Ntsendzele—Xivindzi Xa Atena Wa Khale

VAAKI lava nga ni mabyongo va le Atena a va ri ni hasahasa! Minkarhi hinkwayo mianakanyo leyintshwa a yi twarisiwa erivaleni entsendzeleni wa muti wa Greece, kumbe endhawini ya vuxaviselo. Hambiswiritano, sweswi a yi ri mhaka leyi hambaneke. Loko a ha ku fika emutini, wanuna un’wana wa Muyuda u vonake a ri “mutwarisi wa swikwembu swimbe.” A a vula marito lama nga tolovelekangiki eka “lava a va tshuka va va kona.” “Xana jakatsa leri ri lava ku vula yini?” ku vutisa Vaepikuro lava tikukumuxaka ni Vastoyika lava nga ni swikandza leswi bohaneke. Ina, ntsendzele wa le Atena a wu ri ndhawu yo khomela minjhekanjhekisano ya le rivaleni hi mhaka yihi na yihi leyi nga kona laha misaveni. Kambe ku vulavula hi swikwembu leswi nga tolovelekangiki—e-e, leswi a ku ta va ku ri ku hundzeleta swilo!—Mintirho 17:17, 18.

Wolowo a ku ri n’wangulo wa vanhu lava kanakanaka va le Atena loko muapostola Pawulo a chumayela ro sungula entsendzeleni wa le Atena. A a vulavula hi Yesu Kreste ni ku pfuka ka vafi. Kambe, eka vanhu va le Atena lava a va vonaka va nga hlawuli nchumu, i yini lexi a xi nga tolovelekanga hi ku nghenisa dyondzo yoleyo leyintshwa entsendzeleni?

Atena Wu Kuma Ntsendzele Wa Wona

lexi a xi hlawulekile entiyisweni a ku ri ntsendzele hi woxe ni xiphemu xa nkoka lexi wu xi tirheke eka vukhongeri ni vutomi bya vanhu va le Atena. Ntsendzele wa le Atena i ndhawu leyi voyameke kahle ya kwalomu ka tihekitara ta 10 lowu nga en’walungu-vupela-dyambu bya Acropolis. Swi vonaka onge eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., hi nkarhi wa ku hanya ka murhangeri wa le Atena tlhelo muendli wa nawu Solon, ndhawu leyi a yi hlawuleriwe ku va xivandla xa ntsendzele wa muti. Ku simekiwa ka xidemokrati eAtena, ni ku kandziyisa swinene vutomi lebyi hluvukeke, ku vange ku sunguriwa ka ntirho wo aka eka malembe yo sungula ya lembe-xidzana leri landzeleke. Leswi swi endle leswaku ntsendzele wu va exiyin’weni lexintshwa wu tlhela wu tirhisiwa hilaha ku engetelekeke.

Rimitsu ra rito ra Xigriki leri nge a·go·raʹ rihuma eka riendli leri vulaka “hlengeleta, hlengeletana.” Leswi swi fanela ku tirhisiwa ka ntsendzele lowu tanihi ndhawu ya nkoka ya muti yo hlengeletana eka yona. Ntsendzele wu hundzuke ndhawu yo susela xivundza eka yona ni laha vanhu a va hanya kona. A wu ri ntsindza wa vukongomisi bya tiko ni huvo ya milawu, ndhawu-nkulu yo xavisela eka yona ni mabindzu, ndhawu yo kombisela eka yona mintlangu ya Magriki, ndhawu yo khomela eka yona minkombiso ya mintlangu yo tsutsuma ni ndhawu leyi rhandzekaka yo hlangana eka yona leswaku ku buriwa hi timhaka ta vutlhari.

Xana u ta tsakela ku valanga masalela ya titempele, makupakupa, swifaniso, maribye ya xitsundzuxo ni miako ya mani na mani ya ntsendzele wa Atena? Eka matshalatshala yo kambisisa ntsendzele wa nkarhi lowu hundzeke, a hi rivaleni hi huwa ni nyanyuko wa muti wa manguva lawa ivi hi famba hi magondzo ya ritshuri, exikarhi ka marhumbi ya mavula laha ku nga riki na huwa, maribye lama kovotliweke ni tinyangwa leti hlakaleke leti nga ni mfava ni mintsembyana ya nhova.

Titempele, Tindhumbha Ni Swikwembu Leswi Nyikelaka Nsirhelelo

Vaendzi va tsakisiwa hi ku va kona ka titempele to tala, tindhumbha ni vukwetsimisiso lebyi a byi nyikiwa swikwembu swo hambana-hambana. Leswi hinkwaswo swi pfune ku endla ntsendzele wu va xivandla-nkulu xa vugandzeri, wu tlhandlama Acropolis ntsena. Hi Nguva ya Ntsako ya Atena wa khale, vukhongeri a byi nghene eka timhaka hinkwato ta vutomi bya vanhu. Entiyisweni, leswi a swi vula leswaku swikwembu swo hambana-hambana leswi a swi vuriwa “swikwembu leswi nyikelaka nsirhelelo” swa tindzawulo ta hulumendhe ni mintirho ya vukongomisi a swi nyikiwe vukwetsimisiso bya tempele entsendzeleni.

Lexi a xi ri ni ndhuma exikarhi ka miako leyi a ku ri Tempele ya Hephaestus. Xikwembukati Atena a xi hlanganisiwe na Hephaestus. Swikwembu leswi haswimbirhi a swi gandzeriwa laha tanihi swikwembu leswi nyikelaka nsirhelelo swa ntivo-vuxongi ni ntirho wa mavoko. Mintshubulo ya vuyimburi ya swilo swa ntsompfu ni leswi endliweke hi vumba etempeleni leyi swi yi hlanganise na Hephaestus, xikwembu xa Magriki xa ntivo-vuxongi lexi lavaka ku tirhisiwa ka ndzilo. Kumbexana hi lembe-xidzana ra vunkombo C.E., tempele leyi leyi sirheleriweke kahle yi hundzuriwe Kereke ya Orthodox ya Magriki ya St. George, hambileswi yi nga tirhisiwiki ngopfu namuntlha.

Ina, ntsendzele lowu a wu lava xikwembu xa wona lexi wu sirhelelaka. Xona a ku ri Zeus Agoraios, lexi a ku vuriwa leswaku hi xona xi huhutelaka xivulaxivuri lexi ku nyikeriweke eka xona altari leyi khavisiweke leyi kovotliweke ya mavulu ya risima ya Pentelic. (Ringanisa Mintirho 14:11, 12.) Altari ya le kusuhi ya Mana wa Swikwembu a yi vekiwe exikarhi ka nxaxamelo wa switsundzuxo swa tinghwazi.

Le kulenyana, hi kuma tempele leyitsongo ya Ionic. Mutivi wa misava, Pausanias u yi vule Tempele ya Apollo Tatana. Ha yini? Hikuva hi ku ya hi ntsheketo wa khale wa Magriki, a a ri tata wa Ion, musunguri wa mphikizano wa Ionian lowu vanhu va le Atena a va ri xiphemu xa wona.a Eka xikhundla lexi, Apollo a ri un’wana wa swikwembu leswi nyikelaka nsirhelelo wa nhlangano wa vulawuri bya tiko, ngopfu-ngopfu malunghana ni vunakulobye byo hambana-hambana lebyi a byi ri kona emutini.

En’walungwini, hi vona masalela ya ribye ra tempele leyitsongo, leyi akiweke exikarhi ka lembe-xidzana ra vumune B.C.E. Lava a va gandzeriwa laha a ku ri Zewusi na Atena Phatrios, swikwembu leswi tlakukeke swa xinakulobye xa vukhongeri bya vakokwana. Ku va xirho eka swona a ku ri xilaveko loko u lava ku va muaka-tiko wa Atena. Entsungeni wa xitarata, hi kuma masalela ya altari ya Swikwembu swa Khume-mbirhi.

Eka Rikupakupa ra le kusuhi ra Zewusi Eleutherios, xikwembu lexikulu xa Magriki xi tlhele xi fundzhiwa, sweswi tanihi xikwembu xa ntshunxeko ni ku ponisiwa. Rikupakupa leri a ri ri ndhawu yo famba-famba eka yona leyi dumeke ni ndhawu ya ku hlanganela eka yona. Ku vuriwa leswaku mutivi wa filosofi la dumeke Socrates u hlangane ni vanghana va yena erikupakupeni leri, laha a va tshama kona va vulavula kumbe va tifamba-fambela. Swilo swo tala leswi nyiketeriweke leswaku ku khavisiwa rikupakupa leri, tanihi switlhangu swa tinhenha leti feke ti ri karhi ti lwela Atena, swi hlangana hi ku kongoma ni ku ponisiwa ka muti eka valala va wona kumbe ni ku hlayisa ntshunxeko wa wona.

Ndlela Ya Panathenaea

Exikarhi ka ntsendzele ku tsemakanya gondzo leri anameke, leri nga ni ritshuri leri vitaniwaka Ndlela ya Panathenaea. Vito ra rona ni mfungho wa rona wo hlawuleka swi tekiwe eka nkhuvo wa tiko wa le Atena, Panathenaea. Hi nkarhi wa nkhuvo lowu a ku fambiwa ni nturhu wa xikwembukati Atena egondzweni leri ku sukela eNdlwini ya Nxaxamelo (ekusuhi ni nyangwa wa muti) ku ya eAcropolis. Minkhaviso ya Parthenon yi hi pfuna ku vona ku hlawuleka ka nxaxamelo lowu wa nkhuvo—vagadi va tihanci, makalichi ya mphikizano, tihomu ni tinyimpfu ta magandzelo, majaha ni vanhwana lava rhwaleke switirho leswi nga ta tirhisiwa egandzelweni. Ntlhandlamano lowu wu tlangeriwe hi vaaka-tiko va le Atena ni vaendzi va vona, lava vakunguhati a va va vekele ndhawu ya vona leyi eneleke loko va kunguhata ntsendzele. Hi xikombiso, makupakupa lama nga ni mavhuranda ni switepisi swi vekiwe hi vutshila endleleni ya nxaxamelo. Nhlayo leyikulu ya switepisi leswi kovotliweke leswi nga emahlweni a yi tshamisa vahlaleri vo tala.

“Ku Tele Swifaniso Swa Hava”

Leswi ku nga ni titempele to tala, swifaniso ni maribye ya xitsundzuxo exivandleni xin’we, a swi hlamarisi leswi “moya [wa muapostola Pawulo] endzeni kakwe wu sungul[eke] ku karhateka hi ku vona leswaku muti a wu tele swifaniso swa hava.” (Mintirho 17:16) Leswi Pawulo a swi voneke loko a nghena entsendzeleni swi fanele swi n’wi hlamarisile. Swifaniso swa xirho xa wanuna xa xikwembu Hermesi a swi tele swinene lerova rikupakupa hinkwaro, leri tiviwaka tanihi Rikupakupa ra Hermesi, a ri laveka leswaku swi vekiwa kona. Swiambalo eka swifaniso swin’wana leswi pendiweke swa Hermesi swi kombisa tiswastika—mimfungho ya vuswikoti byo veleka ni vutomi. A ku ri ni xifaniso xa Venus Genetrix, xikwembukati xa rirhandzu ra rimbewu, swin’we ni xin’wana xa Dionysus lexi nga ni swihambano swo hlayanyana swa xirho xa wanuna. Lexi fungheke “ku kwetsima” ka ntsendzele a ku ri ribye ra ndzilakana leri nga ni sambelo leri nga ni mati yo “kwetsima” ya ku tibasisa ka xintu eka hinkwavo lava ngheneke.

Hikwalaho ka xiyimo xolexo xa vukhongeri lexi enteke, hi nga swi twisisa hi ku olova leswaku ha yini xiyimo xa Pawulo a xi ri ekhombyeni swinene. A ehleketeleriwa leswaku i “mutwarisi wa swikwembu swimbe,” naswona nawu wa nkarhi wolowo a wu lerisa leswaku ‘ku hava munhu la faneleke a va ni swikwembu leswi hambaneke, kumbe leswintshwa; naswona a a nga fanelanga a gandzela exihundleni xikwembu xihi na xihi ximbe handle ka loko a pfumeleriwe erivaleni.’ Kutani, a swi hlamarisi leswi muapostola a yisiweke eAreyopago a ya konanisiwa.—Mintirho 17:18, 19.

Ntsindza Wa Vulawuri

Muako lowu nga xirhendzevutana lowu vitaniwaka Tholos a wu ri yindlu-nkulu ya hulumendhe ya le Atena. Vatshama-xitulu vo tala va muti a va etlela emuakweni lowu ni vusiku leswaku vatirhela-mfumo lava nga ni vutihlamuleri va tshama va ri kona. Swikalo ni mimpimo leyi hleriweke a swi vekiwe eTholos. Switirho swa tindzawulo to hambana-hambana ta vulawuri a swi vekiwe ekusuhi. Yindlu ya Huvo a yi tate tshala leri ceriweke ri va xintshabyana en’walungu vupela-dyambu bya Tholos. Kwalaho, swirho swa Huvo swa 500 a swi khoma minhlangano laha a swi endla ntirho wa komiti ni ku veka nawu wa Nhlengeletano.

Muako wun’wana wa nkoka wa muti a ku ri Rikupakupa ra Vuhosi. Majisitarata-nkulu wa le Vuhosini wa le Atena—un’wana wa vamajisitarata vanharhu lavakulu va muti—a tirha kwalaho. Kwalaho a tamela vutihlamuleri byo tala bya vulawuri lebyi khumbaka timhaka ta vukhongeri ni ta nawu. Kumbexana, hi kona laha Socrates a lerisiweke ku ya kona loko a hehliwa hi ku nga xiximi. Milawu ya vakokwana va le Atena a yi kovotliwe emakhumbini ya muako lowu langutaneke na wona. Eribyeni leri vekiweke emahlweni ka wona muako lowu lowukulu, vamajisitarata-nkulu, lembe na lembe a va yima kona leswaku va hlambanya hi ntirho wa vona.

Rikupakupa Ra Attalus

Muako lowu a wu hlayisiwe kahle wa ntsendzele a ku ri Rikupakupa ra Attalus. Loko a ha ri jaha, Attalus, Hosi ya le Pergamo (ya lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E.), u dyondze eswikolweni swa le Atena, ku fana ni vana van’wana vo hlayanyana va mindyangu ya le vuhosini va le matikweni ya le Mediteraniya. Loko a tshamisa exiluvelweni xa yena, u nyikele nyiko leyi leyi hlamarisaka—Rikupakupa ra Attalus—exikolweni lexi a thwaseke eka xona xa le mutini.

Ntirho lowukulu wa Rikupakupa ra Attalus a ku ri ku lunghiselela ndlela yo famba-famba eka yona leyi fuleriweke ni leyi xiximekaka leswaku mani na mani a ya tihungasela kona ni ku bula ni van’wana. Fulorho ya yona ni tshala ra yona a swi ri tindhawu ta le henhla laha a ku hlaleriwa minxaxamelo ku yimiwe kona, kasi ndhuma ya yona tanihi ndlela yo famba-famba eka yona yi fanele yi tiyisekise ku humelela ka yona tanihi ndhawu ya mabindzu. Kumbexana mavhengele a ma hirhisiwa eka van’wamabindzu hi Mfumo leswaku muako wu ta nghenisa mali.

Leswi ri vuyiseriweke xiyimo xa rona xo sungula, Rikupakupa ra Attalus i xikombiso lexi tlakukeke xa swilo leswi vumbiweke. Ndzingano wa rona hinkwawo, ku hambana loku tsakisaka ka mpimo wa nxaxamelo wa tinsikata le hansi ni ta le henhla, ku hlangana loku tsakisaka ka ku vonakala ni ndzhuti ni risima ni ku saseka ka swilo leswi tirhisiweke eku akeni, hinkwaswo swi ri endla ri hlamarisa. Swilo leswi fanaka swi cinciwa hi tindlela to hambana-hambana, ngopfu-ngopfu hi ku tirhisa mixaka minharhu ya tinsika—Xidoric, Xiionia na Xiegipta.

Ndhawu Ya Mintirho Ya Ndhavuko

Muako lowu wu tirheke tanihi ndhawu ya swiendlakalo swo tala swa ndhavuko le Atena a ku ri Holo ya Khonsati. A ku ri nyiko ya Vipsanius Agrippa, mukon’wana wa Mufumi wa Rhoma Augustus. Xiyenge xa wona xa le mahlweni a xi namekiwe mavulu ya mivalavala. Holo ya mintlangu, leyi nga ni switshamo swa kwalomu ka 1000, a yi ri ni vangwa ra kwalomu ka timitara ta 25 naswona eku sunguleni a yi fuleriwe hi lwangu leri nga tshegiwangiki hi nchumu endzeni. Leyi a ku ri yin’wana ya tindlela ta vurhena yo ringeta ku endla lwangu eka leti a ti tirhisiwa khale! Hambiswiritano, kumbexana byo tala bya vuhungasi lebyi a byi kombisiwa kwalaho a byi kanakanisa eka Vakreste va ntiyiso, lava nga ni mimpimanyeto leyi tlakukeke ya mahanyelo.—Vaefesa 5:3-5.

Kumbexana, vanhu lava handzisisaka va le minkarhini ya khale va endzele Layiburari ya Pantainos. Makhumbi ya yona a ma tele hi tikhabodo laha a ku vekiwe tibuku-songwa leti tsariweke hi voko ta papyrus ni madzovo yo tsindziyela. Kamara lerikulu ra layiburari a ri langute evupela-dyambu exikarhi ka nxaxamelo wa tinsika exivaveni lexi nga ni makupakupa—ndhawu leyi tsakisaka yo famba-famba eka yona, yo hlayela eka yona, kumbe yo dyela marhambu ya nhloko eka yona. Ku kumiwe nhlamuselo leyi nga ni milawu mimbirhi ya le layiburari. A yi hlayeka hi ndlela leyi: “Tibuku ti nga tekiwi,” na “[Layiburari] yi pfuriwa ku sukela eka awara yo sungula ku ya fika eka ya vutsevu.”

Ntsendzele Namuntlha

Emalembeni ya sweswinyana, ntsendzele wu yimburiwe hilaha ku heleleke hi American School of Classical Studies. Leswi wu nga titshamela hi ku rhula ehansi ka ndzhuti wa Acropolis leyi nga ni miako yo leha, wu hundzuke ndhawu leyi rhandzekaka ya vavalangi lava lavaka ku dyondzanyana matimu ya Atena wa khale.

Vuxaviselo bya le kusuhi bya Monastiraki—magoza ma nga ri mangani ku suka entsendzeleni ni le Acropolis—i ndhawu yin’wana leyi tsakisaka. Xi nyika muendzi xitsundzuxo lexi hlamarisaka ni lexi tsakisaka xa ntsheketo wa Magriki ni ndhawu yo xavisela eka yona ni ya minxavo ya mbhukuto ya le Vuxeni eMiddle East. Ina, muendzi u ta vona Timbhoni ta Yehovha kwalaho ti ri karhi ti endla hi ntsako leswi muapostola Pawulo a swi endleke malembe yo tlula 1900 lama hundzeke—ti chumayela mahungu lamanene ya Mfumo erivaleni ‘eka lava tshukaka va va kona.’

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Mabindzu eAtena

Ntsendzele a wu nga ri xivindzi xa vanhu va Atena lava nga ni mabyongo ni nhluvuko ntsena kambe a wu ri ndhawu leyikulu ya vuxaviselo ya muti. Atena wu ve ntsindza wa mabindzu lama dumeke eka nkoka wa mali ya wona ni rixaladza ra vamajisitarata va wona, lava nyikiweke matimba ya ku tiyiseka leswaku nxaviselano hinkwawo wu endliwa hi ku tshembeka ni ku lulama.

Muti wa Atena a wu xavisela matiko mambe vhinyo, mafurha ya mutlhwari, vulombe, mavulu ni swilo swin’wana swa vumaki swo tanihi swibye swa vumba ni ntsompfu lowu tirhiweke. Wona wu rhumeriwa koroni swinene. Tanihi leswi Attica (xifundzha lexi vandzamaneke na Atena) a ri nga humesi nhundzu leyi eneleke leswaku ri phamela vaaki va rona, mimpimanyeto ya mabindzu ya rona a yi tiye swinene. Makete wa Piraeus (hlaluko ra Atena) minkarhi hinkwayo a wu fanele wu va ni swakudya leswi eneleke leswinene swo phamela muti ni masocha. Naswona vaxavisi a va nga pfumeleriwi ku hlayisa swakudya leswaku va swi xavisa hi mali ya le henhla loko swi laveka.