Ku Onheteriwa Ka Nhundzu—Ku Vangiwa Hi Yini?

“NDZI hava xo xi vula.” Marito lawa a ma tsariwe hi maletere lamakulu ekhumbini lera ha ku pendiwaka emugangeni lowu rhuleke wa São Paulo. U nga ha vula leswaku lexi i xiendlo lexi nga vuliki nchumu xa ku onha. Hambi ku ri ku tsalatsala makhumbi i muxaka wun’wana wa ku onheteriwa ka nhundzu.

Ehleketa hi loko vaonheteri va onhe movha wa wena lowuntshwa. Kumbe u nga vona ndhawu ya mani na mani—leyi nga mpfuno eka vanhu vo tala—yi onhiwile kumbe yi fayeteriwile hi vaonheteri. Swi vangiwa hi yini? Ina, swi vangiwa hi yini? Xana u tshama u tivutisa leswaku ha yini swiendlo swa ku onheteriwa ka nhundzu swi tele? Etindhawini to tala, vaonheteri va nhundzu va vonaka va tsakisiwa hi ku onhetela swiyindlwana swa tinqingho. Hakanyingi swofamba swa mani na mani, swo fana ni switimela kumbe mabazi hi swona swi hlaseriwaka. Swi tikomba onge vaonheteri va nhundzu a va khathali hi nchumu. Kambe, i yini lexi susumetelaka ku onheteriwa ka nhundzu ya van’wana kumbe ya hina?

Marco,a muntshwa wa le Rio de Janeiro, u hlundzukile endzhaku ka loko xipano xa ka vona xa bolo ya milenge xi hluriwile—u hlundzuke ngopfu lerova a hoxetela bazi leyi a yi khandziyise vaseketeri va xipano lexi hluleke hi maribye. Kumbe teka xikombiso xa Claus. Hikwalaho ka leswi a nga pasangiki, u karihe ngopfu lerova a hoxetela maribye a faya mafasitere. Hambiswiritano, “ku titsakisa” koloko ku hundzuke gome loko tata wakwe a boheka ku hakela leswi onhiweke. Muntshwa wun’wana, Erwin a a dyondza exikolweni a ri karhi a tirha. Yena ni vanghana vakwe a va vonaka va ri vantshwa lava tikhomeke kahle. Kambe, a va tihungasa hi ku onhetela swilo swa ndhawu ya ka vona. Vatswari va Erwin a va nga tivi nchumu hi swona. Valter a a nga ri na vatswari kutani a ku nga ri na nchumu lowu a nga wu endlaka handle ka ku va n’wana la hanyaka eswitarateni swa São Paulo. Vanghana vakwe lavakulu a ku ri ntlawa wa vaonheteri va nhundzu, kutani a a tirhisana na vona naswona a tlhela a dyondza ku tisirhelela. Swikombiso swo tano swi kombisa leswaku ku ni vanhu lava kondletelaka ku onheteriwa ka nhundzu, naswona ku ni swivangelo swo hambana-hambana swa ku onheteriwa ka nhundzu.

The World Book Encyclopedia yi ri: “Ku onheteriwa ka nhundzu ku nga ha va ku ri xiendlo xa ku tirihisela kumbe ndlela ya ku phofula vonelo ra swa politiki. Minkarhi yin’wana vantshwa ni vanhu lavakulu va ‘titsakisa’ hi ku onhetela.” Kambe, ematshan’weni ya leswaku ku va ku titsakisa ka vantshwa, ku onheteriwa ka nhundzu ku nga va ni khombo swinene ku tlhela ku dlaya. Ntlawa wun’wana wa vantshwa lowu a wu lava “ku titsakisa,” kuteloko wu vone wanuna la etleleke, wu n’wi chela hi xihalaki lexi khomaka ndzilo hi ku hatlisa kutani wu n’wi lumeka. Muindiya loyi va n’wi endleke nsele lowu, u fele exibedlhele endzhakunyana. Hi ku ya hi xiviko, “majaha lawa ma vule leswaku a ma ehleketanga leswaku ku ni munhu la nga ta va ni mhaka na swona, hikuva vanhu vo tala lava hanyaka hi ku kombela va hisiwile exitarateni, kutani ku hava goza leri tekiweke.” Hambiloko ku onheteriwa ka nhundzu ku vonaka ku nga onhi nchumu, ku durha ngopfu hi tlhelo ra mali naswona ku vanga ku vaviseka lokukulu emintlhavekweni. Kutani, i yini lexi nga lawulaka kumbe lexi nga herisaka ku onheteriwa ka nhundzu?

I Mani La Nga Herisaka Ku Onheteriwa Ka Nhundzu?

Xana maphorisa ni swikolo swi nga sivela ku onheteriwa ka nhundzu? Xiphiqo xin’wana hi leswaku valawuri va nga ha va va nyikele nyingiso eka vugevenga lebyikulu, ku fana ni ku ngungumerisiwa ka swidzidzirisi kumbe milandzu ya ku dlaya hi vomu, ku ri ni milandzu “leyi nga vuliki nchumu.” Hi ku ya hi phorisa rin’wana, loko muntshwa a va ekhombyeni, hakanyingi vatswari va “rhwexa vana lava a dzumbaka na vona nandzu, kumbe xikolo, kumbe maphorisa hileswi ma n’wi khomeke.” Dyondzo ni ku yingisiwa ka nawu swi nga ku hunguta ku onheteriwa ka nhundzu; kambe, ku ta endleka yini loko mavonelo ya vatswari ma nga cinci? Mutirhela-mfumo un’wana la nga mukambisisi wa mahanyelo ya vana u te: “Swi vangiwa hi ku pfumala xo xi endla ni xiyimo. [Vana] va vuya nivusiku naswona a va na nchumu lowu va nga wu endlaka. Kutani swi le rivaleni leswaku a ku na loyi a va lawulaka—hikuva loko a a ri kona a va nga ta vuya ni vusiku.”

Hambileswi ku onhetela nhundzu ku nga xiphiqo lexikulu etindhawini to tala, anakanya ndlela leyi swilo swi nga cinciwaka ha yona. Vaonheteri va nhundzu lava ha riki vantshwa, lava ku vulavuriweke hi vona eku sunguleni ka xihloko lexi va cincile; sweswi va ku papalata hi ku helela ku va ni tihanyi eka vanhu van’wana. I yini lexi endleke leswaku vanhu lava khale a va nga yingisi va cinca mahanyelo ya vona? Naswona, xana a swi ta ku hlamarisa loko ku onheteriwa ka nhundzu ku nga hungutiwi ntsena kambe ku herisiwa hi ku helela? Hi ku rhamba leswaku u hlaya xihloko lexi landzelaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]