“Nambu Wa Thames”—Ndzhaka Yo Hlawuleka Ya Le Nghilandhi

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EBRITAIN

Nambu wa Thames—lowu vanhu va le Britain va wu tivaka hi vito ra Mukhalabye Thames—wu sukela eswihlobyeni swa mune swo xonga swa le Cotswold Hills, edzongeni-xikarhi wa Nghilandhi. Loko wu ri karhi wu jika-jika kwalomu ka 350 wa tikhilomitara wu kongoma evuxeni, wu hlangana ni milambu yin’wana kukondza wu ya chulula eLwandle ra le N’walungu eka mpfhuka wa kwalomu ka 29 wa tikhilomitara. Ya hlamarisa ndlela leyi nambu lowu wo koma wu hoxeke xandla ha yona ematin’wini ya le Nghilandhi.

JULIUS CAESAR u rhangele vuthu ro sungula ra Varhoma leri hlaseleke Nghilandhi kwalomu ka 55 B.C.E. Loko a vuya hi lembe leri tlhandlameke, nhlaselo wakwe wu kavanyetiwe hi nambu lowu a wu thyeke vito ra Tamesis, kumbe Thames. Tiko leri ri hluriwe hi Mufumi wa Murhoma la vitaniwaka Claudius endzhaku ka malembe ya 90.

Hi nkarhi wolowo a ku ri kwandzasi ematlhelo hinkwawo ya nambu wa Thames, kambe le mahlweni ngopfu ka nkova, eka mpfhuka wa kwalomu ka 50 wa tikhilomitara laha magandlati lama sukelaka laha wu chululelaka kona elwandle ma helelaka kona, vuthu ra Rhoma ri endle buloho ra mapulanga. Kwalaho, eribuweni ra le n’walungu wa nkova, va endle hlaluko leri va ri thyeke vito ra Londinium.a

Eka malembe-xidzana ya mune lama landzeleke, Varhoma a va xaviselana ni matiko man’wana ya le Yuropa naswona a va xava swilo swa vulovolovo eMediteraniya—hambi ku ri timhandzi ku suka eLebanon. Va tlhele va tirhisa nambu wa Thames ku tleketla nhundzu leyi sukaka etindhawini ta le xikarhi ka tiko yi kongoma eLondon, lerova doroba leri, leri a ri ri ni magondzo yo tala, hi ku hatlisa ri ve ndhawu ya nkoka yo endlela bindzu eka yona.

Nkucetelo Wa William Lowa Muhluri

Endzhaku ka ku wa ka Mfumo wa Rhoma, mavuthu ya le Rhoma ma hume eBritain hi 410 C.E., London ri tshikiwile naswona bindzu leri a ri endliwa etlhelo ka nambu wa Thames ri wile. Tihosi ta Anglo-Saxon a ti vekiwa exitulwini xa vuhosi eKingston—ku nga ndhawu leyi nga eka mpfhuka wa 19 wa tikhilomitara ku rhelela ni nkova ku suka eLondon, laha nkova wa Thames a wu tluleka kona hi ku olova—ku fikela hi lembe-xidzana ra vu-11 loko William lowa Muhluri a hlasela ku suka eNormandy. Ku sukela loko a vekiwe evuhosini eWestminster hi 1066, u ake Xihondzo xa London endzeni ka makhumbi ya muti wa Rhoma ku endlela leswaku a ta lawula ni ku ndlandlamuxa mabindzu swin’we ni ku lawula vungheno bya le hlalukweni. Mabindzu ma tlhele ma nyuka, naswona nhlayo ya vanhu lava tshamaka eLondon yi engeteleke ku fika kwalomu ka vanhu va 30 000.

William lowa Muhluri u tlhele a aka khokholo ehenhla ka tamba ra limestone eka mpfhuka wa kwalomu ka 35 wa tikhilomitara evupela-dyambu bya London, endhawini leyi namuntlha yi tiviwaka tanihi Windsor. U teke ndhawu ya le vuhosini ya Va-Saxon naswona ku ve yona yo saseka swinene ekusuhi ni nambu wa Thames. Endzhaku ko lunghisiwa ni ku cinca-cinciwa ka swilo swo tala, ku ve ni Xigodlho xa Windsor, naswona xa ha ri yin’wana ya tindhawu leti vanhu lava endzelaka eBritain va ti rhandzaka ngopfu.

Hi lembe ra 1209, ku hetiwe ntirho lowu wu tekeke malembe ya 30—wo aka buloho ra maribye ehenhla ka nambu wa Thames eLondon—ku nga rona ntsena ra muxaka wolowo eYuropa. Muako lowu wo hlamarisa swinene, lowu eka wona a ku akiwe switolo, tindlu hambi ku ri kereke, a wu ri ni mabuloho mambirhi ya le henhla ni xihondzo eSouthwark, etlhelo ra le dzongeni, lexi tirhisiwaka tanihi xisirhelelo.

Hosi John wa le Nghilandhi (1167-1216) u leme Ntwanano wa Magna hi 1215 eRunnymede, eThames le kusuhi na Windsor. Hi ntwanano lowu, a a sindzisiwa ku tiyisekisa ntshunxeko wa vanhu va le Nghilandhi swin’we ni ntshunxeko wa doroba ra le London ni ntshunxeko wa bindzu ehlalukweni ra kona.

Thames Yi Tisa Rifuwo

Eka malembe-xidzana lama landzeleke, bindzu ri nyukile enabyeni wa Thames. Hi ku famba ka nkarhi, bindzu leri a ri ri karhi ri ndlandlamuka a ri leme ndhawu hinkwayo ya le nkoveni. Emalembeni ya 200 lama hundzeke, Thames a yi ri ni ndhawu ya swikepe swa 600 ehlalukweni ra yona, kambe minkarhi yin’wana ku kumeka swikepe swa kwalomu ka 1 775 leswi vaka swi yimele ku ehlisa ndzhwalo wa swona. Hikwalaho ka ku tala loku, ku ve ni xiphiqo lexikulu xa ku yiviwa ka swilo endhawini leyi. Makhamba a ma faya swikepe nivusiku laha swi etlelaka kona, vanhu lava nga ni swikepe leswitsongo a va tihanyisa hi ku tleketla swilo leswi yiviweke eThames. Ku lwa ni vugevenga lebyi, London ri simeke maphorisa yo sungula emisaveni hinkwayo ya le nambyeni. Ma ha ri kona ninamuntlha.

Kambe, a ku laveka swo tala ku langutana ni xiphiqo xa ku tala etindhawini ta hlaluko. Hikwalaho, hi lembe-xidzana ra vu-19, Palamendhe ya Manghezi yi pfumerile leswaku ku endliwa platifomo leyikulu ku tlula hinkwato emisaveni hi ku cela ematlhelo ka nambu lowu. Mahlaluko lama heleke ku sungula eku sunguleni ka va-1800 a ku ri Mahlaluko ya Surrey Commercial, Hlaluko ra London ni hlaluko ra le Vupela-dyambu ni ra le Vuxeni bya Indiya, ivi ku landzela Hlaluko ra Royal Victoria hi 1855 ni munghana wa rona ku nga Hlaluko ra Royal Albert hi 1880.

Vanjhiniyara vambirhi—tatana ni n’wana—ku nga Marc wo Sungula na Isambard K. Brunel, va hlanganise mabuwa hamambirhi ya Thames hi 1840 hi ku aka muhocho wo sungula wa le hansi ka mati. Wu lehe 459 wa timitara naswona wa ha tirhisiwa hi switimela leswi tleketlaka vanhu eGreater London. Hi 1894 ku hetiwe Tower Bridge, ku nga rona ri rhandziwaka ngopfu hi vapfhumba va manguva lawa. Buloho leri ra swi kota ku pfuleka hala ni hala ku fika eka 76 wa timitara leswaku swikepe leswikulu swi kota ku tsemakanya exikarhi. Naswona loko u gonya hi switepisi swa kwalomu ka 300, u ta fika eka ndlela yo khuma le henhla kutani u vona ku saseka ka nambu lowu.

Hi lembe-xidzana ra vu-20, rivala ra le hlalukweni ra London a ri ri ni swilo hinkwaswo leswi lavekaka ku tirhana ni swikepe leswi a swi engeteleka leswi tirhaka hi tinjhini ta nkahelo leswi a swi pfuna eku fambisiweni ka bindzu leri a ri ri kona hikwalaho ka doroba leri. Loko ku endliwa hlaluko ro hetelela hi 1921, leri thyiweke vito ra Hosi George wa Vuntlhanu, London ri ve “hlaluko lerikulu ni leri nghenisaka mali ku tlula hinkwawo emisaveni hinkwayo.”

Nambu Lowu Wu Ni Tindlu Ta Vuhosi Ni Tin’wana Leta Manyunyu

Loko ku ri karhi ku hluvukisiwa London, magondzo ya kona a ma nga ri manene naswona a ma nga rhideriwanga, hakanyingi a ma nga fambeki hi xixika. Hikwalaho ndlela leyi a yi hatlisa naswona a swi olova ku famba ha yona, a ku ri nambu wa Thames, lowu hi ku famba ka malembe a wu tshama wu ri eku tirheni swinene. Rito leri tolovelekeke leri nge “Oars!” a ri vuriwa hi vatlutisi va swikwekwetsu va le Thames loko va ri karhi va ya ehenhla ni le hansi enambyeni va lava vanhu lava nga ta va khandziyisa kumbe exinambyanini xa Fleet ni xa Walbrook, leswi sweswi swi funengetiweke hi switarata swa London leswi thyiweke mavito wolawo.

Hi ku famba ka nkarhi, London se a yi languteka ku fana na Venice, laha tindlu ta yona to tala leta manyunyu a ti ri ni timbala leti rhelelaka enambyeni. Lava le vuhosini a va rhandza ku tshama etimbuweni ta Thames, hilaha swi vonakaka hakona eka tindlu ta le vuhosini ta Greenwich, Whitehall na Westminster. Hilaha ku fanaka, tihosi ni tihosikazi ta le Nghilandhi a ti rhandza ku tshama eHampton Court, naswona Khokholo ra Windsor, le henhla ka nambu, ra ha ri yindlu ya le vuhosini.

Hi 1717, George Frideric Handel u qambe “Vuyimbeleri bya Swichayachayana” leswaku a tsakisa Hosi George wo Sungula hi nkarhi wa nkhuvo wa le matini wa le vuhosini. Byatso bya hosi a byi heleketiwa hi “Mabyatso yo Tala swinene, lerova Nambu hinkwawo a wu vonaka wu funengetiwe hi mabyatso,” ku vike phepha-hungu rin’wana ra nkarhi wolowo. Byatso lebyi a byi famba ekusuhi ni bya hosi a byi ri ni vayimbeleri va 50, lava a va tlanga vuyimbeleri lebyi qambiweke hi Handel kanharhu eriendzweni ra vona ra tikhilomitara ta nhungu ku suka eWestminster ku ya eChelsea.

Nkova Lowu Tsakisaka Ni Ku Phyuphyisa

Kukondza loko ku akiwe Buloho ra Westminster hi va-1740, munhu a a kota ku tsemakanya nambu wa Thames hi milenge ntsena eBulohweni ra London leri pfuxetiweke hi ku famba ka nkarhi naswona ri heteleleke ri siviwe hi lerintshwa hi va-1820. Tinsika ta 19 leti a ti khome buloho leri ti ku kavanyete ngopfu ku khuluka ka mati. Hikwalaho ka sweswo, emalembeni ya kwalomu ka 600 buloho leri ri ri kona, nambu wa Thames wu gwitsirile minkarhi ya kwalomu ka nhungu. Loko wu gwitsila, a ku va ni “minkombiso ya le ayisini” leyikulu, laha a ku endliwa mintlango yo tala. A ku oxiwa nyama ya homu, naswona lava le vuhosini a va voniwa va ri eku dyeni kwalaho. Tibuku ni swilo swo tlangisa leswi a swi tsariwe marito lama nge, “swi xaviwe eThames,” vanhu a va swi xava hi ku hatlisa swi hela. Maphepha-hungu hambi ku ri tikopi ta Xikhongelo xa Hosi a swi kandziyisiwa eka michini yo kandziyisa leyi vekiweke ehenhla ka mati lama gwitsileke!

Manguva lawa, Mphikizano wa Mabyatso, i mphikizano wa yunivhesiti ya Oxford ni ya Cambridge, wu va xiendlakalo xa lembe ni lembe hi ximun’wana. Mintshungu yi ba layini etimbuweni ta Thames exikarhi ka Putney na Mortlake ku khuzela mabyatso lama phikizanaka, ha rin’we ri ri ni vanhu va nhungu lava tlutaka, va famba mpfhuka lowu nga ehansinyana ka nkombo wa tikhilomitara hi nkarhi lowu nga endliki ni 20 wa timinete. Mphikizano wo sungula wu ve kona hi 1829 le henhlanyana ka nambu eHenley. Endzhaku ka loko mphikizano lowu wu yisiwe ehansinyana ka nkova, doroba ra Henley ri humese mali yo seketela mphikizano lowu a wu vitaniwa mphikizano wa mabyatso wa le vuhosini, lowu veke mphikizano wo hlawuleka wo tlutisa byatso eYuropa. A ku ta vavanuna ni vavasati vo tala lava tlutisaka mabyatso eka mpfhuka wa kwalomu ka 1 600 wa timitara. Mphikizano lowu wa mabyatso se wu rhandziwa ngopfu etikweni.

Muvalangisi wa le Britain u vula leswaku Nambu wa Thames “wa tsakisa swinene tanihi leswi wu hundzaka eswintshabyanini swa le Nghilandhi, exikarhi ka mirhi, emakhwatini, exikarhi ka tindlu, eswimitanini swo saseka ni le swidorobanini. . . . A ku na gondzo leri fambaka mpfhuka wo leha etlhelo ka nambu lowu, ko va ni swindledyana ntsena. Leswi swi endla leswaku hambileswi lava fambaka hi mimovha va nga ha valangaka nambu loko va ri edorobeni, laha nambu wu hundzaka kona, ku saseka ka wona ku nga voniwa kahle hi lava va fambaka hi byatso kumbe hi milenge.”

Xana u kunguhata ku endzela eNghilandhi? Kutani, tinyike nkarhi wo valanga nambu wa Thames ni ku tsakela matimu ya wona. Ku sukela le tindhawini ta le makaya laha wu sukelaka kona ku ya fika laha wu nghenaka kona elwandle, swi tele leswi u nga swi vonaka, u nga swi endlaka ni ku swi dyondza! “Mukhalabye Thames” a nge ku khomisi tingana.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

LESWI TSARIWEKE HI NAMBU WA THAMES

Jerome K. Jerome u tsale hi ku phyuphyisa ka nambu wa Thames ebukwini yakwe leyi nge, Three Men in a Boat. Yi vulavula hi riendzo ro wisa ra vanghana vanharhu lava a va tluta byatso va rhelela ni nambu va ri ni mbyana ya vona, ku suka eHampton Court ku ya le Oxford. Yi tsariwe hi 1889 naswona yi hundzuluxeriwe yi yisiwa eka tindzimi to tala, ya ha ri “buku yo tsakisa, leyi hlekisaka.”

The Wind in the Willows i xitori xin’wana lexi dumeke, lexi tsakeriwaka hi lavakulu ni lavatsongo. Xi tsariwe hi 1908 hi Kenneth Grahame, loyi a a tshama ePangbourne, ku nga doroba leri nga enambyeni wa Thames, i ntsheketo, lowu vulavulaka hi swiharhi leswi tshamaka endzeni kumbe ekusuhi ni timbuwa ta nambu lowu.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

HOSI YI LWA HI NAMBU

Hosi James wo Sungula, loyi a fumeke eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-17, u tshame a koxa mali yo ringana £20,000 eka Hulumendhe ya le London. Loko Meyara leyi nga Murhangeri yi ala ku hakela mali yoleyo, hosi yi xungete hi marito lawa: “Ndzi ta ku lovisa ndzi tlhela ndzi ri lovisela makumu doroba ra wena. Ndzi ta susa tihuvo ta mina ta nawu, ni Vafumi va mina lava nga kwalaho, ni Palamendhe ya mina leyi nga eWinchester kumbe eOxford, kutani Westminster yi ta sala yi ri mananga; ehleketa leswaku wena u ta helela kwihi!” Meyara yi angurise xileswi: “Ku ta sala nchumu wun’we lowu van’wamabindzu va London va nga ta sala na wona: hosi yanga a yi nge swi koti ku teka nambu wa Thames.”

[Xihlovo Xa Kona]

Ku suka ebukwini leyi nge Ridpath’s History of the World (Vol. VI)

[Mimepe leyi nga eka tluka 24]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

NGHILANDHI

London

Nambu wa Thames

[Xihlovo Xa Kona]

Mepe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Big Ben ni tindlu ta Palamendhe, eWestminster, le London

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Buloho ra le London, ri akiwe hi maribye, hi 1756

[Xihlovo Xa Kona]

Ku suka ebukwini leyi nge Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. II)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Nkovotlo lowu wa 1803 wu kombisa madzana ya swikepe swi bohiwe emahlalukweni

[Xihlovo Xa Kona]

Corporation of London, London Metropolitan Archive

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26, 27]

Nkovotlo wa minkombiso ya le ayisini ya 1683

[Xihlovo Xa Kona]

Ku suka ebukwini leyi nge Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. III)