“Emakhombyeni Elwandle”

EMUNYAMENI wa vusiku, xikepe lexi rhwaleke vanhu va 276 xi tshinela exihlaleni xa le Mediteraniya. Ntlawa wa vatluti ni vakhandziyi va karhele ku yisiwa hala ni hala ku ringana masiku ya 14, hi mati lama biwaka hi moya. Loko va vona nsonga hi vurhonga, va ringeta ku kongomisa xikepe lexi eribuweni. Kambe xifuva xa xikepe xi nkhinsama esaveni xi nga ha swi koti ku famba, kutani magandlati ma tshova ncila wa xona wu va swipetlu. Vakhandziyi hinkwavo va xika exikepeni kutani va kota ku fika eribuweni ra Melita hi ku hlambela kumbe hi ku khomelela mapulanga kumbe swilo swin’wana. Va khomiwe hi xirhami naswona va karhele, va huma emagandlatini lama kariheke. Exikarhi ka vakhandziyi lava ku na muapostola wa Mukreste, Pawulo. U ya eku tengisiweni le Rhoma.—Mintirho 27:27-44.

Eka Pawulo, ku tshoveka ka xikepe lexi exihlaleni xa Melita a ku nga ri xiendlakalo xo sungula xa le lwandle lexi xungetaka vutomi. Malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, u tsarile a ku: “Ndzi tshovekeriwe hi xikepe kanharhu, vusiku byin’we ni siku rin’we ndzi swi hete endzeni-ndzeni ka lwandle.” U engetele leswaku u ve “emakhombyeni elwandle.” (2 Vakorinto 11:25-27) Ku famba hi lwandle swi pfune Pawulo ku hetisisa xiavelo lexi Xikwembu xi n’wi nyikeke xona tanihi “muapostola eka matiko.”—Varhoma 11:13.

Kahle-kahle ku famba hi lwandle a swi teka nkarhi wo tanihi kwihi eka lembe-xidzana ro sungula? Xana ku xi hoxe njhani xandla eku hangalasiweni ka Vukreste? Xana a ku hlayiseke ku fikela kwihi? Xana a ku tirhisiwa swikepe swa njhani? Naswona, xana vakhandziyi a va rhurheriwa hi ndlela yihi?

Xilaveko Xa Rhoma Xa Bindzu Ra Le Lwandle

Varhoma a va vitana lwandle ra Mediteraniya Mare Nostrum—Lwandle ra Hina. Ku lawula tindlela ta le lwandle a swi ri swa nkoka eRhoma ku nga ri hi swivangelo swa nyimpi ntsena. Miti yo tala ya Mfumo wa Rhoma a yi ri mahlaluko kumbe ku pfuniwa hi wona. Hi xikombiso, Rhoma a yi ri ni hlaluko ra yona etikweni ra Ostia leri a ri ri ekusuhi, kasi Korinto yi tirhise Lechaeum na Kenikreya, kutani Antiyoka ya le Siriya a yi tirhisa Selukiya. Ntirhisano lowunene wa vatluti emahlalukweni lawa a wu endla leswaku ku va ni mbulavurisano lowu hambetaka exikarhi ka miti leyikulu naswona a wu pfuna ku olovisa ku lawuriwa ka swifundzha swa Rhoma.

Nakambe tiko ra Rhoma a ri kuma mphakelo wa rona wa swakudya hi bindzu leri ra ku rhumela swilo hi xikepe. Leswi a ri ri ni vaaki va kwalomu ka miliyoni, a ku laveka mavele yo tala eRhoma—kwalomu ka tithani leti nga exikarhi ka 250 000 na 400 000 hi lembe. Xana mavele yo tarisa xileswi a ma huma kwihi? Flavius Josephus u tshaha Heroda Agripa wa Vumbirhi a vula leswaku Afrika N’walungu a yi phakela Rhoma ku ringana tin’hweti ta nhungu ta lembe, kasi Egipta a yi rhumela mavele lama ringaneke ku phakela muti tin’hweti letin’wana ta mune. Swikepe swa magidi a swi katseka eku phakeleni ka muti lowu hi mavele.

Bindzu leri humelelaka ra le lwandle ri phakele mixaka hinkwayo ya nhundzu leswaku ri tisa swilo swa vulovolovo, leswi a swi rhandziwa eRhoma. Timinerali, maribye ni mavulu a swi rhumeriwa ku suka eKipra, Grikiya na le Egipta, kasi timhandzi a ti rhumeriwa ku suka eLebanoni. Vhinyo a yi huma eSmirna, timanga a ti huma eDamaska naswona mihandzu ya ncindzu a yi huma ePalestina. Switolwa na rhaba a swi huma eKilikiya, voya a byi huma eMileta ni le Lawodikiya, mapesa a ma huma eSiriya ni le Lebanoni, lapi ra xivunguvungu a ri huma eTiri ni le Sidoni. Tidayi a ti rhumeriwa ku suka eTiyatira kasi nghilazi a yi huma eAleksandriya ni le Sidoni. Silika, harani, rimhondzo ra ndlopfu ni mirhi yo nun’hwela a swi rhumeriwa ku suka eChina ni le Indiya.

Xana ku nga vuriwa yini hi xikepe lexi tshovekeke eMelita, lexi Pawulo a a xi khandziyile? A xi ri xo rhwala mavele, “xikepe lexi humaka eAleksandriya lexi a xi ya eItaliya.” (Mintirho 27:6, nhlamuselo ya le hansi ya NW) Swikepe leswi a swi tleketla mavele a swi ri swa Magriki, Mafenikiya ni Vasiriya, lava a va swi lawula ni ku swi khathalela. Hambiswiritano, swikepe leswi a swi hiriwe hi Mfumo. N’wamatimu William M. Ramsay u ri: “Tanihi le ku hlengeletiweni ka xibalo, mfumo a wu swi vona swi olova ku hira kontraka ku ri na ku va wona wu hira vanhu vo tala ni switirho leswi lavekaka ku hetisisa ntirho wolowo lowukulu.”

Pawulo u ye emahlweni ni riendzo rakwe leri kongomeke eRhoma hi xikepe lexi emahlweni ka xona a xi ri ni mfungho lowu nge “Vana va Zewusi.” Lexi na xona a xi ri xikepe xa le Aleksandriya. Xi fike xi yima ePuteyoli, eka Nsonga-nkulu wa Naples, ku nga hlaluko leri hi ntolovelo swikepe leswi rhwalaka mavele a swi fikela kona. (Mintirho 28:11-13) Ku suka ePuteyoli—namuntlha ku nga Pozzuoli—ndzhwalo a wu xikisiwa exikepeni kumbe wu rhwariwa hi swikepe leswitsongo wu yisiwa en’walungu ku lulama ni ribuwa ra Nambu wa Tiber exikarhi ka muti wa Rhoma.

Vakhandziyi eXikepeni Lexi Tleketlaka Nhundzu?

Hikwalaho ka yini Pawulo ni masocha lawa a ya n’wi rindzile va fambe hi xikepe xa nhundzu? Ku hlamula xivutiso xexo, hi fanele hi twisisa leswaku emasikwini wolawo a swi vula yini ku famba hi lwandle u ri mukhandziyi.

Eka lembe-xidzana ro sungula C.E., a swi nga ri kona swikepe leswi ntirho wa swona ku ngo va ku tleketla vanhu. Swikepe leswi a swi tirhisiwa hi vafambi a swi ri swikepe swa van’wamabindzu. Kutani vanhu va mixaka hinkwayo—ku katsa ni vatirheli va Mfumo, swidyondzeki, vachumayeri, vangoma, vampfampfarhuti, van’wamintlangu, van’wamabindzu, vavalangi ni vapfhumba—swi tikomba onge a va famba hi swona.

Entiyisweni, a swi ri kona swikepe leswitsongo leswi a swi tleketla vanhu ni nhundzu ekusuhi ni ribuwa ra lwandle. Pawulo u fanele a tirhise xikepe xo tano ku “pelela eMakedoniya” a suka eTrowasi. Swi nga ha endleka a fambe hi swikepe leswitsongo ko tala ku ya ni ku vuya eAtena. Swi nga endleka nakambe leswaku Pawulo a tirhise xikepe lexitsongo eriendzweni rakwe ra le ndzhakunyana ku suka eTrowasi ku ya ePatara, a hundza hi le swihlaleni swa le kusuhi ni ribuwa ra Asia Minor. (Mintirho 16:8-11; 17:14, 15; 20:1-6, 13-15; 21:1) Ku tirhisa swikepe swo tano leswitsongo a swi hlayisa nkarhi, kambe a swi nga swi koti ku nghena exikarhi ka lwandle. Xisweswo swikepe leswi yiseke Pawulo eKipra ivi swi n’wi yisa ePampfiliya ni leswi a fambeke ha swona ku suka aEfesa ku ya eKhezariya ni ku suka ePatara ku ya eTiri, swi fanele swi ri leswikulu. (Mintirho 13:4, 13; 18:21, 22; 21:1-3) Xikepe lexi tshovekeke le Melita lexi Pawulo a xi khandziyile na xona xi fanele xi ri lexikulu. Xana swikepe sweswo a swi kule ku fikela kwihi?

Ndzavisiso wa swidyondzi wu endle leswaku xidyondzi xin’wana xi fikelela makumu lawa: “Hi ntolovelo, [xikepe] lexitsongo eka hinkwaswo lexi a xi tirhisiwa hi vanhu va khale a xi tika kwalomu ka tithani ta 70 ku ya eka 80. Lexi a xi tolovelekile swinene hi nkarhi wa Magriki a xi rhwala tithani ta 130. Hambiloko lexi rhwalaka tithani ta 250 a xi tala ku voniwa, kambe a xi kule ku tlula mpimo. Eminkarhini ya Rhoma, swikepe leswi a swi tirhisiwa ku tleketla vanhu va mfumo a swi ri swikulu swinene, leswi a swi rhandziwa a swi rhwala tithani ta 340. Swikepe leswikulu ematini a swi rhwala tithani ta 1 300, kumbe ku tlulanyana.” Hi ku ya hi nhlamuselo leyi tsariweke hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., xikepe lexi rhwalaka mavele xa le Aleksandriya lexi vuriwaka Isis, a xi lehe ku tlula timitara ta 55, xi aname timitara ta kwalomu ka 14, xi ri ni vuhlayiselo bya nhundzu lebyi enteke timitara ta kwalomu ka 13, naswona swi nga endleka a xi swi kota ku rhwala mavele ya tithani ta gidi ni vakhandziyi va madzana ma nga ri mangani.

Xana vakhandziyi a va khathaleriwa njhani exikepeni xa mavele? Tanihi leswi swikepe leswi a swi tirhiseriwa ngopfu ku rhwala ndzhwalo, a ku nga khathariwi ngopfu hi vakhandziyi. A va nga nyikiwi swakudya kumbe ku khathaleriwa hi ndlela yin’wana handle ko nyikiwa mati. A va etlela ehansi, kumbexana va sirheleriwe hi swilo swo fana ni matende lawa a ma vambiwa nivusiku ivi ma tlhantlhiwa mixo wun’wana ni wun’wana. Hambileswi vakhandziyi a va pfumeleriwa ku sweka endhawini yo swekela eka yona exikepeni, a va fanele va ta ni swilo swa vona hinkwaswo swo sweka, swo dya, swo hlamba hi swona ni swo etlela hi swona—ku suka eka mapoto ni mapani ku ya eka maxuka.

Riendzo Ra Le Lwandle—A Ri Hlayiseke Ku Fikela Kwihi?

Leswi a va pfumala switirho—hambi ku ri xikomba-timheho—vatluti va lembe-xidzana ro sungula a va kongomisiwa hi mahlo ntsena. Hikokwalaho, riendzo a ri hlayisekile loko ku voniwa laha ku yiwaka kona—hi ntolovelo ku suka eku heleni ka May ku ya exikarhi ka September. Etin’hwetini timbirhi ta le mahlweni ni le ndzhaku ka nkarhi wolowo, van’wamabindzu a vo nkhensa loko va fikile laha va yaka kona. Kambe hi xixika, hakanyingi hunguva ni matsefu a swi sirha mimfungho hambi ku ri dyambu ninhlikanhi ni tinyeleti nivusiku. Kutani a ku nga tlutiwi ku sukela hi November 11 ku ya fika hi March 10 (hi Xilatini a va ku, mare clausum), handle ka loko ku ri ni swiyimo leswi bohaka kumbe ku ri ni swilo swa xihatla. Lava a va teka riendzo loko nguva yoleyo yi ya eku heleni a va tiveka ekhombyeni ra ku heta xixika va ri ehlalukweni rimbe.—Mintirho 27:12; 28:11.

Handle ko va ni khombo naswona ku fanele ku tlutiwa hi nguva yo karhi, xana ku teka riendzo ra xikepe a ku antswa ku tlula ku famba hi milenge? Ina, a ku antswa hakunene! Riendzo ra le matini a ri nga karharisi ngopfu, a ri nga duri naswona a ri hatlisa. Loko moya wu hungela tlhelo leri ku yiwaka eka rona, nkarhi wun’wana xikepe a xi swi kota ku famba tikhilomitara ta 150 hi siku. Hi ntolovelo mpfhuka lowu munhu a a kota ku wu famba hi milenge a ku ri tikhilomitara ta 25 ku ya ka 30 hi siku.

Rivilo ra ku tluta a ri titshege ngopfu hi moya. Riendzo ro suka aEgipta ku ya eItaliya a ri lwisana ni moya nkarhi hinkwawo, hambi ku ri minkarhi leyinene ya ku tluta. Hi ntolovelo ndlela leyi a yi tsemakanya a yi hundza eRhoda, kumbe eMira, kumbe ehlalukweni rin’wana ra ribuwa ra Likiya le Asia Minor. Endzhaku ka loko Isis xikepe lexi rhwalaka mavele xi langutane ni swidzedze, hi nkarhi wun’wana xi yime ePiraeus endzhaku ka masiku ya 70 xi sukile eAleksandriya. Hikwalaho ka moya lowu a wu xi susumeta, lowu a wu huma en’walungu-vupela-dyambu, loko xi vuya hi le Italiya kumbexana a xi teka masiku ya 20 ku ya eka 25. Loko riendzo leri fanaka ri fambiwa hi milenge, hambi i ku ya kona kumbe i ku vuya, a ri teka masiku yo tlula 150 eka maxelo lamanene.

Mahungu Lamanene Ma Yisiwa eNdzhandzeni

Swi le rivaleni leswaku Pawulo a a ma tiva makhombo ya riendzo ra xikepe hi nguva leyi nga fanelangiki. U tlhele a tsundzuxa leswaku ku nga tlutiwi eku heleni ka September kumbe eku sunguleni ka October, a ku: “Vavanuna, ndzi xiya leswaku ku tluta swi ta vanga ku onhakeriwa ni ku lahlekeriwa lokukulu ku nga ri ka ndzhwalo ni xikepe ntsena kambe ni ka mimoya-xiviri ya hina.” (Mintirho 27:9, 10) Hambiswiritano, murhangeri wa vuthu loyi a a ungamerile u ma bakanyile marito lawa, kutani vuyelo bya kona byi ve ku tshoveka ka xikepe eMelita.

Eku heleni ka ntirho wakwe wa vurhumiwa, Pawulo a a tshovekeriwe hi xikepe ka mune. (Mintirho 27:41-44; 2 Vakorinto 11:25) Kambe, swoleswo a swi endlanga leswaku vachumayeri vo sungula va mahungu lamanene va vilela ku tlurisa hi swiendlakalo swoleswo lerova va nga ha fambi hi xikepe. Va ti tirhise hilaha ku teleke tindlela leti a ti tirhisiwa ta ku famba leswaku va hangalasa rungula ra Mfumo. Kutani hi ku yingisa xileriso xa Yesu, vumbhoni byi hangalasiwe hinkwako. (Matewu 28:19, 20; Mintirho 1:8) Hikwalaho ka ku hiseka ka vona, ripfumelo ra lava va tekeleleke xikombiso xa vona ni nkongomiso wa moya lowo kwetsima wa Yehovha, mahungu lamanene ma fikelele matlhelo hinkwawo ya misava leyi akiweke.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 31]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.