Yerusalema—“Muti Wa hosi Leyikulu”

“Mi nga tshuki mi hlambanya . . . hi Yerusalema, hikuva i muti wa Hosi leyikulu.”—MATEWU 5:34, 35.

1, 2. I yini lexi nga pfilunganyaka van’wana malunghana na Yerusalema?

YERUSALEMA—vito ra wona ri pfuxa mintlhaveko ya matimba eka vanhu va vukhongeri byo hambana-hambana. Kahle-kahle, a nga kona eka hina loyi a nga honisaka muti lowu wa khale, tanihi leswi wu boxiwaka hi ku phindha-phindha emahungwini. Kambe lexi khomisaka gome, swiviko swo tala swi kombisa leswaku Yerusalema minkarhi yin’wana a hi ndhawu leyi nga ni ku rhula.

² Leswi swi nga pfilunganya vahlayi van’wana va Bibele. Khale vito leri komisiweke ra Yerusalema a ku ri Salem, leswi vulaka “ku rhula.” (Genesa 14:18; Pisalema 76:2; Vaheveru 7:1, 2) Hikwalaho u nga tivutisa, ‘Ha yini masiku lawa muti lowu wu nga ni vito leri wu pfumala ku rhula hi ndlela leyi?’

3. Hi nga ri kuma kwihi rungula leri tshembekaka malunghana na Yerusalema?

³ Leswaku hi hlamula xivutiso xexo, hi fanele hi tlhelela endzhaku swinene ematin’wini hi ya dyondza hi Yerusalema wa khale. Kambe van’wana va nga ku, ‘A hi na wona nkarhi wo dyondza matimu ya swa khale.’ Hambiswiritano, ku va ni vutivi lebyi kongomeke hi matimu ya khale ya Yerusalema i swa nkoka eka hina hinkwerhu. Bibele yi nyikela xivangelo xa kona hi marito lama nge: “Swilo hinkwaswo leswi tsariweke enkarhini lowu hundzeke swi tsaleriwe ku letela hina, leswaku hi ta va ni ntshembo hikwalaho ka ku tiyisela ka hina ni hikwalaho ka nchavelelo lowu humaka eMatsalweni.” (Varhoma 15:4) Vutivi bya Bibele malunghana na Yerusalema byi nga hi nyika nchavelelo—ina, ni ntshembo wa ku rhula, hayi emutini wolowo ntsena kambe ni le misaveni hinkwayo.

Xivandla Xa ‘Xiluvelo Xa Yehovha’

4, 5. Davhida u katseke njhani eku endleni ka leswaku muti wa Yerusalema wu va ni xiphemu lexikulu eku hetisiseni ka swikongomelo swa Xikwembu?

⁴ Hi lembe-xidzana ra vu-11 B.C.E., Yerusalema wu ve muti lowu dumeke emisaveni tanihi ntsindza wa tiko leri hlayisekeke ni ra ku rhula. Yehovha Xikwembu u endle leswaku ku totiwa Davhida loyi a a ha ri jaha leswaku a va hosi ya tiko rero ra khale—Israyele. Tanihi leswi xitshamo xa hulumendhe a xi ri eYerusalema, Davhida ni rixaka rakwe ra vuhosi va tshame “[e]šiluv̌elweni ša v̌uhosi bya Yehova,” kumbe “e šiluv̌elweni ša Yehova.”—1 Tikronika 28:5; 29:23.

⁵ Davhida wanuna la chavaka Xikwembu—Muisrayele wa nyimba ya Yuda—u teke muti wa Yerusalema eka Vayebusi lava a va gandzela swikwembu swa hava. Hi nkarhi wolowo muti lowu a wu ri exintshabyanini lexi vuriwaka Siyoni ntsena, kambe vito rero ri ve mavizweni wa Yerusalema. Hi ku famba ka nkarhi, Davhida u endle leswaku areka ya ntwanano lowu Xikwembu xi wu endleke na Israyele yi rhurhiseriwa eYerusalema, laha yi vekiweke entsongeni. Malembe yo tala emahlweni ka kwalaho, Xikwembu xi vulavule na Muxe muprofeta wa xona xi ri epapeni ehenhla ka Areka yoleyo yo kwetsima. (Eksoda 25:1, 21, 22; Levhitika 16:2; 1 Tikronika 15:1-3) Areka a yi yimela vukona bya Xikwembu, hikuva Yehovha a a ri Hosi ya xiviri ya Israyele. Hikwalaho, ku nga vuriwa leswaku Yehovha Xikwembu a a fuma a ri emutini wa Yerusalema hi tindlela timbirhi.

6. I switshembiso swihi leswi Yehovha a swi tshembiseke malunghana na Davhida kun’we na Yerusalema?

⁶ Yehovha u tshembise Davhida leswaku mfumo wa yindlu yakwe ya vuhosi, lowu a wu yimeriwa hi Siyoni kumbe Yerusalema a wu nga ta hela. Leswi a swi vula leswaku un’wana wa rixaka ra Davhida a a ta kuma ndzhaka ya mfanelo yo fuma hilaha ku nga heriki tanihi Mutotiwa wa Xikwembu—ku nga Mesiya kumbe Kreste.a (Pisalema 132:11-14; Luka 1:31-33) Nakambe Bibele yi paluxa leswaku mudyandzhaka loyi wa masiku ni masiku wa ‘xiluvelo xa Yehovha’ a a ta fuma matiko hinkwawo, ku nga ri Yerusalema ntsena.—Pisalema 2:6-8; Daniyele 7:13, 14.

7. Xana Hosi Davhida u byi kondletele njhani vugandzeri lebyi tengeke?

⁷ Matshalatshala yo susa Hosi Davhida mutotiwa wa Xikwembu exiluvelweni a ma humelelanga. Ku ri na sweswo, matiko ya valala ma hluriwile, naswona mindzilakano ya Tiko leri Tshembisiweke yi ndlandlamuxiwile ku fikela laha Xikwembu xi lavaka kona. Davhida u tirhise xiyimo lexi leswaku a yisa vugandzeri lebyi tengeke emahlweni. Naswona to tala ta tipisalema ta Davhida ti dzunisa Yehovha tanihi Hosi ya xiviri leyi nga eSiyoni.—2 Samuwele 8:1-15; Pisalema 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.

8, 9. Xana vugandzeri bya ntiyiso byi ndlandlamuke njhani eYerusalema ehansi ka mfumo wa Hosi Solomoni?

⁸ Hi nkarhi wa ku fuma ka Solomoni n’wana wa Davhida, vugandzeri bya Yehovha byi fikelele nhlohlorhi yin’wana. Solomoni u ndlandlamuxe Yerusalema hi tlhelo ra le n’walungwini a katsa na xintshabyana xa Moriya (ndhawu leyi namuntlha yi vuriwaka Nhlohlorhi ya Ribye). U ve ni lunghelo ro aka tempele ya manyunyu endhawini leyi yi tlakukeke hi xikongomelo xo dzunisa Yehovha. Areka ya ntwanano yi vekiwe eVukwetsimisisweni bya tempele yoleyo.—1 Tihosi 6:1-38.

⁹ Tiko ra Israyele ri ve ni ku rhula loko ri byi seketela hi mbilu hinkwayo vugandzeri bya Yehovha, lebyi xitiko xa byona a xi ri eYerusalema. Matsalwa ma hlamusela xiyimo lexi hi ndlela yo xonga ma ku: “V̌a-Yuda ni v̌a-Israel a v̌a tele ngopfu, byi ri v̌unyingi le’byi fanaka ni sav̌a le’ri nge ribuweni ra lwandle. A v̌a dya, v̌a nwa, v̌a ṭaka. . . . Kutani a ku ri ni ku rula e matlhelweni hikwawo [ya Solomoni]. . . . V̌a-Yuda ni v̌a-Israel, a v̌a akile, v̌a nga tšhav̌i ntšhumu, uṅwana ni uṅwana e hansi ka vinya ya yena ni hansi ka nkuwa wa yena.”—1 Tihosi 4:20, 24, 25.

10, 11. Vuyimburi byi swi tiyisa njhani leswi Bibele yi swi vulaka malunghana na Yerusalema hi nkarhi wa ku fuma ka Solomoni?

¹⁰ Leswi kumiweke hi vuyimburi swi seketela rungula leri ra ku fuma ka Solomoni hi ndlela leyi humelelaka. Ebukwini yakwe leyi nge The Archaeology of the Land of Israel, Profesa Yohanan Aharoni u ri: “Rifuwo leri a ri nghenetela endlwini ya vuhosi ri ta hi matlhelo hinkwawo, kun’we ni bindzu leri humelelaka . . . swi tise nhluvuko wa swilo hinkwaswo leswi vonakaka. . . . Nhluvuko wa kona . . . a wu voniwi eka swilo swa manyunyu ntsena kambe ngopfu-ngopfu ni le ka swilo leswi vumbiweke. . . . Ntikelo wa swilo leswi vumbiweke ni ku tiyisiwa ka swona hi ndzilo wu antswisiwile swinene.”

¹¹ Hi ku fanana, Jerry M. Landay u tsarile a ku: “Ehansi ka Solomoni, le Israyele ku ve ni nhluvuko lowukulu hi malembe ya makume manharhu ku tlula lowu veke kona hi malembe ya madzana mambirhi ya le mahlweni ka kwalaho. Emarhumbini ya Solomoni hi kuma masalela ya miako ya switsundzuxo, miti leyikulu leyi biyeriweke hi marhangu lamakulu, nxaxamelo wo xonga wa tiyindlu ta swigwili ni nhluvuko lowu veke kona eka swilo swa vutshila swa muvumbi ni mavumbelo yakwe. Nakambe hi kuma masalela ya swilo leswi vumbiweke leswi xaviweke etindhawini ta le kule, ku nga swikombiso swa leswaku a va xaviselana swilo ni matiko man’wana.”—The House of David.

Ku Suka Eku Rhuleni Ku Ya Eku Lovisiweni

12, 13. Swi tise ku yini leswaku vugandzeri bya ntiyiso byi nga ha yisiwi emahlweni le Yerusalema?

¹² Ku rhula ni ku humelela ka Yerusalema, muti lowu a wu tamele xikwetsimisiso xa Yehovha a ku ri mhaka leyi a yi fanele ku khongeleriwa. Davhida u tsarile a ku: “Kombelani ku rula ka Yerusalem! La’v̌a ku ranḍaka, a v̌a ṭhame ku ruleni! Ku rula a ku v̌e nḍeni ka rirhangu ra wena, ni ku etlela ka tiko e tindlwini ta wena ta v̌uhosi! Hikwalaho ka v̌amakweru ni v̌anakulori, nḍi nav̌ela ku rula ka wena.” (Pisalema 122:6-8) Hambileswi Solomoni a veke ni lunghelo ro aka tempele ya manyunyu emutini wolowo wo rhula, eku heteleleni u teke vavasati vo tala lava nga vahedeni. Loko a dyuharile, va n’wi yengile leswaku a seketela vugandzeri bya swikwembu swa mavunwa bya nkarhi wolowo. Vugwinehi lebyi byi ve ni vuyelo byo biha etikweni hinkwaro, byi ri tsona ku rhula ka ntiyiso, swin’we ni vaaki va rona.—1 Tihosi 11:1-8; 14:21-24.

¹³ Loko Rhobuwamu n’wana wa Solomoni a sungula ku fuma, tinyimba ta khume ti xandzukile kutani ti vumba mfumo wa le n’walungwini wa Israyele. Hikwalaho ko gandzela swikwembu swa hava, Xikwembu xi pfumelele leswaku mfumo wolowo wu hluriwa hi Asiriya. (1 Tihosi 12:16-30) Mfumo wa le dzongeni wa Yuda lowu a wu vumbiwe hi tinyimba timbirhi wu hambete wu va eYerusalema. Kambe hi ku famba ka nkarhi na vona va fularhele vugandzeri lebyi tengeke, kutani Xikwembu xi pfumelele leswaku muti lowu xandzukeke wu lovisiwa hi Vababilona hi 607 B.C.E. Vayuda lava khomiweke va vone maxangu hi malembe ya 70 eBabilona va ri mahlonga. Kutani, hi ku tsetseleriwa hi Xikwembu, va pfumeleriwe ku tlhelela eYerusalema va ya pfuxeta vugandzeri bya ntiyiso.—2 Tikronika 36:15-21.

14, 15. Yerusalema wu tlhele wu va ni xiphemu xa nkoka hi ndlela yihi endzhaku ka vuhlonga bya le Babilona, kambe ku ve ni ku hundzuka kwihi?

¹⁴ Endzhaku ka malembe ya 70, miako leyi saleke yi ri marhumbi handle ko kanakana a yi tlhumile hi nhova. Rirhangu ra Yerusalema ri hindzimuxiwile, naswona a ku sale mavangwa lamakulu laha khale a ku ri ni tinyangwa ni swihondzo swo ma tiyisa. Hambiswiritano, Vayuda lava vuyeke va ve ni xivindzi. Va ake altari etlhelo ka tempele ya khale kutani va sungula ku nyikela magandzelo eka Yehovha siku na siku.

¹⁵ Lawa ku ve masungulo lama tiyisaka nhlana, kambe muti wa Yerusalema lowu pfuxiweke a wu nga ha ta tlhela wu va ntsindza wa mfumo lowu hosi ya wona a yi ta huma erixakeni ra Hosi Davhida. Ku ri na sweswo, Vayuda a va fumiwa hi mufumi loyi a vekiweke hi vahluri va Babilona naswona a va fanele va hakela swibalo eka vafumi va vona va le Peresi. (Nehemiya 9:34-37) Hambileswi muti wa Yerusalema a wu ri exiyin’weni xa ku “kandziyeriwa,” a wa ha ri wona ntsena emisaveni hinkwayo lowu a wu tsakeriwa swinene hi Yehovha Xikwembu. (Luka 21:24) Tanihi xitiko xa vugandzeri bya ntiyiso, nakambe a wu yimela mfanelo ya Xikwembu yo fuma misava hi ku tirhisa mufumi la humaka erixakeni ra Hosi Davhida.

Va Kanetiwa Hi Vaakelani Va Vukhongeri Bya Mavunwa

16. Vayuda lava vuyeke hi le Babilona va tshike ku pfuxa Yerusalema hi xivangelo xihi?

¹⁶ Endzhakunyana Vayuda lava humeke evuhlongeni va vuya eYerusalema va endle masungulo ya tempele leyintshwa. Kambe vanhu lava va rhendzeleke va vukhongeri bya mavunwa va rhumele papila ra xihehlo eka Ataserkisi Hosi ya Peresi, va vula leswaku Vayuda va ta xandzuka. Hikwalaho, Ataserkisi u va arise ku ya emahlweni va aka eYerusalema. Ina, loko a wu hanya emutini lowu enkarhini wolowo, a wu ta tivutisa leswaku wu ta helela kwihi. Kutani Vayuda va tshike ku aka tempele ivi va sungula ku tinyiketelela eku hlongoriseni swilo leswi vonakaka.—Ezra 4:11-24; Hagayi 1:2-6.

17, 18. Yehovha u tirhise tindlela tihi leswaku a tiyisekisa ku pfuxiwa ka Yerusalema?

¹⁷ Loko va ri ni malembe ya kwalomu ka 17 va vuyile, Xikwembu xi veke muprofeta Hagayi na Zakariya leswaku va lulamisa mianakanyo ya vanhu va xona. Loko va susumeteriwe ku hundzuka, Vayuda va ye emahlweni va aka tempele. Hi nkarhi wolowo, Dariyosi a a ri hosi ya Peresi. U tiyisekise xileriso xa Hosi Korexe xa leswaku ku pfuxiwa tempele ya le Yerusalema. Dariyosi u rhumele papila eka vaakelani va Vayuda, a va tivisa leswaku va ‘fambela ekule na Yerusalema’ naswona va nyikela hi mali eka xibalo xa hosi leswaku ntirho wo aka wu ta hetisiwa.—Ezra 6:1-13.

¹⁸ Vayuda va hete tempele hi lembe ra vu-22 endzhaku ka ku vuya ka vona. U nga swi vona leswaku xiendlakalo lexi a wu ta va nchumu lowu a wu ta tlangeriwa hi ntsako lowukulu. Kambe Yerusalema ni marhangu ya wona a a swa ha ri marhumbi hi ndlela yo karhi. Muti lowu wu kume nkhathalelo lowu lavekaka “[e]mikarini ya Nehemia, mufumi, ni ya muprista, Ezra, muṭari.” (Nehemiya 12:26, 27) Handle ko kanakana, loko ku hela lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E., Yerusalema a wu pfuxiwile hi ku helela wu va muti-nkulu wa tiko ra khale.

Mesiya A Humelela!

19. Mesiya u xi amukele njhani xiyimo xo hlawuleka xa Yerusalema?

¹⁹ Kambe a hi tluleni malembe-xidzana yo hlayanyana hi ya eka xiendlakalo lexi nga xa nkoka evuakweni hinkwabyo, ku velekiwa ka Yesu Kreste. Ntsumi ya Yehovha Xikwembu a yi byele mana wa Yesu loyi a ha ri wanhwana yi ku: “Yehovha Xikwembu u ta n’wi nyika xiluvelo xa Davhida tata wakwe, . . . naswona mfumo wakwe a wu nge vi na makumu.” (Luka 1:32, 33) Endzhaku ka malembe, Yesu u nyikele Dyondzo ya yena ya le Ntshaveni leyi dumeke. Eka yona, u nyikele xikhutazo ni xitsundzuxo etimhakeni to tala. Hi xikombiso, u khutaze vayingiseri va yena leswaku va hetisisa leswi va swi hlambanyeke eka Xikwembu, hi hala tlhelo va tivonela leswaku va nga vi ni ntolovelo wo hlambanya hi swilo leswi nga nyawuriki. Yesu u te: “Mi swi twile leswi nga vuriwa eka lava va minkarhi ya khale, ‘U nga tshuki u hlambanya u nga endli, kambe u fanele u hetisisa switshembiso swa wena leswi u swi hlambanyeke eka Yehovha.’ Hambiswiritano, mina ndzi ri eka n’wina: Mi nga tshuki mi hlambanya nikatsongo, hambi ku ri hi tilo, hikuva i xiluvelo xa Xikwembu; hambi ku ri hi misava, hikuva i vunavelo bya milenge ya xona; hambi ku ri hi Yerusalema, hikuva i muti wa Hosi leyikulu.” (Matewu 5:33-35) Swi fanerile ku xiya leswaku Yesu u amukele xiyimo xo hlawuleka xa Yerusalema—lexi wu veke na xona hi malembe-xidzana yo tala. Ina, a wu ri “muti wa Hosi leyikulu,” Yehovha Xikwembu.

20, 21. I ku cinca kwihi lokukulu loku veke kona eka langutelo ra vo tala lava tshamaka eYerusalema?

²⁰ Loko makumu ya vutomi bya yena bya laha misaveni ma tshinele, Yesu u tiyise eka vaaki va Yerusalema tanihi Hosi ya vona leyi vekiweke hi nawu. Loko va angula eka xiendlakalo xexo lexi nyanyulaka, vo tala va huwelele hi ntsako va ku: “U katekile loyi a taka hi vito ra Yehovha! Wu katekile mfumo lowu taka wa tata wa hina Davhida!”—Marka 11:1-10; Yohane 12:12-15.

²¹ Hambiswiritano, ku nga si hela ni vhiki, mintshungu yi pfumelele varhangeri va vukhongeri va le Yerusalema leswaku va yi tirhisa ku xandzukela Yesu. Yena u tivise leswaku muti wa Yerusalema ni tiko hinkwaro a swi ta lahlekeriwa hi xiyimo xa swona lexinene emahlweni ka Xikwembu. (Matewu 21:23, 33-45; 22:1-7) Hi xikombiso, Yesu u te: “Yerusalema, Yerusalema, mudlayi wa vaprofeta ni loyi a va khandleke hi maribye lava rhumiweke eka yena,—i ko tala ndzi lava ku hlengeleta vana va wena, hi ndlela leyi mbhaha wu hlengeletaka ha yona swiciwana swa wona ehansi ka timpapa ta wona! Kambe n’wina a mi swi lavanga. Maswivo! Yindlu ya n’wina yi tshikeriwa n’wina.” (Matewu 23:37, 38) Hi nkarhi wa Paseka ya 33 C.E, vakaneti va Yesu va lerise leswaku a dlayiwa ehandle ka Yerusalema hi ndlela leyi nga lulamangiki. Hambiswiritano, Yehovha u pfuxe Mutotiwa wakwe kutani a n’wi fundzha hi vutomi bya moya lebyi nga riki na ku fa eSiyoni wa le tilweni, ku nga xiendlakalo lexi hinkwerhu ka hina hi nga pfunekaka eka xona.—Mintirho 2:32-36.

22. Endzhaku ka rifu ra Yesu, tinhlamuselo to tala ta Yerusalema a ti tirha njhani?

²² Ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni, vuprofeta byo tala lebyi nga hetisekangiki malunghana na Siyoni kumbe Yerusalema byi nga twisisiwa tanihi lebyi tirhaka eka malunghiselelo ya le tilweni kumbe eka valandzeri va Yesu lava totiweke. (Pisalema 2:6-8; 110:1-4; Esaya 2:2-4; 65:17, 18; Zakariya 12:3; 14:12, 16, 17) Tinhlamuselo to tala leti vulavulaka hi “Yerusalema” kumbe “Siyoni” leti tsariweke endzhaku ka rifu ra Yesu handle ko kanakana ti yimela swin’wana, a ti tirhi eka muti kumbe ndhawu ya xiviri. (Vagalatiya 4:26; Vaheveru 12:22; 1 Petro 2:6; Nhlavutelo 3:12; 14:1; 21:2, 10) Vumbhoni byo hetelela bya leswaku Yerusalema a wu nga ha ri “muti wa Hosi leyikulu” byi vonake hi 70 C.E., loko mavuthu ya Varhoma ma wu lovisa, hilaha Daniyele na Yesu Kreste va profeteke hakona. (Daniyele 9:26; Luka 19:41-44) Vatsari va Bibele na Yesu hi byakwe a va ha vhumbhanga leswaku Yerusalema wa laha misaveni endzhaku a wu ta tlhela wu amukeleka hi ndlela yo hlawuleka eka Yehovha Xikwembu, hilaha a swi ri hakona enkarhini lowu hundzeke.—Vagalatiya 4:25; Vaheveru 13:14.

Swikombiso Swa Ku Rhula Loku Nga Heriki

23. Ha yini hi fanele hi khathala hi Yerusalema ni sweswi?

²³ Loko u kambisise matimu yo sungula ya Yerusalema wa laha misaveni, u kuma leswaku muti lowu hakunene a wu fambisana ni nhlamuselo ya vito ra wona—“Ku Kuma [kumbe Masungulo ya] ku Rhula hi Matlhelo Mambirhi”—hi nkarhi wa ku fuma loku rhuleke ka Hosi Solomoni. Kambe xexo a xi ri xikombiso xa ku rhula ni ku humelela loku a ku ta kumiwa hi lava rhandzaka Xikwembu endzhakunyana, lava a va ta hanya emisaveni leyi hundzuriweke yi va paradeyisi.—Luka 23:43.

24. Hi nga dyondza yini eka swiyimo leswi a swi ri kona hi nkarhi wa ku fuma ka Solomoni?

²⁴ Pisalema ya vu-72 yi kombisa swiyimo leswi a swi ri kona hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Solomoni. Kambe risimu rero ro xonga ri profeta mikateko leyi vanhu va nga ta va na yona ehansi ka mfumo wa le tilweni wa Mesiya, ku nga Yesu Kreste. Ha yena, mupisalema u yimbelerile a ku: “E masikwini ya yona, lo’wo lulama o ta hluka; ni ku rula ku ta anḍa, ṅhweti yi ko yi nga ha ri kona. . . . Yi ta nṭhunša šisiwana loko ši huwelela, ni l’a nge nhlomulweni, l’a nga riki na mupfuni. Yi ta ṭeṭelela šisiwana ni l’a nge khombyeni, kutani yi ta kuṭula v̌utomi bya ŝisiwana. Yi ta kuṭula mimoya ya v̌ona e ku šanisiweni ni le ku wutleriweni, e ngati ya v̌ona yi ta v̌a ni risima e mahlweni ka vona. Ku ta v̌a ni nḍalo ya koro la misav̌eni ni le tihlohlorini ta tinṭhav̌a.”—Pisalema 72:7, 8, 12-14, 16.

25. Ha yini hi fanele hi lava ku dyondza leswi engetelekeke hi Yerusalema?

²⁵ Mawaku nchavelelo ni ntshembo lowu marito wolawo ma wu nyikaka lava rhandzaka Xikwembu eYerusalema kumbe kwihi ni kwihi emisaveni! U nga va exikarhi ka lava va nga ta kuma ku rhula ka misava hinkwayo ehansi ka Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya. Ku tiva matimu ya Yerusalema swi nga hi pfuna ku twisisa xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu. Swihloko leswi landzelaka swi ta vulavula hi swiendlakalo leswi humeleleke eka lembe-xikhume ra vunkombo ni ra vunhungu endzhaku ka loko Vayuda va vuyile hi le vuhlongeni le Babilona. Leswi swa chavelela eka hinkwavo lava navelaka ku gandzela Yehovha Xikwembu, Hosi Leyikulu, hi ndlela leyi amukelekaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

Wa Tsundzuka Xana?

◻ Swi tise ku yini leswaku Yerusalema wu va xivandla xa ‘xiluvelo xa Yehovha’?

◻ Solomoni u hlanganyele ku fikela kwihi eku yiseni ka vugandzeri bya ntiyiso emahlweni?

◻ Hi swi tivisa ku yini leswaku Yerusalema wu tshike ku va xitiko xa vugandzeri bya Yehovha?

◻ Ha yini hi rhandza ku dyondza swo tala hi Yerusalema?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Muti wa Davhida a wu ri exintshabyanini xa le dzongeni, kambe Solomoni u ndlandlamuxe muti lowu wu ya en’walungwini a tlhela a aka tempele

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 8]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.