Filosofi Ya Magriki—Xana Yi Fuwise Vukreste?
“Hambileswi Vukreste byi kanetanaka ni ndhavuko wa Magriki ni wa Varhoma wa vuhedeni, entiyisweni byi amukele filosofi ya wona yo hlawuleka swinene.”—The Encyclopedia Americana.
“MUKWETSIMI” Augustine u ni xikhundlha lexi nga kanakanisiki exikarhi ka lava va nga ni nkucetelo lowu heleleke eka tidyondzo ta “Vukreste.” Hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica, “mianakanyo [ya Augustine] yi hlanganise vukhongeri bya Testamente Leyintshwa ni ndhavuko wa Plato wa filosofi ya Magriki; naswona yi tlhele yi hlanganisa Vujagana bya Vukhatoliki bya Rhoma ni Ku Pfuxetiwa ka Vuprotestente ka le malembeni ya le xikarhi.”
Hakunene ndzhaka ya Augustine yi tshame nkarhi wo leha. Loko Douglas T. Holden a vulavula hi mpimo lowu filosofi ya Magriki yi kuceteleke Vujagana ha wona, u te: “Vukhongeri bya Vukreste byi hlanganisiwe swinene ni filosofi ya Magriki lerova vanhu va byona va anakanya swinene hi swilo swa Xigriki kasi a va anakanyi ngopfu hi swa Vukreste.”
Swidyondzi swin’wana swi pfumela swinene leswaku nkucetelo wolowo wa filosofi wu antswise Vukreste loko byi nga si tala, wu fuwisa dyondzo ya byona naswona wu byi endle byi khorwisa swinene. Xana a swi ri tano? Xana nkucetelo wa filosofi ya Magriki wu sungule njhani naswona rini? Xana entiyisweni wu byi fuwisile Vukreste kumbe wu byi thyakisile?
Swi ta hi voningela ku landzelerisisa swiendlakalo swo tala ku sukela eka lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E ku ya eka lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E., hi ku kambisisa tinhlamuselo ta mune leti nga tolovelekangiki: (1) “Vuyuda lebyi veke Vugriki,” (2) “Vugriki lebyi veke Vukreste,” (3) “Vukreste lebyi Hundzuriweke Vugriki,” ni (4) “filosofi ya Vukreste.”
“Vuyuda Lebyi Veke Vugriki”
Nhlamuselo yo sungula, “Vuyuda lebyi veke Vugriki” yi hambana ni leswi languteriweke. Vukhongeri byo sungula bya Vaheveru, lebyi sunguriweke hi Xikwembu xa ntiyiso, Yehovha, a byi nga fanelanga byi thyakisiwa hi tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa. (Deteronoma 12:32; Swivuriso 30:5, 6) Hambiswiritano, ku sukela eku sunguleni ku tenga ka vugandzeri ku xungetiwile hi ku onhiwa hi mikhuva ya vukhongeri bya mavunwa ni tidyondzo leti a ti ri kona—to tanihi nkucetelo lowu humaka eka Vaegipta, Vakanana ni lowu humaka eBabilona. Lexi vavisaka, Vaisrayele va pfumelele leswaku vugandzeri bya vona bya ntiyiso byi thyakisiwa swinene.—Vaavanyisi 2:11-13.
Endzhaku ka malembe-xidzana yo hlayanyana, loko Palestina wa khale wu ve xiphemu xa Mfumo wa Grikiya lowu a wu fumiwa hi Alekzanda Lonkulu hi lembe-xidzana ra vumune B.C.E., ku onhaka loku ku ve lokukulu swinene ivi ku siya ndzhaka leyi tshameke nkarhi wo leha ni leyi onhaka. Alekzanda u nghenise Vayuda evuthwini ra yena. Vunghana exikarhi ka Vayuda ni muhluri wa vona lontshwa byi ve ni nkucetelo lowukulu emianakanyweni ya vukhongeri bya Xiyuda. Dyondzo ya Vuyuda a yi pfangane ni mianakanyo ya Vugriki. Ku vuriwa leswaku Muprista Lonkulu Jason hi yena a sunguleke xikolo xa Magriki eYerusalema hi 175 B.C.E., leswaku a yisa dyondzo ya Homer emahlweni.
Lexi hlamarisaka, Musamariya, loyi a tsaleke eka hafu ya vumbirhi ya lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., u lave ku rungula matimu ya Bibele tanihi matimu ya Vugriki. Tibuku ta Vayuda leti nga tshembiwiki to tanihi Judith na Tobit, kahle-kahle ti vulavula hi mintsheketo ya Magriki ya vuxaka bya rimbewu. Vativi va filosofi vo hlayanyana va Vayuda va humelerile va ringeta ku twananisa mianakanyo ya Magriki ni vukhongeri bya Vayuda swin’we ni Bibele.
Philo, Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula C.E., u hlamuseriwa tanihi loyi a sunguleke mhaka leyi. U dyondzise tidyondzo ta Plato (wa lembe-xidzana ra vumune B.C.E.), ta valandzeri va Pythagoras ni Vastoyika. Vayuda va kuceteriwe hi ku helela hi tidyondzo ta Philo. Mutsari wa Muyuda ku nga Max Dimont, loko a katsakanya ku thyakisiwa loku ka vutlhari ka ndhavuko wa Xiyuda hi mianakanyo ya Magriki, u te: “Swidyondzi swa Vayuda swi tsale Torah hi tindlela letintshwa, leti fuwisiweke hi mianakanyo ya Plato ni ya Aristotle ni sayense ya Euclid. . . . Va ye emahlweni va engetela mianakanyo ya Xigriki eka nhlavutelo ya Xiyuda.”
Hi ku famba ka nkarhi, Varhoma va teke Mfumo wa Magriki, va fuma Yerusalema. Leswi swi pfule ndlela ya ku cinca kun’wana lokukulu ngopfu. Hi lembe-xidzana ra vunharhu C.E., tidyondzo ta filosofi ni ta vukhongeri ta vativi lava tikarhateleke ku sungula ni ku hlanganisa tidyondzo ta Plato ti ve ni xivumbeko xa tona lexi heleleke, lexi namuntlha xi tiviwaka tanihi dyondzo ya Aristotle. Kunene swidyondzi leswi a swi ta va ni nkucetelo lowukulu eka Vukreste bya vugwinehi.
“Vugriki Lebyi Veke Vukreste”
Eka malembe-xidzana yo sungula ya ntlhanu ya nguva ya hina leyi tolovelekeke, vativi vo karhi va lave ku kombisa vuxaka exikarhi ka filosofi ya Magriki ni ntiyiso lowu paluxiweke wa Bibele. Buku leyi nge A History of Christianity yi ri: “Filosofi ya Vukreste ya ndlela leyi swilo swi tumbuluxiweke ha yona a yi ta kombisa Magriki eka makume ya malembe emahlweni ka Kreste tanihi lama lwaka hi ndlela ya nyama kambe ma nga ri na mhaka ni ku tiva Xikwembu, hi ndlela yo fanekisela ma ringeta ku anakanya Yesu a ri nchumu wa hava wa le Atena, va endla Vukreste hi swilo leswi nga riki kona swa vuhedeni.”
Plotinus (205-270 C.E.), la rhangeleke vativi volavo, u sungule endlelo leri a ri sekeriwe swinene eka dyondzo ya mianakanyo ya Plato. Plotinus u sungule dyondzo ya moya-xiviri lowu hambaneke ni miri. Profesa E. W. Hopkins u vule leswi hi Plotinus: “Vukhongeri bya yena . . . byi ve ni nkucetelo swinene eka varhangeri lava anakanyaka hi Vukreste.”
“Vukreste Lebyi Hundzuriweke Vugriki” Ni “Filosofi Ya Vukreste”
Ku sukela hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., vativi lava nga “Vakreste” va endle matshalatshala lamakulu ya ku koka tintlhari ta vahedeni. Ku nga khathariseki xitsundzuxo xa muapostola Pawulo lexi nga erivaleni xa ku lwisana ni “ku vulavula ka hava loku lwisanaka ni leswo kwetsima” ni “ku kanetana hi leswi vuriwaka ‘vutivi’ hi mavunwa,” eka tidyondzo ta vona, vadyondzisi volavo va engetele tidyondzo ta filosofi ni ndhavuko wa Vugriki lowu a wu ri kona. (1 Timotiya 6:20) Xikombiso xa Philo a xi vonaka xi kombisa leswaku swi nga koteka ku twananisa Bibele ni tidyondzo ta Plato.—Ringanisa 2 Petro 1:16.
Ina, ntiyiso wa Bibele hi wona lowu a wu hlaseriwa. Vadyondzisi lava nga “Vakreste” va ringete ku kombisa leswaku Vukreste a byi pfumelelana ni dyondzo ya le Grikiya na Rhoma leyi kandziyisaka timfanelo ta munhu. Clement wa le Aleksandriya na Origen (va lembe-xidzana ra vumbirhi ni ra vunharhu C.E.) va endle dyondzo ya Aristotle yi va masungulo ya leswi veke “filosofi ya Vukreste.” Ambrose (339-397 C.E.), bixopo wa Milan, a a “amukele dyondzo leyi a yi ri enkarhini ya Magriki, ya Vukreste ni ya vahedeni hilaha ku fanaka—ngopfu-ngopfu tibuku . . . ta Plotinus wa muhedeni ta dyondzo ya Aristotle.” U ringete ku nyika Malatini lama dyondzekeke vuhundzuluxeri bya khale bya Vukreste. Augustine u landzele xikombiso xa yena.
Endzhaku ka lembe-xidzana, Dionysius wa le Areyopago (loyi nakambe a vuriwaka Dionysius wo fanekisela), loyi kumbexana a ri nghwendza ya Musiriya, u ringete ku hlanganisa filosofi ya dyondzo ya Aristotle ni vukhongeri bya “Vukreste.” Hi ku ya hi nsonga-vutivi wun’wana, “matsalwa [ya yena] ma tiyise mboyamelo wa dyondzo ya Aristotle eka xiyenge lexikulu xa dyondzo ni vumoya bya Vukreste bya le malembeni ya le xikarhi . . . leswi kombiseke timhaka ta vukhongeri ni ku tinyiketela eka nkarhi wa sweswi.” Wa nga vona ku honisiwa ka xitsundzuxo xa muapostola Pawulo xo lwisana ni “filosofi ni vuxisi bya hava hi ku ya hi ndhavuko wa vanhu”!—Vakolosa 2:8.
Thyaka Leri Onhaka
Ku vuriwe leswaku “vativi va dyondzo ya Plato va Vakreste va bumabumele filosofi ya Plato tanihi xitirho lexinene ngopfu eka leswi nga kona xo twisisa ni ku lwela tidyondzo ta Matsalwa ni ndhavuko wa kereke.”
Plato a khorwisekile leswaku ku ni moya-xiviri lowu nga fiki. Lexi xiyekaka, yin’wana ya tidyondzo leti dumeke swinene ta mavunwa leyi ngungumeleke yi nghena evukhongerini bya “Vukreste” i ya ku nga fi ka moya-xiviri. Ku amukela dyondzo leyi a ku nge seketeriwi hi ku vula leswaku yi endle Vukreste byi tsakisa swinene eka vanhu vo tala. Loko muapostola Pawulo a chumayela eAtena, exivindzini xa ndhavuko wa Magriki, a nga dyondzisanga dyondzo ya Plato ya moya-xiviri. Ku ri na sweswo, u chumayele hi dyondzo ya Vukreste ya ku pfuka ka vafi, hambileswi vayingiseri va yena vo tala va Magriki swi va tikeleke ku amukela leswi a a swi vula.—Mintirho 17:22-32.
Ku hambana ni filosofi ya Magriki, Matsalwa ma swi kombisa kahle leswaku moya-xiviri a hi nchumu lowu munhu a nga na wona kambe hi leswi yena a nga swona. (Genesa 2:7) Loko a fa, moya-xiviri a wa ha ri kona. (Ezekiyele 18:4) Eklesiasta 9:5 ya hi byela: “La’v̌a hanyaka v̌a ŝi tiv̌a leŝaku v̌a ta fa, kambe v̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu, kambe v̌a nga ka v̌a nga ha v̌i na hakelo e misav̌eni, hikuv̌a ku ṭunḍušiwa ka v̌ona ku riv̌ariwile.” Dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri a yi dyondzisiwi eBibeleni.
Dyondzo yin’wana leyi kanganyisaka i ya xikhundlha xa Yesu a nga si va munhu wa nyama, dyondzo ya leswaku a a ringana ni Tata wa yena. Buku leyi nge The Church of the First Three Centuries yi ri: “Dyondzo ya Vunharhu-un’we . . . yi sungule endhawini leyi hambaneke swinene na liya ya Matsalwa ya Xiyuda ni ya Vukreste.” Xana yi sungule kwihi? Dyondzo leyi “yi kurile, naswona yi nghenisiwe eVukresteni, hi mpfuno wa Vatatana lava a va seketela dyondzo ya Plato.”
Hakunene, loko nkarhi wu famba naswona Vatatana va Kereke va kuceteriwa swinene hi dyondzo ya Aristotle, vaseketeri va dyondzo ya Vunharhu-un’we va kume valandzeri vo tala. Filosofi ya Aristotle ya lembe-xidzana ra vunharhu yi vonaka yi endle leswaku va swi kota ku hlanganisa swilo leswi nga hlanganisekiki—ku endla Xikwembu lexi nga ni swiphemu swinharhu xi va Xikwembu xin’we. Hi ku ya hi ndlela leyi a va anakanya ha yona ya filosofi a va vula leswaku vanhu vanharhu va nga va Xikwembu xin’we, kambe un’wana ni un’wana a tihanyela swa yena!
Hambiswiritano, ntiyiso wa Bibele wu swi kombisa kahle leswaku Yehovha a ri yexe i Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, Yesu Kreste i N’wana wa xona la vumbiweke la nga ehansi ka xona, naswona moya lowo kwetsima i matimba ya xona lama tirhaka. (Deteronoma 6:4; Esaya 45:5; Mintirho 2:4; Vakolosa 1:15; Nhlavutelo 3:14) Dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi kombisi ku va ni xichavo eka Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso naswona yi pfilunganya vanhu, yi endla leswaku va fularhela Xikwembu lexi va nga ta ka va nga xi tivi hi ku hetiseka.
Mhaka yin’wana leyi hlaseriweke hi nkucetelo wa dyondzo ya Aristotle eka tidyondzo ta Vukreste a ku ri ntshembo wa gidi ra malembe lowu sekeriweke eMatsalweni. (Nhlavutelo 20:4-6) Origen hi yena loyi a a sola vanhu lava a va pfumela eka gidi ra malembe. Ha yini a a kanetana swinene ni dyondzo leyi sekeriweke eBibeleni ya ku fuma ka Kreste ka gidi ra malembe? The Catholic Encyclopedia ya hlamula: “Hikwalaho ka dyondzo ya Aristotle leyi a a seketele tidyondzo ta yena eka yona . . . , [Origen] a nga pfumelelani ni lava pfumelaka eka gidi ra malembe.”
Ntiyiso
Ku hava ni xin’we xa swilo leswi boxiweke laha henhla lexi fambisanaka ni ntiyiso. Ntiyiso i tidyondzo hinkwato ta Vukreste leti kumekaka eBibeleni. (2 Vakorinto 4:2; Tito 1:1, 14; 2 Yohane 1-4) Bibele hi yona ntsena xihlovo xa ntiyiso.—Yohane 17:17; 2 Timotiya 3:16.
Hambiswiritano, nala wa Yehovha, wa ntiyiso, wa vanhu ni wa vutomi lebyi nga heriki—Sathana Diyavulosi, “mudlayi wa vanhu” ni “tata wa mavunwa”—u tirhise tindlela to hambana-hambana to homboloka leswaku a thyakisa ntiyiso. (Yohane 8:44; ringanisa 2 Vakorinto 11:3.) Swin’wana swa switirho leswi nga ni matimba swinene leswi a swi tirhiseke i tidyondzo ta vativi va filosofi lava nga Magriki va vahedeni—leti entiyisweni ti kombisaka mianakanyo ya yena—a ringeta ku cinca mongo ni muxaka wa tidyondzo ta Vukreste.
Ku hlanganisiwa loku loku nga tolovelekangiki ka tidyondzo ta Vukreste ni filosofi ya Magriki i matshalatshala yo vevukisa ntiyiso wa Bibele, ku hunguta matimba ya wona ni ndlela leyi wu kokaka ha yona valavi va ntiyiso lava titsongahataka, vo tshembeka ni lava dyondzisekaka. (1 Vakorinto 3:1, 2, 19, 20) Ku tlhela ku nyamisa ku tenga ka tidyondzo ta Bibele leti nga erivaleni, ku endlela leswaku ntiyiso ni mavunwa swi nga hambaniseki.
Namuntlha, tidyondzo ta ntiyiso ta Vukreste ti vuyeteriwile hi ku kongomisiwa hi Nhloko ya vandlha, ku nga Yesu Kreste. Naswona, lava lavaka ntiyiso hi mbilu hinkwayo va nga ri vona hi ku olova vandlha ra Vukreste bya ntiyiso hi mihandzu ya rona. (Matewu 7:16, 20) Timbhoni ta Yehovha ta swi rhandza naswona ta swi hisekela ku pfuna vanhu vo tano leswaku va kuma mati ya ntiyiso lama nga thyakisiwangiki ni ku va pfuna ku khoma swi tiya eka ndzhaka ya vutomi lebyi nga heriki lebyi nyikeriwaka hi Tata wa hina, Yehovha.—Yohane 4:14; 1 Timotiya 6:19.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
Augustine
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 10]
Greek text: From the book Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma