“Vamakwavo Va Le Poland”—Ha Yini Va Xanisiwile?

Hi 1638 palamendhe ya le Poland yi wu xanise swinene ntlawa lowutsongo lowu a wu tiviwa tanihi Vamakwavo va le Poland. Kereke swin’we ni muchini wo gandlisa hi wona wa ntlawa lowu swi onhiwile. Yunivhesiti ya Raków yi pfariwile, ivi vadyondzisi lava a va dyondzisa kwalaho va hlongoriwa etikweni.

Endzhaku ka malembe ya 20, palamendhe yi teke goza rin’wana. Yi lerise xirho xin’wana ni xin’wana xa ntlawa wolowo, lowu a wu ri ni swirho swa kwalomu ka 10 000 kumbe ku tlula leswaku wu suka etikweni rolero. Xana swi tise ku yini leswaku xiyimo xi nonon’hwa swinene etikweni leri, hi nkarhi wolowo a ri tekiwa ri ri rin’wana ra matiko lawa a ma nga ri na nsele eYuropa hinkwaro? Xana Vamakwavo va le Poland a va endle yini leswaku va faneriwa hi nxaniso wo tano?

HINKWASWO swi sungule loko ku ve ni ku hambana lokukulu eKerekeni ya Macalvin ya le Poland. Mhaka leyi a yi va holovisa ngopfu a ku ri dyondzo ya Vunharhu-un’we. Varhangeri va ntlawa wo lwela nhluvuko ekerekeni va ale dyondzo yoleyo va vula leswaku a yi humi ematsalweni. Leswi swi hlundzukise varhangeri va kereke ivi swi vanga leswaku ntlawa wo lwela nhluvuko wu tihambanisa na vona.

Macalvin a ma vitana ntlawa lowu lowu nga ni mavonelo lama hambaneke wu ku i Maarius,a kambe valandzeri va ntlawa lowu lowuntshwa a va tsakela ku tivitana Vakreste kumbe Vamakwavo va le Poland. Nakambe va tiviwa tanihi Vasocinus, ku nga vito ra Laelius Socinus, Muntariyana la kuceteriweke hi Servetus, loyi ntukulu wa yena Faustus Socinus a yeke ePoland ivi a kuma xikhundlha eka ntlawa wolowo.

Enkarhini wolowo wanuna la nga ni ndhuma wa le Poland, ku nga Jan Sienieński, u nyike kereke leyi leyintshwa leswi a swi vitaneke “ndhawu leyi rhuleke, ya le tlhelo” leswaku kereke yi ta kula. Hi ku tirhisa lunghelo ro hlawuleka leri a nyikiweke rona hi hosi ya le Poland, Sienieński u sungule doroba ra Raków, leri endzhakunyana ri hundzukeke ntsindza wa Vusocinus le Poland. Sienieński u nyike vaaki va le Raków timfanelo to tala, ku katsa ni mfanelo ya ku gandzela hi ku ntshunxeka.

Vatshila, madokodela, vativi va mirhi ya vutshunguri, vanhu va le madorobeni ni vanhu va mintlawa yo hambana-hambana va kokiwe hi doroba leri lerintshwa. Ku engetela kwalaho, vafundhisi va khitikanele kwalaho va huma ePoland, Lithuania, Transylvania, Furwa, hambi ku ri eNghilandhi. Hambiswiritano, eka vanhu volavo lava a va ha ku fika, a hi hinkwavo lava a va pfumela eka tidyondzo ta Vusocinus; hikwalaho eka malembe manharhu lama landzeleke, ku sukela hi 1569 ku ya eka 1572, Raków yi hundzuke ndhawu leyi a ku tshama ku buriwa hi timhaka ta vukhongeri. Ku ve ni vuyelo byihi?

Yindlu Leyi Avaneke

Ntlawa wa Vusocinus wu avanile hi woxe, ku ri ni lava a va pfumela swinene eka tidyondzo ta xisekelo ni lava tidyondzo ta vona a ti lungiwilenyana. Hambiswiritano, ku nga khathariseki ku hambana ka vona, tidyondzo leti a va ti dyondzisa a ti hlawulekile. Va ale Vunharhu-un’we; va ale ku khuvula tincece; a va nga ma khomi matlhari naswona hakanyingi a va nga vi vatirhela-mfumo.b A va tlhela va ala leswaku ku ni ndhawu leyi vitaniwaka tihele laha ku xanisiwaka vanhu. Va honise ni mindhavuko ya vukhongeri leyi dumeke.

Vafundhisi va Vucalvin ni va Khatoliki va xanise ntlawa lowu swinene, kambe vatirheli lava nga Masocinus va tirhise xiyimo lexi xa ku pfumeleriwa ka vukhongeri hi tihosi ta le Poland to kota Sigismund wa Vumbirhi Augustus na Stephen Báthory, leswaku va dyondzisa tidyondzo ta vona.

Ku Cinca Lokukulu Ka Ntirho Wa Budny

Vuhundzuluxeri bya Bibele bya Macalvin, lebyi a byi tirhisiwa swinene enkarhini wolowo, a byi nga fikeleli swilaveko swa vahlayi vo tala. Vuhundzuluxeri lebyi a byi nga hundzuluxeriwanga byi huma eka tindzimi to sungula, kambe a byi huma eka Vulgate ya Xilatini ni le ka vuhundzuluxeri bya nkarhi wolowo bya Xifurwa. Buku yin’wana yi ri: “Ku tshembeka ni ku pakanisa ka timhaka swi honisiwile hikwalaho ko lava ku sasekisa timhaka.” Ku ve ni swihoxo swo tala. Hikwalaho, xidyondzi lexi dumeke swinene lexi vitaniwaka Szymon Budny xi komberiwile leswaku xi lulamisa vuhundzuluxeri lebyi. U bohe leswaku swi ta antswa ku humesa vuhundzuluxeri lebyintshwa hi ku helela ku ri na ku lulamisa lebya khale. Budny u sungule ku endla ntirho lowu kwalomu ka 1567.

Loko Budny a ri karhi a hundzuluxela, u kambisise rito rin’wana ni rin’wana hi vukheta ni vamavizweni va rona hi ndlela leyi ku nga riki na munhu ni un’we ePoland la tshameke a endla sweswo. Laha a swi nonon’hwa ku hundzuluxela ndzimana ya Xiheveru, u tsale nhlamuselo leyi kongomeke eka tinhlamuselo ta le matlhelo. Loko swi fanerile, u tivumbele marito lamantshwa ivi a ringeta ku tirhisa Xipolish xo olova, xa siku na siku xa le nkarhini wa yena. Xikongomelo xa yena a ku ri ku humesela muhlayi vuhundzuluxeri bya Bibele lebyi tshembekaka, lebyi pakanisaka.

Vuhundzuluxeri bya Budny bya Bibele hinkwayo byi humesiwe hi 1572. Hambiswiritano, vakandziyisi va ntirho wolowo va soholote vuhundzuluxeri byakwe bya Matsalwa ya Xigriki. Handle ko hela matimba, Budny u sungule vuhundzuluxeri lebyi lulamisiweke, lebyi a byi heteke endzhaku ka malembe mambirhi. Vuhundzuluxeri bya Budny lebyi hlamarisaka bya Matsalwa ya Xigriki a byi tlula vuhundzuluxeri bya Xipolish bya nkarhi lowu hundzeke. Ku engetela kwalaho, etindhawini to tala u tlherisele vito ra Xikwembu, ku nga Yehovha.

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-16 ni le ka malembe ya makume manharhu yo sungula ya lembe-xidzana ra vu-17, Raków, ntsindza wa ntlawa wolowo, wu hundzuke xivindzi xa vukhongeri ni tintlhari. Kwalaho varhangeri ni vatsari va Vamakwavo va le Poland va fike va kandziyisa swiphephana ni tibuku tin’wana ta vona.

Va Kondletele Dyondzo

Ntirho wo kandziyisa wa Vamakwavo va le Poland wu sungule ku tinyika matimba kwalomu ka 1600 loko muchini wo kandziyisa wu tisiwa le Raków. Muchini wo kandziyisa a wu swi kota ku humesa swiphephana ni tibuku letikulu hi tindzimi to hlaya. Hi ku hatlisa Raków yi hundzuke ntsindza lowunene wo kandziyisa eka wona le Yuropa. Ku vuriwa leswaku ku kandziyisiwe tibuku ta 200 emuchinini wolowo eka malembe ya 40 lama landzeleke. Ndhawu yo endlela maphepha ya le kusuhi, leyi a yi ri ya Vamakwavo va le Poland, a yi phakela maphepha ya xiyimo xa le henhla swinene ya tibuku leti.

Hi ku hatlisa Vamakwavo va le Poland va vone xilaveko xo dyondzisa vapfumeri-kulobye ni van’wana. Leswaku va endla tano, ku sunguriwe Yunivhesiti ya Raków hi 1602. Vana va vafana va Vamakwavo va le Poland, swin’we ni vafana va Makhatoliki ni Maprotestente va ye va ya dyondza eyunivhesiti yoleyo. Hambileswi yunivhesiti leyi a yi ri ndhawu yo dyondzela vukhongeri, a ku nga dyondzisiwi vukhongeri ntsena. A ku dyondzisiwa tindzimi timbe, mahanyelo, ta ikhonomi, matimu, nawu, maanakanyelo, sayense ya swilo swa ntumbuluko, tinhlayo, vutshunguri ni vutiolori. Yunivhesiti a yi ri ni layiburari leyikulu, leyi a yi hambeta yi kula, hikwalaho ka muchini wo kandziyisa lowu a wu ri kwalaho.

Loko lembe-xidzana ra vu-17 ri ri karhi ri ya emahlweni, a swi vonaka onge Vamakwavo va le Poland va ta ya va andza. Kambe, a swi nga ta va tano.

Ku Tirihisela Ka Kereke Ni Mfumo

Zbigniew Ogonowski wa le Xikolweni xa le Poland xa Sayense u ri: “Loko ku hela lembe ra vu-30 eka lembe-xidzana ra vu-17, xiyimo xa Maarius le Poland xi sungule ku hohloka hi ku hatlisa.” Leswi a swi vangiwa hi swiendlo swa manu swa vafundhisi va Khatoliki. Vafundhisi va tirhise tindlela hinkwato, ku katsa ku hehla ni ku hemba, leswaku va onha vito ra Vamakwavo va le Poland. Swi olovile ku endla nhlaselo lowu hikwalaho ka xiyimo xa tipolitiki xa le Poland lexi hundzukeke. Hosi leyintshwa ya le Poland, ku nga Sigismund wa Vunharhu Vasa, a a ri nala wa Vamakwavo va le Poland. Vatlhandlami va yena, ngopfu-ngopfu John wa Vumbirhi Casimir Vasa, na yena u seketele matshalatshala ya Kereke ya Khatoliki yo sivela Vamakwavo va le Poland.

Timhaka ti chapute loko ku vuriwa leswaku swichudeni swi nga ri swingani swa le Raków swi sandze xihambano hi vomu. Xiendlo lexi xi ve xisekelo xa ku herisiwa ka ntsindza wa Vamakwavo va le Poland. N’wini wa yunivhesiti ya Raków u hehliwile emahlweni ka huvo ya le palamendhe hi ku ‘hangalasa vubihi’ hi ku seketela Yunivhesiti ya Raków swin’we ni muchini wa yona wo gandlisa. Vamakwavo va le Poland va hehliwe hi ku onha tiko, ku endla mihivahivani yo karhi ni ku hanya vutomi lebyi thyakeke. Palamendhe yi bohe leswaku Yunivhesiti ya Raków yi fanele yi pfariwa ni leswaku muchini wo gandlisa ni kereke leswi nga swa Vamakwavo va le Poland swi fanele swi herisiwa. Vapfumeri va lerisiwe leswaku va suka edorobeni. Vadyondzisi va le yunivhesiti va hlongoriwile etikweni va tshembisiwa ku xupuriwa hi rifu. Vamakwavo va le Poland van’wana va rhurhele etindhawini leti hlayisekeke, to tanihi le Silesia na Slovakia.

Hi 1658 palamendhe yi lerise leswaku Vamakwavo va le Poland va fanele va xavisa nhundzu ya vona ivi va rhurhela ematikweni mambe ku nga si hela malembe manharhu. Endzhakunyana, malembe wolawo ma hungutiwile ma va mambirhi. Un’wana ni un’wana la pfumelaka eka tidyondzo ta vona endzhaku ka sweswo a ta dlayiwa.

Vasocinus van’wana va tshame eNetherlands, laha va yeke emahlweni ni ntirho wa vona wo kandziyisa. Le Transylvania ku ve ni vandlha leri tirheke ku fikela eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-18. Eminhlanganweni ya vona, leyi a yi va kona kanharhu hi vhiki, a va yimbelela tipisalema, va yingisela tinkulumo ni ku hlaya xibukwana lexi a xi lunghiseleriwe ku hlamusela tidyondzo ta vona. Leswaku vandlha ri tshama ri tengile, vapfumeri-kulobye a va nyikiwa xitsundzuxo, va khutaziwa naswona loko swi fanerile va hlongoriwa.

Vamakwavo va le Poland a va ri swichudeni swa Rito ra Xikwembu. Va tshubule mintiyiso yo karhi ya risima naswona va yi avele van’wana handle ko kanakana. Hambiswiritano, va hetelele va hangalake ni Yuropa hinkwaro naswona swi va tikele ngopfu ku hlayisa vun’we bya vona. Hi ku famba ka nkarhi, Vamakwavo va le Poland va nyamalarile.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Yindlu leyi a yi ri ya mutirheli wa Musocinus

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Ehenhla: Raków namuntlha; exineneni i yindlu ya tinghwendza leyi sunguriweke hi 1650 leswaku ku herisiwa vuthala byihi na byihi bya “Vuarius”; ehansi: Endhawini leyi vafundhisi va Khatoliki va veke xihambano leswaku va ta lwisana ni Vamakwavo va le Poland

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572