Xana Vuhomboloki A Byi Papalateki?

“Ku nga khathariseki nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga kona ndza ha pfumela leswaku vanhu va lulamile etimbilwini ta vona. A ndzi nge swi koti ku va ni ntshembo eka masungulo lama nga ni mpfilumpfilu, mbitsi ni rifu.”—Anne Frank.

ANNE FRANK, xinhwanyetana xa Muyuda xa malembe ya 15, xi tsale marito wolawo lama vavisaka eka buku ya xona ya siku emahlweninyana ka ku fa ka xona. Ndyangu wa ka vona a wu tumbele malembe mambirhi ekamareni ra le henhla eAmsterdam. ntshembo wa xona wa misava leyinene wu herisiwile loko muxengi a paluxe ndhawu leyi va nga eka yona eka Manazi. Hi lembe leri tlhandlameke, 1945, Anne u dlayiwe hi thayifosi ekampeni ya nxaniso ya le Bergen-Belsen. Vayuda van’wana va timiliyoni ta tsevu na vona va dlayiwile.

Makungu ya Hitler ya vudiyavulosi yo herisa vanhu hinkwavo yi nga ha va mhaka leyi biheke ku tlula hinkwato ya ku xanisiwa ka rixaka ro karhi leyi voniweke eka lembe-xidzana ra hina, kambe a ko va yona ntsena. Hi 1994 ku tlula hafu ya miliyoni ya Matutsi ma dlayeteriwile eRwanda, hikwalaho ka leswi a ma ri ya nyimba “yin’wana.” Naswona hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, kwalomu ka Maarmenia ya miliyoni ma file eku herisiweni ka rixaka.

Swivumbeko Swa Tihanyi Swa Vuhomboloki

Ku herisiwa ka rixaka a hi xona ntsena xivumbeko xa vuhomboloki. Vuhomboloki bya vanhu byi vangela vanhu va kwalomu ka n’we-xa-nharhu ku wela evuswetini lebyikulu vutomi hinkwabyo. Lexi biheke ku tlula na mpimo, ntlawa wo lwela timfanelo ta vanhu lowu vuriwaka Anti-Slavery International wu ringanyeta leswaku vanhu vo tlula 200 000 000 va le vuhlongeni. Ku nga ha va ku ri ni mahlonga yo tala swinene emisaveni namuntlha ku tlula eka nkarhi wihi na wihi ematin’wini. Va nga ha va va nga xavisiwi eka minxavo ya mphikizano ya le rivaleni, kambe swiyimo swa vona swa ntirho hakanyingi swi bihe ku tlula swa mahlonga yo tala ya le minkarhini ya khale.

Vuhomboloki lebyi nga enawini byi tsona timiliyoni ta vanhu timfanelo ta vona ta nkoka. “Swilo swa tihanyi leswi lwisanaka ni timfanelo ta vanhu swi endliwa siku na siku, kun’wana emisaveni,” ku vula Amnesty International eka xiviko xa yona xa 1996. “Lava hlaseriwaka hi ku olova ngopfu i swisiwana ni lava nga kotiki ku tisirhelela, ngopfu-ngopfu vavasati, vana, vanhu lava dyuhaleke ni vabaleki.” Xiviko lexi xi te: “Ematikweni man’wana, xiyimo xa tiko xi hohlokile, lerova vulawuri lebyi nga enawini byi sala byi nga swi koti ku sirhelela lava tsaneke eka lava nga ni matimba.”

Hi 1996 vanhu va makume ya magidi va pfaleriwile ni ku xanisiwa ematikweni yo tlula dzana. Naswona emalembeni ya sweswinyana, vanhu va madzana ya magidi va nyamalarile, handle ko kanakana va tlhakisiwe hi mavuthu yo hlayisa nsirhelelo kumbe hi mintlawa ya matherorisi. Vo tala va vona ku anakanyiwa leswaku va file.

Ina, tinyimpi handle ko kanakana ti hombolokile, kambe ti ya ti nyanya ku biha. Masiku lawa tinyimpi ti hlasela vaaka-tiko, ku katsa ni vavasati ni vana. Naswona leswi a swi vangiwi ntsena hi ku hlaseriwa ka madoroba hi tibomo handle ko hlawula. Vavasati ni vanhwanyana hakanyingi va pfinyiwa tanihi xiphemu xa ntirho wa vusocha, naswona mintlawa yo tala ya vaxandzuki yi tlhakisa vana hi nkani leswaku yi ya va letela leswaku va va vadlayi. Loko xi vulavula hi mikhuva yoleyo, xiviko xa Nhlangano wa Matiko lexi nge “Vuyelo Bya Nyimpi Eka Vana” xi ri: “Vaaki vo tala swinene emisaveni va pfumala mahanyelo hi ndlela leyi vavisaka.”

A swi kanakanisi leswaku ku pfumaleka loku ka mahanyelo ku vange misava leyi teleke hi vuhomboloki—ku nga va bya rixaka, ntshamisano, nawu, kumbe bya masocha. Kavula, lowu a hi nchumu lowuntshwa. Emalembeni yo tlula 2500 lama hundzeke, muprofeta wa Muheveru u ririle a ku: “Nawu wu tsanile naswona a wu pfuni nchumu, naswona vululami a byi endliwi. Vanhu vo homboloka va hlasela lavo lulama, kutani vululami byi soholotiwa.” (Habakuku 1:4, Today’s English Version) Hambileswi minkarhi hinkwayo vuhomboloki byi hangalakeke, lembe-xidzana ra vu-20 ri fanele ri rhanga emahlweni loko mpimo wa vuhomboloki wu fikelele nhlohlorhi leyintshwa.

Xana Vuhomboloki Byi Na Mhaka?

Byi na mhaka loko u xaniseka hikwalaho ka vuhomboloki. Byi na mhaka hikuva byi tsona vunyingi bya vanhu mfanelo ya vona ya ntsako. Naswona byi na mhaka hikuva vuhomboloki hakanyingi byi vanga tinyimpi leti dlayaka, leti ti endlaka leswaku malangavi ya vuhomboloki ma ya emahlweni ma pfurha.

Ku rhula ni ntsako swi fambisana hi ku helela ni vululami, kambe vuhomboloki byi herisa ntshembo. Hilaha Anne Frank a swi tshubuleke hakona hi ndlela yo vava, vanhu a va nge vi ni ntshembo eka masungulo lama nga ni mpfilumpfilu, mbitsi ni rifu. Ku fana na yena, hinkwerhu hi navela swilo leswinene.

Ku navela loku ku vangele vanhu va timbilu letinene leswaku va endla matshalatshala yo tisa mpimo wo karhi wa vululami evanhwini. Hikwalaho, Universal Declaration of Human Rights, leyi sunguriweke hi 1948 hi United Nations General Assembly, yi ri: “Vanhu hinkwavo va tswariwe va ri lava faneriwaka hi ku xiximiwa naswona va ni timfanelo leti ringanaka. Va nyikiwe mianakanyo ni ripfalo naswona va fanele va tirhisana ni van’wana hi moya wa vuxaka.”

Lawa entiyisweni i marito lamanene, kambe munhu wa ha ri kule ni ku fikelela pakani yoleyo leyinene—vanhu lava lulameke lava hinkwavo va nga ni timfanelo leti ringanaka naswona un’wana ni un’wana a khoma munhu-kulobye tanihi makwavo. Ku fikelela xikongomelo xolexo, hilaha rito ro rhanga ra Xihlambanyo xa Nhlangano wa Matiko ri kombisaka hakona, ku ta va “masungulo ya ntshunxeko, vululami ni ku rhula emisaveni.”

Xana vuhomboloki byi dzike swinene evanhwini lerova a byi nge tsuvuleki? Kumbe, xana masungulo lama tiyeke ya ntshunxeko, vululami ni ku rhula ma ta vekiwa hi ndlela yo karhi? Loko swi ri tano, i mani la nga ma vekaka naswona a tiyiseka leswaku vanhu hinkwavo va ta vuyeriwa?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

UPI/Corbis-Bettmann