Vuvabyi Lebyi A Byi Chaviwa Ngopfu Hi Lembe-xidzana Ra Vu-19

Hi 1854 ku tlhekeke ntungu wa kholera—vuvabyi lebyi dlayaka lebyi vonakaka hi ku chuluka swinene ni ku hela mati emirini—edorobeni ra London. Vuvabyi lebyi a byi hlasela hi rivilo lerikulu. Vanhu vo tala lava a va pfuka va hanye kahle nimixo, a va va se va file loko ri pela. A yi nga tiviwi ndlela yo byi tshungula.

A KU ri vuvabyi lebyi chaviwaka swinene hi lembe-xidzana rero naswona a swi nga tiviwi leswaku byi vangiwa hi yini. Van’wana a va ehleketa leswaku byi tlulela vanhu hi ku hefemula risema leri nyenyetsaka ra swilo leswi boleke. Sweswo a swi vonaka swi twala, hikuva Nambu wa Thames, lowu khulukaka eLondon, a wu vanga risema ro biha swinene. Xana risema rero a ri vanga vuvabyi?

Eka malembe ya ntlhanu lama hundzeke, dokodela John Snow u vule leswaku kholera a yi vangiwa hi mati lama nga ni switsongwatsongwana, ku nga ri moya lowu thyakisiweke. Kasi dokodela un’wana, William Budd, a a pfumela leswaku swilo leswi hanyaka swo fana ni nkurhe hi swona leswi a swi haxa vuvabyi lebyi.

Hi nkarhi wa ntungu lowu hi 1854, Snow u kambisise leswi a a pfumela eka swona hi ku lavisisa vutomi bya lava tluleriweke hi kholera emugangeni wa Soho le London. U tivutise a ku: ‘I yini leswi hinkwavo ka vona a va swi endla?’ Nkambisiso wa Snow wu endle leswaku a tshubula mhaka leyi hlamarisaka. Hinkwavo lava tluleriweke hi kholera emugangeni wolowo a va kuma mati exitarateni xin’we lexi nga ni muchini wo koka mati naswona mati wolawo a ma ri ni xitsongwatsongwana lexi vangaka kholera lexi humaka eka nkululo.a

Hi lembe rero ku tlhele ku endliwa nhluvuko lowukulu etimhakeni ta vutshunguri loko Filippo Pacini, n’wasayense wa Muntariyana, a kandziyise phepha leri hlamuselaka swivumbiwa leswi hanyaka leswi vangaka kholera. Hambiswiritano, lexi vavisaka hileswaku ndzavisiso wakwe wu biwe hi makatla swin’we ni leswi tshuburiweke hi Snow na Budd. Kholera yi hambete yi cinisa vanhu rhuvurhuvu ku fikela hi 1858.

“Risema Leri Nyenyetsaka”

Palamendhe a yi koka milenge emhakeni yo aka fambiselo lerintshwa ra nkululo leswaku ku basisiwa nambu wa Thames, kambe ku hisa lokukulu loku veke kona hi ximumu xa 1858 ku yi sindzise leswaku yi teka goza. Risema leri humaka enambyeni lowu khulukaka wu hundza hi le ka Yindlu ya Commons a ri nun’hwa swinene lerova van’watipolitiki va boheke ku hayeka malapi lama lovekiweke eka khemikhali leyi dlayaka switsongwatsongwana emafasitereni ya vona leswaku risema rero ri nga twali. Ku nun’hwa koloko loku hi ku famba ka nkarhi ku vitaniweke “Risema leri Nyenyetsaka” ku endle leswaku Palamendhe yi hetelela yi teka goza. Ku nga si hela masiku ya 18, yi lerise leswaku ku akiwa fambiselo lerintshwa ra nkululo.

Ku hoxiwe tiphayiphi letikulu leti a ti sivela thyaka ku khulukela enambyeni naswona a ti ta ri kongomisa evupela-dyambu bya London, laha a ri ta fika ri khulukela elwandle loko mati ya rona ma tshwile. Sweswo swi ve ni vuyelo lebyi tsakisaka. Endzhaku ka loko tiphayiphi hinkwato ta le London ti tlhomiwile eka fambiselo rero lerintshwa, vuvabyi bya kholera byi nyamalarile.

Hi nkarhi wolowo a swi nga kanakanisi leswaku kholera a yi nga vangiwi hi moya wo nun’hwa, kambe a yi vangiwa hi mati kumbe swakudya leswi nga ni switsongwatsongwana. Nakambe ndlela yi ri yin’we ntsena yo tisirhelela eka byona a ku ri mbhasiso.

Nawu Lowu Vekiweke Khale Swinene

Muxe u rhangele tiko ra Israyele loko ri huma aEgipta ka ha sele magidi ya malembe leswaku ntungu wa kholera wu hlasela doroba ra London. Hambileswi Vaisrayele va fambeke hi le mananga ya Sinayi ku ringana malembe ya kwalomu ka 40, a va hlaseriwanga hi mintungu yo kota kholera. Xana va swi kotise ku yini?

Tiko a ri lerisiwe ku celela thyaka ra munhu endhawini leyi tumbeleke leyi nga ekule ni nxaxa leswaku ndhawu leyi ku tshamiwaka eka yona ni mati lama nwiwaka ma nga tshuki ma ngheniwa hi switsongwatsongwana. Nawu wolowo wu tsariwe eBibeleni eka Deteronoma 23:12, 13 naswona wu ri:

“U fanele u va ni ndhawu leyi tumbeleke leyi u yi tirhisaka ehandle ka nxaxa, u fanele u huma u ya eka yona. U fanele u va ni mhingu swin’we ni switirhisiwa swa wena, leswi u swi tirhisaka, kutaku loko u ntlutlama ehandle, u fanele u tlhela u cela khele hi yona, u hundzuluka u funengeta thyaka ra wena.”

Nawu wolowo lowu oloveke wu sirhelele Vaisrayele eka mavabyi lama hlaseleke matiko lama va rhendzeleke. Mikhuva leyi fanaka ya mbhasiso yi ponise vutomi bya vanhu vo tala eminkarhini ya sweswinyana.b Xiya xikombiso lexi landzelaka.

“A Hi Nga Si Tshama Hi Hlaseriwa Hi Ntungu”

Hi va-1970, Timbhoni ta Yehovha to tala ti boheke ku baleka eMalawi hikwalaho ka nxaniso. Ti kume vutumbelo etikweni ra Mozambhiki leri ti akelaneke na rona, laha vavanuna, vavasati ni vana lava tlulaka 30 000 va tshameke etikampeni ta vahlapfa ta khume. Hilaha swi tiviwaka hakona, mavabyi lama vangiwaka hi switsongwatsongwana leswi tshamaka ematini ma tala ku hangalaka hi ku hatlisa etikampeni ta vahlapfa. Kutani Timbhoni ti swi kote njhani ku tshama kahle eswiyin’weni sweswo?

Lemon Kabwazi swin’we ni vanhu van’wana va 17 000, a va tshama ekampeni leyikulu ya le Mlangeni. U ri: “Kampa a yi tshama yi basile minkarhi hinkwayo. Swihambukelo a swi ceriwa ehandle ka kampa naswona ku hava munhu loyi a a pfumeleriwa ku ticelela xihambukelo xakwe endzeni ka yona. Migodi yo lahla thyaka na yona a yi ceriwa ehandle ka kampa. Vatirhi va ku tirhandzela a va khathalela swilo hinkwaswo leswi fambisanaka ni ku basa, ku katsa ni ku tiyisekisa leswaku mati lawa kiweke eswihlobyeni leswi ceriweke etindhawini to hambana-hambana ehandle ka kampa ma basile. Hambileswi a hi tele ngopfu, a hi namarhela milawu ya le Bibeleni ya malunghana ni ku basa, xisweswo a hi vanga na yona mintungu leyi dlayaka naswona ku hava ni un’we la tshameke a khomiwa hi kholera.”

Lexi vavisaka hileswaku ematikweni man’wana swihambukelo a swi si va na rona fambiselo lerinene ra nkululo. Mavabyi lama tluletiwaka hi thyaka ra munhu ma dlaya vana va kwalomu ka 5 000 hi siku.

Hambileswi kholera ni mavabyi man’wana lama fanaka na yona ma siveriwaka naswona matshalatshala ya vanhu yo namarhela milawu ya mbhasiso ma vaka ni vuyelo lebyi tsakisaka, Bibele yi tshembisa leswaku ku nga ri khale vuvabyi hinkwabyo byi ta herisiwa. Nhlavutelo 21:4 yi vula leswaku ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, “rifu a ri nge he vi kona, hambi ku ri ku kolola, ni xirilo ni xitlhavi a swi nge he vi kona.” Hi nkarhi wolowo Bibele yi tshembisa leswi: “Ku hava munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya.’”—Esaya 33:24.

Leswaku u dyondza swo tala malunghana ni leswi Mfumo wa Xikwembu wu nga ta swi endlela vanhu, hlaya ndzima 3 na 8 ya buku leyi nge Xana Bibele Yi Dyondzisa Yini Hakunene? leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Nambu wa Thames a wu khuluka exikarhi ka London naswona a wu ri ni switsongwatsongwana swa kholera leswi humaka eka nkululo, hilaha swi hlamuseriwaka hakona eka switori swo tala swa nkarhi wolowo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Vavanuna, vavasati ni vana lava tlulaka 30 000 va tshame etikampeni ta vahlapfa ta khume eMozambhiki, leti a ti tshama ti basile minkarhi hinkwayo

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 20]

Death on Thames: © Mary Evans Picture Library; map: University of Texas Libraries