ma titshege eka ku pimanyeta loku ringanyetaka leswaku swilo swa 10 000 leswi nga ni mpandzo wa 0,5 wa khilomitara kumbe ku tlula swi famba emisokweni leyi tsemakanyaka Misava.

Xana wa pfumela leswaku ntshembo wolowo lowu chavisaka i wa xiviri? Nhlayo leyi hlamarisaka ya vanhu va pfumela. Kambe va susa ku vilela kwihi na kwihi hi ku titiyisekisa leswaku a swi nge humeleli enkarhini wa vona. Hambiswiritano, ha yini pulanete ya Misava yi fanele yi herisiwa—ku nga ri khale kumbe endzhaku ka magidi ya malembe ku sukela sweswi? Entiyisweni, a hi misava hi yoxe leyi vangaka maxangu eka vaaki va yona, ku nga vanhu kumbe swiharhi. Ematshan’weni ya sweswo, xana a hi munhu hi yexe la nga ni vutihlamuleri eka swo tala swa swiphiqo swa lembe-xidzana leri ra vu-20, ku katsa ni ku tiyimisela ku “onh[a] misava” hilaha ku heleleke?—Nhlavutelo 11:18.

Ku Tsandzeka Ka Munhu Ku Lawula Misava Ku Lulamisiwa

Ku vuriwa yini hi ntshembo wa leswaku munhu hi yexe a nga ha onha misava hilaha ku heleleke hikwalaho ka ku tsandzeka ka yena ku yi lawula ni makwanga? Swi le rivaleni leswaku tindhawu tin’wana emisaveni ana se ti hlaseriwile hi ku tsemeleriwa lokukulu ka swihlahla, ku thyakisiwa loku nga lawulekiki ka moya ni ka tindlela ta mati. Leswi swi katsakanyiwe kahle malembe ya kwalomu ka 25 lama hundzeke hi vatsari Barbara Ward na René Dubos ebukwini ya vona leyi nge Only One Earth: “Tindhawu tinharhu leti thyakisiwaka swinene leti hi faneleke hi ti kambisisa—moya, mati ni misava—kavula hi tona ti vumbaka swiaki-nkulu swinharhu swa vutomi bya pulanete ya hina.” Naswona kahle-kahle xiyimo a xi antswanga ku sukela hi nkarhi wolowo, a swi tano ke?

Loko hi anakanyisisa hi ntshembo wa ku onha ka munhu misava kumbe ku yi herisa hi vuhunguki bya yena, hi nga khutazeka hi ku xiya matimba lama hlamarisaka ya ku vuyetela pulanete ya Misava. Loko a hlamusela vuswikoti lebyi byi hlamarisaka bya ku tipfuxeta, René Dubos u vula marito lawa lama khutazaka ebukwini yin’wana, leyi nge The Resilience of Ecosystems:

“Vanhu vo tala va anakanya leswaku ku xiyiwa ka ku onhaka ka mbango ku humelele nkarhi se wu fambile hikuva ku onhaka lokukulu loku ana se ku endliweke eka mafambiselo ya ekholoji a ka ha lulamiseki. Hi ku ya hi langutelo ra mina, langutelo leri ro biha a ri na xisekelo lexi twalaka hikuva mafambiselo ya ekholoji ya ni matimba lamakulu ya ku tivuyetela loko ma onhiwile swinene.

“Mafambiselo ya ekholoji ma ni maendlelo yo hlayanyana yo tihanyisa. . . . Ma pfuna mafambiselo ya ekholoji ku hlula vuyelo bya ku kavanyetiwa hi ku kondletela xiyimo xo sungula xa ekholoji hakatsongo-tsongo.”

Swi Nga Endliwa

Xikombiso lexi hlamarisaka xa leswi xa malembe ya sweswinyana i ku basisiwa hakatsongo-tsongo ka nambu lowu nga ni ndhuma lowu vitaniwaka Thames wa le London. Buku leyi nge The Thames Transformed, leyi tsariweke hi Jeffery Harrison na Peter Grant, yi seketela nhluvuko lowu lowu xiyekaka lowu kombisaka leswi nga endliwaka loko vanhu va tirha swin’we leswaku va pfuna tiko. Nghanakana ya le Edinburgh eBritain yi tsarile eka rito ra yona ro rhanga ebukwini leyi yi ku: “Eku heteleleni hi leyi mhaka leyi endlekeke hi mpimo lowu xiyekaka swinene lerova swa fanela ku yi hangalasa hambiloko swo khutaza vanhu van’wana ku ehleketa leswaku swiphiqo swa ku sirheleriwa ka ntumbuluko a hi swikulu hilaha a ku pfumeriwa hakona. . . . Hinkwavo va nga khutaziwa hi leswi fikeleriweke eThames. Mahungu lamanene hi leswaku swi nga endliwa naswona makungu ya vona na wona ma nga humelela.”

Eka ndzima leyi nge “Ku Basisa Lokukulu,” Harrison na Grant va tsala hi ku hiseka malunghana ni leswi fikeleriweke eka malembe ya 50 lama hundzeke: “I ro sungula emisaveni leswaku nambu lowu thyakisiweke swinene ni lowu nga ni swilo swa vumaki wu vuyeteriwa ku fikela eka mpimo wa leswaku masekwa ni tihlampfi swi tlhelela hi vunyingi. Ku va ku hundzuka koloko ku endleke hi xihatla swonghasi exiyin’weni lexi eku sunguleni a xi vonaka xi nga tshembisi, swa khutaza hambi ku ri eka muhlayisi wa swiharhi swa nhova la heleriweke hi ntshembo swinene.”

Kutani va hlamusela ku hundzuriwa loku va ku: “Xiyimo xa nambu xi onhiwe hakatsongo-tsongo hi malembe yo tala hi leswi kumbexana a swi ri khombo ro hetelela leri teke hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava loko swilo swo fambisa nkululu swi onhiwile kumbe swi herisiwile. Hi va-1940 na va-1950 rihanyo ra le Thames a ri tsanile swinene. Nambu lowu a wu fanisiwa ni fambiselo ra nkululo leri pfulekeke; mati ya kona a ma ri ya ntima, a ma nga ri na yona okisijini, naswona hi tin’hweti ta ximumu risema ra thyaka leri humaka le Thames a ri twiwa ni le kule. . . . Tinhlampfi leti a ti tele eku heteleleni ti sukile, handle ka tihunga ti nga ri tingani leti swi koteke ku hanya hikwalaho ka vuswikoti bya tona byo hefemula moya hi ku kongoma ti ri ehenhla ka mati. Tinyenyana leti a ti hanya emilambyeni leyi hundzaka hi le xikarhi ka London na Woolwich ti hungutekile ku sala masekwa ni magalakuni ma nga ri mangani, naswona a swi hanya hi swakudya leswi weke emahlalukweni ya swikepe swa swakudya swa le masin’wini ematshan’weni ya mphakelo wa swakudya wa ntumbuluko. . . . I mani loyi enkarhini wolowo a ta tshemba leswaku ku ta va ni ku hundzuka loku hlamarisaka ku nga ri khale? Ku nga si hela khume ra malembe milambu yoleyo a yi ta hundzuriwa ku suka eka xiyimo xo kala tinyenyana yi va eka vutumbelo bya tinxaka to tala ta tinyenyana ta le matini, ku katsa ni tinyenyana leti taka ematini hi vuxika leti fikaka eka 10 000 na 12000 wa tinyanyana leti fambaka etimbuweni ta mati.”

Kavula, sweswo swi hlamusela ntsena ku hundzuka kun’we endhawini leyitsongo ya misava hinkwayo. Hambiswiritano, hi nga kuma tidyondzo to karhi eka xikombiso lexi. Xi kombisa leswaku pulanete ya Misava a yi fanelanga yi tekiwa tanihi leyi kunguhateriweke ku lovisiwa hikwalaho ka ku tsandzeka ku yi lawula, makwanga ni ku pfumala ku ehleketa ka munhu. Dyondzo leyi faneleke ni ku tirhisana ka vanhu hi xikongomelo lexinene swi nga pfuna misava ku tlhela yi hlakarhela hambi ku ri eku onhiweni lokukulu ka ekholoji ya yona, mbango ni vuandlalo bya tiko. Kambe ku vuriwa yini hi nhlaselo lowu anakanyiwaka wa swilo swin’wana, swo tanihi nyeleti ya ncila leyi pembelekaka kumbe pulanete leyitsongo?

Xihloko lexi landzelaka xi na xilotlelo xo kuma nhlamulo leyi enerisaka eka xivutiso xolexo lexi pfilunganyaka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Dyondzo ni ntirhisano swi nga pfuna misava ku tlhelela exiyin’weni lexinene hambiloko yi onhiwe swinene