“Yehovha” Kumbe “Yahweh”?

“KU PFANGANISA swilo leswi nga faniki,” “rito leri akiwaka hi mapeletwana ya tindzimi leti nga faniki,” “ku hambuka hilaha ku heleleke.” I yini lexi nga vaka xi vangele swidyondzi swa Bibele swa Vaheveru leswaku swi tirhisa marito yo tano lama tlhavaka? A ku ri mphikamakaneta ya loko “Yehovha” ku ri mavitanelo lama faneleke ya vito ra Xikwembu hi Xitsonga. Mphikamakaneta leyi yi hambetile ku tlula malembe ya dzana. Namuntlha, swidyondzi swo tala swi vonaka swi tsakela vito ra mapeletwana mambirhi, “Yahweh.” Kambe, xana hakunene mavitanelo ya vito leri nge “Yehovha” ma “hambuke hilaha ku heleleke”?

Masungulo Ya Mphikamakaneta Leyikulu

Hi ku ya hi Bibele, Xikwembu hi xoxe xi hlavutele vito ra xona eka vanhu. (Eksoda 3:15) Vumbhoni bya Matsalwa byi kombisa leswaku malandza ya Xikwembu ya khale ma ri tirhise hi ku ntshunxeka vito rero. (Genesa 12:8; Rhuti 2:4) Vito ra Xikwembu a ri tiviwa ni hi tinxaka tin’wana. (Yoxuwa 2:9) Leswi swi ve ntiyiso ngopfu-ngopfu endzhaku ka loko Vayuda lava va vuyeke hi le vuhlongeni eBabilona va hlangane ni vanhu va tinxaka to tala. (Pisalema 96:2-10; Esaya 12:4; Malakiya 1:11) The Interpreter’s Dictionary of the Bible yi ri: “Ku na vumbhoni lebyikulu bya leswaku enkarhini wa matimu ya Vayuda, a ku ri ni vanhu vambe vo tala lava a va kokeleke evukhongerini bya Vayuda.” Hambiswiritano, hi lembe-xidzana ro sungula C.E., ku sungule vukholwa-hava mayelana ni vito ra Xikwembu. Eku heteleleni, rixaka ra Vayuda a ri tshikanga ku tirhisa vito ra Xikwembu erivaleni ntsena, kambe van’wana va tlhele va ku sivela hi ku helela ku vitaniwa ka rona. Xisweswo mavitanelo ya rona lama kongomeke ma rivariwile—kumbe a swi nga ri tano ke?

I Yini Leswi Nga eVitweni Leri?

Hi ririmi ra Xiheveru, vito ra Xikwembu ri tsariwa ri ri יהוה. Maletere lawa ya mune, lawa ma hlayiwaka ku suka exineneni ku ya eximatsini, hi ntolovelo ma vitaniwa Tetragrammaton. Mavito yo tala ya vanhu ni tindhawu lawa ma boxiwaka eBibeleni ma tamele xivumbeko lexi komisiweke xa vito ra Xikwembu. Xana swi nga endleka leswaku maviti lawa, ma hi komba ndlela leyi vito ra Xikwembu a ri vitaniwa ha yona?

Hi ku ya hi George Buchanan, khale ka profesa eXikolweni xa Ntivo-vukwembu xa le Wesley, le Washington, D.C., eU.S.A., nhlamulo i ina. Profesa Buchanan u ri: “Eminkarhini ya khale, hakanyingi vatswari a va thya vana va vona mavito ya swikwembu swa vona. Leswi swi vula leswaku a va ta vitana mavito ya vana va vona hi ndlela leyi vito ra xikwembu xa vona a xi vitaniwa ha yona. Tetragrammaton a yi tirhisiwa emavitweni ya vanhu, naswona hakanyingi a va tirhisa xitwari xa le xikarhi.”

Languta swikombiso swi nga ri swingani swa mavito lama kumekaka eBibeleni leswi katsaka xivumbeko lexi komisiweke xa vito ra Xikwembu. Profesa Buchanan u vula leswaku vito Yonathani leri humelelaka ri ri Yoh·na·thanʹ kumbe Yehoh·na·thanʹ eBibeleni ya Xiheveru, ri vula “Yaho kumbe Yahowah u nyikile.” Vito ra muprofeta Eliya i ʼE·li·yahʹ kumbe ʼE·li·yaʹhu hi Xiheveru. Hi ku ya hi Profesa Buchanan, vito leri ri vula leswi: “Xikwembu xa mina i Yahoo kumbe Yahoo-wah.” Hilaha ku fanaka, vito ra Xiheveru ra Yoxafati i Yehoh-sha·phatʹ, leswi vulaka leswaku “Yaho u avanyisile.”

Mavitanelo ya mapeletwana mambirhi ya Tetragrammaton ku nga “Yahweh” a ma nga ta pfumelela xitwari o leswaku xi twakala xi ri xiphemu xa vito ra Xikwembu. Kambe eka mavito yo tala ya le Bibeleni lama nghenisaka vito ra Xikwembu, mpfumawulo lowu wa xitwari xa le xikarhi wu humelela eka swivumbeko swo sungula ni leswi komisiweke, ku fana ni le ka Yehonathani na Yonathani. Xisweswo Profesa Buchanan u vula leswi malunghana ni vito ra Xikwembu: “Xitwari oo kumbe oh a swi sali nikan’we. Nkarhi wun’wana rito leri a ri komisiwa ri va ‘Ya,’ kambe a ri si tshama ri va ‘Ya-weh.’ . . . Loko Tetragrammaton yi vitaniwa hi peletwana rin’we a yi vitaniwa ‘Yah’ kumbe ‘Yo.’ Loko yi vitaniwa hi mapeletwana manharhu a yi ta vitaniwa ‘Yahowah’ kumbe ‘Yahoowah.’ Loko swo endleka leswaku yi komisiwa yi va mapeletwana mambirhi a yi ta vitaniwa ‘Yaho.’”—Biblical Archaeology Review.

Tinhlamuselo leti ti hi pfuna ku twisisa leswi vuriweke hi xidyondzi xa Muheveru xa lembe-xidzana ra vu-19, Gesenius ebukwini yakwe leyi vitaniwaka Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures loko a ku: “Lava va ehleketaka leswaku יְהוָֹה [Ye-ho-wah] a ku ri yona ndlela ya ku vitana [vito ra Xikwembu] a va na xona xivangelo xa ku seketela vonelo ra vona. Hi ndlela yoleyo, mapeletwana lama komisiweke יְהוֹ [Ye-ho] na יוֹ [Yo], ku nga wona lawa mavito yo tala ma sungulaka hi wona, ma nga hlamuseriwa hi ndlela leyi enerisaka swinene.”

Nilokoswiritano, eka xingheniso xa vuhundzuluxeri byakwe bya sweswinyana bya The Five Books of Moses, Everett Fox u ri: “Matshalatshala ya khale ni ya sweswi ya ku ringeta ku kuma mavitanelo ‘lama kongomeke’ ya vito [ra Xikwembu] hi Xiheveru a ma humelelanga; hambi ku ri vito leri hakanyingi ri vitaniwaka ‘Yehovha’ kumbe leri swidyondzi swi ri tirhisaka hi ntolovelo ra ‘Yahweh,’ a ma nge tiyisekisiwi hilaha ku heleleke.”

A ku na ku kanakana leswaku ku phikizana ka swidyondzi ku ta ya emahlweni. Vayuda va tshike ku vitana vito ra Xikwembu xa ntiyiso emahlweni ko va Vamasorete va sungula matsalelo lama nga ni switwari. Xisweswo, a ku na ndlela leyi kongomeke ya ku kombisa leswaku hi swihi switwari leswi fambisanaka ni switatisi leswi nge YHWH (יהוה). Kambe wona mavito ya vanhu va le Bibeleni—lawa mavitanelo ya wona lama kongomeke ma nga rivalekangiki—ma hi komba ndlela leyi kongomeke ya leswaku khale vito ra Xikwembu a ri vitaniwa hi ndlela yihi. Hikwalaho ka ntiyiso lowu, swidyondzi swin’wana swa pfumela leswaku mavitanelo ya vito “Yehovha,” a hi ku “hambuka hilaha ku heleleke.”

[Swifaniso leswi nga eka tluka 31]

“Yehovha” ku ve mavitanelo lama tolovelekeke ya ku vitana vito ra Xikwembu