Sawulo—Xibya Lexi Hlawulekeke Eka Hosi

SAWULO wa le Tarso a a ri mukaneti la dlayaka wa valandzeri va Kreste. Kambe Hosi a yi n’wi hlayisele vumundzuku byo hlawuleka. Sawulo a a ta va muyimeri-nkulu wa yona ndlela leyi a a yi kaneta hi matimba. Yesu u te: “Wanuna loyi [Sawulo] i xibya lexi hlawuriweke eka mina xa ku yisa vito ra mina eka matiko swin’we ni tihosi ni vana va Israyele.”—Mintirho 9:15.

Vutomi bya Sawulo bya ku va “murhukani” byi cince hi ku helela loko a kombiwe tintswalo kutani a va “xibya lexi hlawuriweke” eka Hosi Yesu Kreste. (1 Timotiya 1:12, 13) Matimba lawa ma n’wi susumeteleke ku hlanganyela eku khandliweni ka Stefano ni ku hlasela vadyondzisiwa van’wana va Yesu ma hundzuriwe hi ku helela ma tirhisiwa entirhweni wun’wana loko Sawulo a va muapostola Pawulo wa Mukreste. Swi le rivaleni leswaku Yesu u vone timfanelo leti navelekaka eka Sawulo. Hi tihi timfanelo ta kona? Xana Sawulo a a ri mani? Xana ndhavuko wakwe wu n’wi endle leswaku a fanelekela ku yisa vugandzeri bya ntiyiso emahlweni hi ndlela yihi? Xana hi nga dyondza swo karhi eka ntokoto wakwe?

Ndhavuko Wa Ndyangu Wa Ka Va Sawulo

Hi nkarhi wa ku dlayiwa ka Stefano hi ku hatlisa endzhaku ka Pentekosta ya 33 C.E., Sawulo a a ha ri “jaha.” Loko a tsalela Filemoni kwalomu ka 60-61 C.E., a a ri “wanuna la kuleke.” (Mintirho 7:58; Filemoni 9) Swidyondzi swi ringanyeta leswaku, hi ku ya hi mavonelo ya khale ya malembe ya munhu, munhu a a ri “jaha” loko a ri exikarhi ka malembe ya 24 na 40, kasi “wanuna la kuleke” a a sukela eka malembe ya 50 ku ya eka 56 hi vukhale. Xisweswo swi nga endleka Sawulo a velekiwe malembe ma nga ri mangani endzhaku ka ku velekiwa ka Yesu.

Hi nkarhi wolowo Vayuda a va tshama etindhawini to hambana-hambana ta misava. Ku hluriwa, vuhlonga, ku hlongoriwa, bindzu ni ku rhurhela etindhawini tin’wana hi ku tirhandzela a swi ri swivangelo swin’wana swa ku hangalaka ka vona va suka eYudiya. Hambileswi ndyangu wa ka vona a wu ri wa Vayuda lava na vona va hangalakeke, Sawulo u kandziyisa ku khomelela ka wona eNawini, a vula leswaku u “yimbe hi siku ra vunhungu, eka nyimba ya ndyangu wa Israyele, ya nyimba ya Benjamini, Muheveru la velekiweke a huma eka Vaheveru; malunghana ni nawu [i] Mufarisi.” Sawulo a a ri ni vito ra Xiheveru ro fana ni ra xirho lexikulu xa rixaka rakwe—ku nga hosi yo sungula ya Israyele. Tanihi Murhoma hi ku velekiwa, Sawulo wa le Tarso a a ri ni vito ra Xilatini, Paullus.—Vafilipiya 3:5; Mintirho 13:21; 22:25-29.

Leswi Sawulo a velekiweke a ri Murhoma swi vula leswaku un’wana wa vakokwa wakwe va xinuna u kume lunghelo ra ku va muaka-tiko wa kona. Njhani? Ku ni swivangelo swo hlayanyana. Handle ka ku kuma lunghelo ra vuaka-tiko hi ndzhaka, lunghelo leri a ri nyikiwa vanhu kumbe mintlawa hikwalaho ka timfanelo to karhi, hi xikongomelo xo yisa timhaka ta tipolitiki emahlweni, kumbe ku ri kuma tanihi hakelo ya ntirho wo hlawuleka lowu u wu endleleke Mfumo. Hlonga leri nga swi kotaka ku xava ntshunxeko wa rona eka Murhoma, kumbe munhu la kumeke ntshunxeko eka muaka-tiko wa Murhoma a ri va Murhoma. Swa fana ni hi munhu la nga tshama a va socha ivi a ntshunxiwa emavuthwini ya le Rhoma. Vanhu lava tshamaka eka tikoloni ta Rhoma, hi ku famba ka nkarhi a va va vaaka-tiko. Ku tlhela ku vuriwa ni leswaku eminkarhini yin’wana, lunghelo ra vuaka-tiko a ri xaviwa hi ntsengo lowukulu. Leswaku ndyangu wa ka va Sawulo wu ri kumise ku yini lunghelo ra vuaka-tiko a swi si tiviwa.

Leswi hi swi tivaka hi leswaku Sawulo u huma eTarso, doroba-nkulu ni ntsindza wa xifundzha xa Rhoma xa Kilikiya (laha sweswi ku nga edzongeni wa Turkey). Hambileswi Vayuda vo hlayanyana a va tshama endhawini yoleyo, vutomi bya kwalaho byi fanele byi endle leswaku Sawulo a tolovelana ni ndhavuko wa Vamatiko. Tarso a ri ri doroba lerikulu ni leri humelelaka, leri tiviwaka tanihi ntsindza wa ku dyondzela Xiheleni kumbe Xigriki. Ku ringanyetiwa leswaku vaaki va rona va lembe-xidzana ro sungula a va ri exikarhi ka 300 000 na 500 000. A yi ri ndhawu ya bindzu leyi a yi ri egondzweni lerikulu exikarhi ka Asia Minor, Siriya na Mesopotamiya. Doroba ra Tarso ri kote ku humelela hikwalaho ka bindzu ni ku nona ka rivala leri ri rhendzeleke, leri a ri humesa ngopfu mavele, vhinyo ni ntsembyana. Eka bindzu ra rona ra mapesa lama kumekaka hi vunyingi, a ku kumeka malapi lama endliwaka hi voya bya timbuti, lawa a ku endliwa matende ha wona.

Dyondzo Ya Sawulo

Sawulo, kumbe Pawulo, u ti khathalele hi ndlela leyinene naswona u seketele ntirho wakwe wa vurhumiwa hi ku endla matende. (Mintirho 18:2, 3; 20:34) Ntirho lowu wa ku endla matende a wu tolovelekile edorobeni ra ka vona, Tarso. Swi nga ha endleka leswaku Sawulo u dyondze ntirho wa ku endla matende a ha ri ntsongo eka tata wakwe.

Ku tiva ka Sawulo tindzimi—ngopfu-ngopfu ndlela leyi a a xi tiva kahle ha yona Xigriki, ririmi leri tolovelekeke ra Mfumo wa Rhoma—swi tlhele swi n’wi pfuna ngopfu entirhweni wakwe wa vurhumiwa. (Mintirho 21:37–22:2) Vakambisisi va matsalwa yakwe va vula leswaku Xigriki xakwe i xinene. Marito lawa a ma tirhiseke a hi ya ririmi ra khale kumbe lama twisisiwaka hi swidyondzeki ntsena, kambe ma fana ni ya Septuagint, vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Matsalwa ya Xiheveru, lawa hakanyingi a tshaheke eka wona kumbe lawa a ma vekeke hi ndlela leyi hambaneke. Hi ku ya hi vumbhoni lebyi, swidyondzi swo hambana-hambana swi ehleketa leswaku Sawulo u fanele a kume dyondzo ya masungulo leyinene ya Xigriki, kumbexana exikolweni xa Xiyuda. Xidyondzi Martin Hengel xi ri: “Eminkarhini ya khale, dyondzo yo antswa—ngopfu-ngopfu dyondzo ya Xigriki—a yi nga kumeki mahala; hi nawu, a ku fanele ku hakeriwa mali yo karhi ku nga si sunguriwa.” Xisweswo dyondzo ya Sawulo yi kombisa leswaku u huma endyangwini wa xiyimo xa le henhla.

Swi nga endleka leswaku loko a nga si hundza malembe ya 13 hi vukhale, Sawulo u ye emahlweni ni dyondzo yakwe eYerusalema, tikhilomitara ta kwalomu ka 840 ku suka ekaya. U dyondzisiwe hi Gamaliyele, mudyondzisi la tivekaka swinene ni la xiximiwaka swinene wa ndhavuko wa Vufarisi. (Mintirho 22:3; 23:6) Tidyondzo toleto, leti namuntlha ti nga ringanisiwaka ni dyondzo ya le yunivhesiti, ti endle leswaku Vayuda va pfulekeriwa hi lunghelo ra leswaku va kuma swikhundlha swa le henhla.a

Vuswikoti Lebyi Tirhisiweke Kahle

Leswi a velekeriweke endyangwini wa Xiyuda emutini wa Maheleni ni Varhoma, Sawulo a a wela eka mintlawa yinharhu ya vanhu. A swi kanakanisi leswaku ndhavuko wa tinxaka-xaka ta vanhu lava vulavulaka tindzimi to hambana-hambana wu n’wi pfunile leswaku a va “swilo hinkwaswo eka vanhu va mixaka hinkwayo.” (1 Vakorinto 9:19-23) Lunghelo rakwe ra ku va muaka-tiko wa Rhoma ri n’wi pfunile endzhaku leswaku a lwela vutirheli byakwe ximfumo, ni ku yisa mahungu lamanene emahlweni ka vulawuri lebyi tlakukeke bya Mfumo wa Rhoma. (Mintirho 16:37-40; 25:11, 12) Entiyisweni, ndhavuko wa Sawulo, dyondzo ni vumunhu byakwe a swi tiviwa hi Yesu la pfuxiweke, loyi a byeleke Ananiya a ku: “Khoma ndlela, hikuva wanuna loyi i xibya lexi hlawuriweke eka mina xa ku yisa vito ra mina eka matiko swin’we ni tihosi ni vana va Israyele. Hikuva ndzi ta n’wi kombisa erivaleni swilo swo tala swonghasi leswi a faneleke ku xaniseka ha swona hikwalaho ka vito ra mina.” (Mintirho 9:13-16) Loko a kongomisiwe endleleni leyi faneleke, ku hiseka ka Sawulo ku tirhile eku hangalasiweni ka rungula ra Mfumo etindhawini ta le kule.

Ku hlawuriwa ka Sawulo hi Yesu leswaku a endla ntirho wo hlawuleka a ku ri xiendlakalo xo hlawuleka eka matimu ya Vukreste. Hambiswiritano, Vakreste hinkwavo va namuntlha va ni vuswikoti ni timfanelo to hambana-hambana, leswi nga tirhisiwaka hilaha ku humelelaka eku hangalasiweni ka mahungu lamanene. Loko Sawulo a swi twisisile leswi Yesu a a n’wi lavela swona, a nga sihalalanga. U endle hinkwaswo leswi nga mandleni yakwe leswaku a yisa swilaveko swa Mfumo emahlweni. Xana na wena u endla tano?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Ntsariso Ni Ku Tiyisekisa Lunghelo Ra Ku Va Muaka-tiko Wa Rhoma

Ntsariso wa vana lava nga enawini va vaaki va Varhoma wu sunguriwe hi Awugusto hi milawu yimbirhi leyi simekiweke hi lembe ra 4 ni ra 9 C.E. Ntsariso wolowo a wu fanele wu endliwa ku nga si hela masiku ya 30 n’wana a velekiwile. Eswifundzheni swo hambana-hambana, vatswari a va fanele va hlambanya emahlweni ka majisitarata wa hofisi leyi faneleke ya tirhekhodo ta tiko, va vula leswaku n’wana loyi i wa le nawini ni leswaku u ni lunghelo ra ku va muaka-tiko wa Rhoma. A ku tlhela ku tsarisiwa mavito ya vatswari, rimbewu ni vito ra n’wana ni siku leri a velekiweke ha rona. Ni le mahlweni ka ku simekiwa ka milawu leyi, ku tsarisiwa ka vaaki va swifundzha hinkwaswo swa Rhoma, tikoloni ni laha vatirhela-mfumo a va tshama kona a ku pfuxetiwa hi ku hlayiwa ka vanhu endzhaku ka malembe man’wana ni man’wana ya ntlhanu.

Xisweswo timfanelo a ti ta voniwa hi ku kamba nhlengeleto wa tirhekhodo leti hlayisiweke kahle. Tikopi ta ximfumo ta tirhekhodo teto a ti kumiwa ti ri hi xivumbeko xa ti-diptych ta ntsandza leti rhwalekaka (swiphepherhele leswi petsekaka). Hi ku ya hi vonelo ra swidyondzi swin’wana, loko Pawulo a vula leswaku i muaka-tiko wa Rhoma, swi nga ha endleka leswaku u humese xitifiketi xa vumbhoni. (Mintirho 16:37; 22:25-29; 25:11) Tanihi leswi ku va muaka-tiko wa Rhoma a swi tekiwa ku ri “lunghelo ra nkoka” naswona ri pfulela munhu malunghelo yo tala, ku tsarisiwa hi ndlela ya vukanganyisi a ku ri nandzu lowukulu. Loko munhu o humesa timfanelo ta vuxisi a a xupuriwa hi rifu.

[Xihlovo Xa Kona]

Historic Costume in Pictures/Dover Publications, Inc., New York

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Vito Ra Sawulo Ra Xirhoma

Muaka-tiko un’wana ni un’wana wa xinuna eRhoma a a ri ni swilo swinharhu eka vito rakwe. A a ri ni vito ro sungula, vito leri ra xintu (leri yelanaka ni rixaka ra ka vona, kumbe gens) ni xivongo. Xikombiso lexi tolovelekeke i xa Gayo Yuliyo Khezari. Bibele a yi ma vuli hi ku helela mavito ya Xirhoma, kambe tibuku ta tiko ti hi byela leswaku Agripa a a ri Marcus Yuliyo Agripa. Galiyo a a ri Lukiyo Junius Galiyo. (Mintirho 18:12; 25:13) Swikombiso swa Matsalwa swa mavito ya munhu mambirhi yo hetelela eka manharhu, i Pontiyo Pilatus (vito ra kona ri laha hansi), Sergiyo Pawulosi, Klawudiyo Lisiya na Porkiyo Festo.—Mintirho 4:27; 13:7; 23:26; 24:27.

A swi koteki ku tiyiseka leswaku Paullus a ku ri vito ra Sawulo kumbe a ku ri xivongo xakwe. A swi tolovelekile ku engetela vito rin’wana, leri munhu a nga vitaniwaka ha rona hi vandyangu ni vanghana vakwe. Hi tlhelo rin’wana, vito leri nga riki ra Xirhoma ku fana na Sawulo a ri tirhisiwa ematshan’wini ya lerin’wana. Xidyondzi xin’wana xi ri: “Vito [Sawulo] a ri nga ta tirha hi Xirhoma, kambe a ri ta tirha kahle tanihi vito ra xintu kumbe signum.” Etindhawini ta tindzimi to hambana-hambana, kumbexana xiyimo hi xona a xi endla leswaku munhu a hlawula rin’we eka mavito yakwe a tirhisa rona.

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph by Israel Museum, ©Israel Antiquities Authority