Jerome—Mabula-ndlela La Pfuxeke Mphikamakaneta Eka Vuhundzuluxeri Bya Bibele

HI April 8, 1546, Huvo ya Trent yi humese xileriso xa leswaku vuhundzuluxeri bya Vulgate ya Xilatini “byi amukeriwile hi Kereke [ya Khatholiki] . . . ni leswaku munhu ni un’we a nga tshuki a va ni xivindzi kumbe vukanganyisi a byi ala.” Hambileswi a yi hetiwe malembe yo tlula gidi lama hundzeke, Vulgate ni muhundzuluxeri wa yona, Jerome, a ku ri khale va kanetiwa. A a ri mani Jerome? Hikwalaho ka yini yena ni vuhundzuluxeri byakwe bya Bibele va kanetiwile? Xana ntirho wakwe wu ku khumba hi ndlela yihi ku hundzuluxela Bibele namuntlha?

Ku Va Xidyondzi

Vito ra Jerome ra Xilatini a ku ri Eusebius Hieronymus. U velekiwe kwalomu ka 346 C.E., eStridon, exifundzheni xa le Rhoma xa Dalmatia ekusuhi ni ndzilakana wa namuntlha wa Italiya na Slovenia.a Vatswari vakwe a va fuwile hilaha ku ringaneke, naswona u nantswe vuyelo bya ku va ni mali a ha ri ntsongo, a dyondza eRhoma a dyondzisiwa hi Donatus, mutivi wa ririmi la dumeke. Jerome u tikombe a ri xichudeni lexi nga ni nyiko ya ririmi, ntivo-mbulavulo ni filosofi. Nakambe hi wona nkarhi wolowo, u sungule ku dyondza Xigriki.

Endzhaku ka ku suka eRhoma hi 366 C.E., Jerome u pemberile, a hetelela a ri eAquileia, le Italiya, laha a nga tolovelana ni dyondzo ya ku tilan’wa. Leswi va kokiweke hi mavonelo ya ku tilan’wa loku hundzeletiweke, yena ni ntlawa wa vanghana vakwe va hete malembe yo hlayanyana lama landzeleke, va hlakulela ndlela ya ku hanya hi ku tilan’wa.

Hi 373 C.E., mpfilumpfilu lowu nga tiviwiki wu vange leswaku ntlawa lowu wu hambana. A heleriwe hi ntshembo, Jerome u pembele a ya etlhelo ra le vuxeni, a tsemakanya Bitiniya, Galatiya na Kilikiya, kutani eku heteleleni a fika eAntiyoka, le Siriya.

Riendzo rero ro leha ri ve ni vuyelo lebyi nga ni khombo eka yena. Hikwalaho ka ku karhala ni rihanyo leri nga nyawuriki, a ku sele katsongo Jerome a dlayiwa hi ku hisa ka miri. Loko a tsalela munghana wakwe, u te: “Oho, loko Hosi Yesu Kreste wo ndzi teka hi xitshuketa ndzi ta eka wena. Miri wa mina mbuyangwana, lowu tsaneke hambiloko wu hanye kahle, wu onhakile.”

Onge hiloko vuvabyi, xivundza ni ku karhateka endzeni swi nga ringananga, hi ku hatlisa Jerome u langutane ni nhlomulo wun’wana—wa moya. Enorhweni, u tivone a “kokeriwa emahlweni ka xitshamo xa vuavanyisi” xa Xikwembu. Loko a byeriwe ku tihlamusela, Jerome u te: “Ndzi Mukreste.” Kambe muavanyisi u kanetile a ku: “Wa hemba, u mulandzeri wa Cicero ku nga ri wa Kreste.”

Ku ta fikela enkarhini wolowo, ku navela ka Jerome ka ku dyondza a ku titshege swinene eku dyondzeni mindhavuko ya vuhedeni ku ri ni Rito ra Xikwembu. U te: “Ndzi kingindziwe hi ripfalo.” Hi ku tshemba leswaku u ta lulamisa timhaka ta yena, Jerome u hlambanyile enorhweni wakwe a ku: “Hosi, loko ndzo tlhela ndzi va ni tibuku ta misava, kumbe loko ndzo tlhela ndzi ti hlaya, ndzi ta va ndzi Ku landzurile.”

Endzhakunyana, Jerome u vule leswaku a nge vi na vutihlamuleri eka xihlambanyo lexi a xi endleke enorhweni. Hambiswiritano, a a tiyimiserile ku hetisisa xihlambanyo xakwe—hi vutshembeki. Hiloko Jerome a suka eAntiyoka a ya tshama a ri yexe eChalcis, emananga ya le Siriya. Loko a ri karhi a hanya tanihi hi mutshama-yexe, u dyondze Bibele swinene ni tibuku ta ntivo-vukwembu. Jerome u te: “Ndzi hlaye tibuku ta Xikwembu hi ku hiseka lokukulu ku tlula ndlela leyi ndzi endleke ha yona eku sunguleni hi tibuku ta vanhu.” U tlhele a dyondza Xisiriya kutani a sungula ku dyondza Xiheveru hi ku pfuniwa hi Muyuda loyi a nga hundzukela eka Vukreste.

Xileriso Xa Mupapa

Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka ntlhanu a hanya tanihi nghwendza, Jerome u tlhelele eAntiyoka leswaku a ta ya emahlweni ni tidyondzo takwe. Hambiswiritano, loko a fika, u kume kereke yi avanile swinene. Hakunene, loko a ha ri emananga, Jerome u kombele ku tsundzuxiwa hi Mupapa Damasus, a ku: “Kereke yi hambane yi va mintlawa yinharhu, naswona ha wun’we wa yona wu lava leswaku ndzi wu seketela.”

Hi ku famba ka nkarhi, Jerome u endle xiboho xa ku tihlanganisa na Paulinus, un’wana wa vavanuna vanharhu lava a va lwela xikhundlha xa ku va bixopo wa le Antiyoka. Jerome u pfumele ku vekiwa hi Paulinus hi swipimelo swimbirhi ntsena. Xo sungula, a a lava ku ntshunxeka leswaku a ta ya emahlweni ni ku navela kakwe ka ku va nghwendza. Xa vumbirhi, u sindzise ku tshama a ntshunxekile eka mindzhwalo hinkwayo ya vuprista ya ku tirhela kereke yo karhi.

Hi 381 C.E., Jerome u fambe na Paulinus eka Huvo ya Constantinople kutani endzhaku ka sweswo a famba na yena eRhoma. Hi ku hatlisa Mupapa Damasus u xiye vuswikoti bya Jerome bya ku va xidyondzi ni bya ririmi. Ku nga si hela lembe, Jerome u tlakuseriwe exikhundlheni xa le henhla xa ku va matsalana la hlawulekeke wa Damasus.

Tanihi matsalana, Jerome a a nga ku chavi ku kanetiwa. U vonake a kokela eka xin’wana ni xin’wana. Hi xikombiso, u ye emahlweni a hanya tanihi munhu la tilan’waka hambileswi a a tshama endlwini ya manyunyu ya vupapa. Ku engetela kwalaho, hi ku hlohlotela mahanyelo ya yena lama nga tsakeriwiki ni hi ku vulavula hi matimba a lwisana ni ndlela leyi ha yona vafundhisi va tolovelaneke ni misava ku tlula mpimo, Jerome u tivangele valala vo tala.

Hambiswiritano, ku nga khathariseki vaxopaxopi vakwe, Jerome u seketeriwe swinene hi Mupapa Damasus. Mupapa a a ri ni xivangelo lexi twalaka xa ku khutaza Jerome leswaku a ya emahlweni a endla ndzavisiso wa Bibele. Hi nkarhi wolowo, a ku tirhisiwa vuhundzuluxeri byo hlayanyana bya Bibele bya Xilatini. Byo tala bya byona a byi hundzuluxeriwe hi ndlela ya vusopfa swinene, byi ri ni swihoxo leswi nga erivaleni. Xin’wana lexi Damasus a a karhatekile hi xona, a ku ri leswaku ririmi rero a ri vanga ku avana etindhawini ta kereke ta le Vuxeni ni ta le Vupela-dyambu. A va nga talanga lava a va tiva Xilatini eVuxeni; kasi vunyingi bya vanhu va le Vupela-dyambu a va nga xi tivi Xigriki.

Hikwalaho Mupapa Damasus a a hisekela leswaku ku va ni mpfuxeto wa vuhundzuluxeri bya Xilatini bya Tievhangeli. Damasus a a lava vuhundzuluxeri lebyi a byi ta hundzisela Xigriki xo sungula hi ku kongoma, kambe Xilatini xa byona xi hlayeka ni ku twisiseka. Jerome a a ri un’wana wa swidyondzi swi nga ri swingani leswi a swi ta humesa vuhundzuluxeri byo tano. Leswi a a xi tiva kahle Xigriki, Xilatini ni Xisiriya naswona a ri ni vutivi lebyi eneleke bya Xiheveru, a a wu fanelekela kahle ntirho lowu. Kutani hi ku lerisiwa hi Damasus, Jerome u sungule ntirho lowu a wu ta teka malembe yo tlula 20 lama landzelaka ya vutomi byakwe.

Ku Kanetiwa Ku Kula

Hambileswi a a tirha hi rivilo lerikulu eku hundzuluxeleni ka Tievhangeli, Jerome u kombise vuswikoti lebyi nga erivaleni bya ku va xidyondzi. Hi ku ringanisa matsalwa hinkwawo lawa a ma ri kona ya Xigriki hi nkarhi wolowo, u endle mindzulamiso eka vuhundzuluxeri bya Xilatini, hi mavekelo ni mongo wa mhaka, leswaku a byi fanisa swinene ni tsalwa ra Xigriki.

Hi ntolovelo vuhundzuluxeri bya Jerome bya Tievhangeli ta mune byi amukeriwe kahle, ku fana ni mpfuxeto wakwe wa Xilatini wa Tipisalema, lowu a wu sekeriwe eka tsalwa ra Septuagint ya Xigriki. Nilokoswiritano, a ka ha ri ni lava a va n’wi xopaxopa. Jerome u tsale a ku: “Swivumbiwa swin’wana leswi solekaka, swi ndzi hehle hi vomu, hi ku vula leswaku ndzi endla matshalatshala ya ku lulamisa tindzimana leti nga eka tievhangeli, ndzi lwisana ni vulawuri bya vanhu va khale ni vonelo ra misava hinkwayo.” Swisolo swo tano swi andzile endzhaku ka rifu ra Mupapa Damasus hi 384 C.E. Leswi Jerome a a nga ri na vuxaka lebyinene ni mupapa lontshwa, u endle xiboho xa ku rhurha eRhoma. Jerome u tlhele a kongoma evuxeni.

Ku Va Xidyondzi Xa Muheveru

Hi 386 C.E., Jerome u ake eBetlehema, laha a a ta dyuhalela kona. U fambe ni ntlawa lowutsongo wa valandzeri vo tshembeka, ku katsa na Paula, wansati la fuweke wa xiyimo xa le henhla, la humaka eRhoma. Hikwalaho ka ku chumayela ka Jerome, Paula u tekelele mukhuva wa ku tilan’wa. Hi mpfuno wakwe wa timali, ku simekiwe ndhawu ya tinghwendza leyi a yi kongomisiwa hi Jerome. A ri kwalaho, u yise ntirho wakwe wa ku va xidyondzi emahlweni, kutani a heta ntirho lowukulu swinene wa vutomi byakwe.

Ku hanya ePalestina ku pfune Jerome leswaku a antswisa matwisiselo yakwe ya Xiheveru. U hakele vadyondzisi vo hlayanyana va Vayuda leswaku va n’wi pfuna ku twisisa timhaka tin’wana leti nonon’hwaka ta ririmi rero. Kambe hambiloko a ri ni mudyondzisi, a swi nga olovi. Malunghana ni mudyondzisi un’wana, la vuriwaka Baraninas wa le Tiberiyo, Jerome u te: “Swi ndzi tikele ngopfu naswona swi ndzi lave mali yo tala ku kuma Baraninas leswaku a ndzi dyondzisa nivusiku.” Hikwalaho ka yini va dyondze nivusiku? Hikuva Baraninas a a chava vonelo ra Vayuda hi ku tihlanganisa ni “Mukreste”!

Esikwini ra Jerome, hakanyingi Vayuda a va hlekula Vamatiko lava vulavulaka Xiheveru hi ku tsandzeka ka vona ku humesa mpfumawulo lowu faneleke wa marito. Hambiswiritano, endzhaku ka matshalatshala lamakulu, Jerome u swi kotile ku humesa mpfumawulo wa marito lawa. Jerome u tlhele a hundzuluxela marito yo tala ya Xiheveru a ma yisa eka Xilatini hi ku landza mpfumawulo wa wona. Goza leri a ri n’wi pfunanga ku tsundzuka marito lawa ntsena, kambe ri tlhele ri hlayisa mavitanelo ya Xiheveru xa nkarhi wolowo.

Ku Kanetiwa Lokukulu Swinene Ka Jerome

Leswaku Mupapa Damasus a a lava Jerome a hundzuluxela Bibele ku fikela kwihi a swi tiviwi. Kambe a ku na ku kanakana leswaku Jerome a a ri ni vonelo rihi emhakeni leyi. Jerome a a nyikele nyingiso swinene eka wona naswona a a tiyimiserile. Ku navela ka yena lokukulu a ku ri ku humesa nchumu lowu “nga ta pfuna Kereke, lowu fanelaka switukulwana hinkwaswo swa nkarhi lowu taka.” Xisweswo u tiyimisele ku humesa vuhundzuluxeri lebyi pfuxetiweke bya Xilatini bya Bibele hinkwayo.

Eka Matsalwa ya Xiheveru, Jerome u kunguhate ku sekela ntirho wakwe eka Septuagint. Vuhundzuluxeri lebyi bya Xigriki bya Matsalwa ya Xiheveru, lebyi hundzuluxeriweke ro sungula eka lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E., a byi tekiwa hi vo tala byi ri lebyi huhuteriweke hi Xikwembu hi ku kongoma. Xisweswo, Septuagint yi hangalasiwe hinkwako exikarhi ka Vakreste va nkarhi wolowo, lava vulavulaka Xigriki.

Hambiswiritano, loko Jerome a ri karhi a ya emahlweni ni ntirho wakwe, u kume ku ri ni ku nga fani ematsalweni ya Xigriki, loku fanaka ni loku a ku kumeke eka Xilatini. Ku karhateka ka Jerome ku ye ku kula. Eku heteleleni, u fikelele makumu ya leswaku, loko a ta humesa vuhundzuluxeri lebyi nga tshembiwaka, u fanele a papalata matsalwa ya Xigriki, ku katsa ni Septuagint leyi a yi xiximiwa swinene, kutani a ya hi ku kongoma eka tsalwa ro sungula ra Xiheveru.

Xiboho lexi xi vange xirilo. Vanhu van’wana va vule leswaku Jerome u endla leswaku tsalwa leri ri va mavunwa, u nyamisa Xikwembu naswona u fularhela mindhavuko ya kereke leswaku a ta amukeriwa hi Vayuda. Hambi ku ri Augustine—mutivi lonkulu wa vukhongeri bya kereke wa nkarhi wolowo—u kombele Jerome leswaku a tlhelela eka tsalwa ra Septuagint, a ku: “Loko vuhundzuluxeri bya wena byo sungula ku hlayiwa hi vanhu vo tala etikerekeni to tala, ku ta va nchumu lowu tisaka gome leswaku loko ku hlayiwa Matsalwa, ku fanele ku pfuka ku hambana eka Tikereke ta Xilatini ni Tikereke ta Xigriki.”

Ina, Augustine a a chava leswaku kereke yi nga avana loko tikereke ta le Vupela-dyambu to tirhisa vuhundzuluxeri bya Jerome bya Xilatini—lebyi sekeriweke eka tsalwa ra Xiheveru—kasi tikereke ta Magriki ta le Vuxeni ti hambeta ti tirhisa vuhundzuluxeri bya Septuagint.b Ku engetela kwalaho, Augustine u phofule ku karhateka mayelana ni ku vekeriwa etlhelo ka Septuagint hi ku va ku tsakeriwa vuhundzuluxeri lebyi nga lweriwaka hi Jerome ntsena.

Xana Jerome u angurise ku yini eka vakaneti lava hinkwavo? Hi ku pfumelelana ni leswi a nga swona, Jerome u va honisile vaxopaxopi vakwe. U ye emahlweni a hundzuluxela hi ku kongoma ku suka eka Xiheveru, kutani hi lembe ra 405 C.E., u hete Bibele yakwe ya Xilatini. Malembe yo tala endzhaku, vuhundzuluxeri byakwe byi thyiwe Vulgate, leswi kombetelaka eka vuhundzuluxeri lebyi amukeriwaka hi vanhu vo tala (vulgatus ya Xilatini swi vula “ku toloveleka, nchumu lowu dumeke”).

Vuhundzuluxeri Lebyi Nga Hundzeriwangiki Hi Nkarhi

Vuhundzuluxeri bya Jerome bya Matsalwa ya Xiheveru a byi wu tlula kule swinene mpfuxeto wa tsalwa leri nga kona. Byi cince ndlela ya ku dyondza Bibele ni ku yi hundzuluxela eka switukulwana leswa ha taka. N’wamatimu Will Durant u te: “Vulgate ya ha ri vuhundzuluxeri lebyi nga ni nsusumeto lowukulu eka lembe-xidzana ra vumune.”

Hambileswi Jerome a a rhandza ku monya ni timholovo, u tirhe a ri yexe ku endla leswaku ndzavisiso wa Bibele wu tlhelela eka tsalwa leri huhuteriweke ra Xiheveru. Hi tihlo ro kariha, u dyondze ni ku ringanisa matsalwa ya Bibele ya Xiheveru ni ya Xigriki xa khale, lawa ma nga ha kumekiki enkarhini wa hina namuntlha. Ntirho wakwe wu tlhele wu rhangela wa Vamasorete va Vayuda. Hikwalaho, Vulgate i xikombo xa nkoka loko ku ringanisiwa mavekelo yo hambana-hambana ya tsalwa ra Bibele.

Handle ka ku honisa mahanyelo yakwe lama hundzeletiweke kumbe mavonelo yakwe ya vukhongeri, lava rhandzaka Rito ra Xikwembu va nga tlangela matshalatshala lamakulu ya mabula-ndlela la pfuxeke mphikamakaneta eka vuhundzuluxeri bya Bibele. Ina, Jerome u yi hetisisile pakani yakwe—u humese nchumu lowu “fanelaka switukulwana hinkwaswo swa nkarhi lowu taka.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Xifaniso xa Jerome eBetlehema

[Xihlovo Xa Kona]

Garo Nalbandian

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 26]

Ehenhla eximatsini, tsalwa ra Xiheveru: Courtesy of the Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem; Ehansi eximatsini, tsalwa ra Xisiriya: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin; Ehenhla exikarhi, tsalwa ra Xigriki: Courtesy of Israel Antiquities Authority