Va Lavisise Gondzo Ro Lala

KWALOMU ka malembe ya 550 lama hundzeke, mintlawa leyitsongo ya vanhu lava tivulaka Vakreste lava a va tshama le Prague, Chelčice, Vilémov, Klatovy ni le madorobeni man’wana ya laha sweswi ku vuriwaka Riphabliki ra Czech, va sukele makaya ya vona. Va fike va tshama ekusuhi ni muti lowu vuriwaka Kunwald, enkoveni lowu nga en’walungu-vuxa bya Bohemia, laha va akeke tiyindlu leti nga nyawuriki, va rima masimu, va hlaya Tibibele ta vona, kutani va tivitana Nhlangano wa Vamakwavo, kumbe Unitas Fratrum hi Xilatini.

Vahlapfa lava a ku ri vanhu lava a va huma eka mindhavuko yo hambana-hambana. A ku ri na vanhu va xiyimo xa le hansi, vanhu va xiyimo xa le henhla, swichudeni swa le yunivhesiti, swigwili ni swisiwana, vavanuna ni vavasati, tinoni ni vana lava pfumalaka vatswari, lava hinkwavo ka vona a va ri ni xikongomelo xin’we. Va tsarile: “Hi khongele eka Xikwembu hi Xoxe, kutani hi Xi kombela leswaku Xi hi paluxela ku rhandza ka xona lokukulu eka swilo hinkwaswo. A hi lava ku famba etindleleni ta xona.” Hakunene, Nhlangano lowu wa Vamakwavo, kumbe Vamakwavo va le Czech, hilaha vapfumeri lava va vitaniweke hakona endzhakunyana, va lavisise ‘gondzo ro lala leri yisaka evuton’wini.’ (Matewu 7:13, 14) Xana ndzavisiso wa vona wu endle leswaku va kuma ntiyiso wihi wa Bibele? Xana tidyondzo ta vona a ti hambana njhani ni leti vanhu vo tala a va pfumela eka tona hi nkarhi wolowo, naswona hi nga dyondza yini eka vona?

Ku Lwisana Ni Madzolonga Ni Ku Hundzuka Mavala

Minhlangano yo hlayanyana ya vukhongeri yi hoxe xandla eku vumbiweni ka Nhlangano wa Vamakwavo exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-15. Wun’wana wa yona a ku ri

Vawalden, ku nga nhlangano wa vukhongeri wa lembe-xidzana ra vu-12. Eku sunguleni, Vawalden va tshike Rhoma Khatoliki, ku nga vukhongeri lebyi a byi amukeriwa hi Mfumo le Yuropa Xikarhi. Hambiswiritano, endzhakunyana va tlhelele katsongo etidyondzweni ta Khatoliki. Ntlawa wun’wana lowu a wu ri ni nkucetelo lowukulu a ku ri Vahus, ku nga valandzeri va Jan Hus. Vanhu vo tala va le Czech a va ri va vukhongeri byebyo, kambe a va avanile. Ntlawa wun’wana a wu lwela malunghelo ya vanhu, kasi lowun’wana a wu tirhisa vukhongeri leswaku wu yisa timhaka ta tipolitiki emahlweni. Nhlangano wa Vamakwavo na wona wu kuceteriwe hi mintlawa leyi pfumelaka eka mfumo wa gidi ra malembe wu tlhela wu kuceteriwa hi vakambisisi va Bibele va kwalaho ni va le matikweni mambe.

Peter Chelčický (c. 1390-c. 1460), mukambisisi wa Bibele wa Muczech tlhelo mulweri wa fambiselo lerintshwa evukhongerini, a a ti toloverile tidyondzo ta Vawalden ni ta Vahus. U lwisane ni Vahus hileswi nhlangano wa vona a wu sungule ku va ni madzolonga, naswona u lwisane ni Vawalden hikwalaho ka leswi a va hundzuka mavala eka tidyondzo ta vona. U vule leswaku nyimpi a hi ya Vakreste. A a anakanya leswaku “nawu wa Kreste” wu fanele wu lawula Mukreste, ku nga khathariseki leswaku sweswo swi ta n’wi vangela yini. (Vagalatiya 6:2; Matewu 22:37-39) Hi 1440, Chelčický u tsale tidyondzo takwe ebukwini leyi nge Net of the Faith.

Gregory wa le Prague, loyi a hanyeke enkarhini wa mukambisisi wa matsalwa Chelčický, u kuceteriwe swinene hi tidyondzo ta Chelčický lerova a kala a tshika nhlangano wa Vahus. Hi 1458, Gregory u kucetele mintlawa leyitsongo ya khale ka Vahus leswaku yi sukela makaya ya wona eswiphen’wini swo hambana-hambana swa Czechia. Vanhu volavo a va ri van’wana va lava va n’wi landzeleke loko a ya emutini lowu vuriwaka Kunwald, laha va simekeke muti lowu a wu ri ni vukhongeri lebyintshwa. Endzhakunyana, mintlawa ya Vawalden va le Czech ni va le Jarimani yi va joyinile.

Ku Kambisisa Matimu

Ku sukela hi 1464 ku ya eka 1467, ntlawa lowu a wa ha ku vumbiwa lowu kulaka hi xihatla wu ve ni minhlangano yo hlayanyana le xifundzheni xa Kunwald wu tlhela wu amukela swiboho swo hlayanyana leswi a swi hlamusela vandla ra vona lerintshwa ra vukhongeri. Swiboho hinkwaswo swi tsariwe hi vukheta etibukwini ta vona leti sweswi ti vuriwaka Acta Unitatis Fratrum (Swiendlo swa Nhlangano wa Vamakwavo), leta ha riki kona ni namuntlha. Tibuku leti ta Acta ti hlamusela matimu kun’we ni leswi Nhlangano wa Vamakwavo a wu pfumela swona. Tibuku leti ti ni mapapila, tinkulumo leti tshahiweke hambi ku ri vuxokoxoko bya ku kanetana ka vona.

Malunghana ni tidyondzo ta Nhlangano wa Vamakwavo, Acta yi ri: “Hi tiyimisele ku simeka vulawuri bya hina hi ku Hlaya matsalwa ni hi ku landzela swikombiso swa Hosi ya hina ni swa vaapostola vo kwetsima, hi endla tano hi moya wo rhula, ku titsongahata ni ku lehisa mbilu, naswona hi tiyimisele ku rhandza valala va hina, hi endla leswinene eka vona, hi va navelela leswinene hi tlhela hi va khongelela.” Matsalwa lawa ma tlhela ma kombisa leswaku eku sunguleni swirho swa Nhlangano wa Vamakwavo a swi chumayela. A va famba havambirhi-mbirhi, naswona vavasati a va endla ntirho wa vona hilaha ku humelelaka. Swirho swa Nhlangano wa Vamakwavo a swi nga vi na swikhundlha swa tipolitiki, a swi nga swi endli swihlambanyo naswona a swi nga hlanganyeli enyimpini kumbe ku khoma matlhari.

Va Tshika Ku Va Ni Vun’we Kutani Va Avana

Kambe, endzhaku ka makume ya malembe, Nhlangano wa Vamakwavo wu tsandzekile ku hanya hi ku pfumelelana ni vito ra wona. Ku kanetana malunghana ni ndlela leyi tidyondzo ta vona ti faneleke ti tirhisiwa hi ku kongoma ha yona ku vange ku avana. Hi 1494 Nhlangano wa Vamakwavo wu avanile wu va mintlawa mimbirhi—vandla Lerikulu ni vandla Leritsongo. Hambileswi Vandla Lerikulu ri nga ti namarhelangiki tidyondzo ta rona ta le ku sunguleni, Vandla Leritsongo ri chumayele leswaku Nhlangano wa Vamakwavo wu fanele wu yima wu tiya eku lwisaneni ni tipolitiki ni misava.—Vona bokisi leri nge “Ku Vuriwa Yini Hi Vandla Lerikulu?”

Hi xikombiso, xirho xin’wana xa Vandla Leritsongo xi tsarile: “Vanhu lava hanyaka vutomi bya mikoka mimbirhi a va tali ku tshembeka eka Xikwembu, hikuva hakanyingi va endla ku rhandza ka Xona eka swilo leswitsongo ntsena, kasi eka swilo leswikulu va tiendlela leswi va swi lavaka. . . . Hi navela ku va exikarhi ka vanhu lava tshembekaka ni lava nga ni ripfalo lerinene—lava siku ni siku va landzelaka Hosi Kreste egondzweni ro lala va rhwale xihambano xa vona.”

Swirho swa Vandla Leritsongo a swi teka moya lowo kwetsima tanihi matimba lama tirhaka ya Xikwembu, “ritiho” ra xona. Ndlela leyi a va twisisa nkutsulo wa Yesu ha yona a ku ri leswaku wanuna la hetisekeke la vuriwaka Yesu u nyikele hi vutomi byakwe leswaku a vuyetela leswi mudyohi Adamu a swi lahleke. A va nga n’wi gandzeli Mariya, mana wa Yesu. Va pfuxe dyondzo ya leswaku vapfumeri hinkwavo va nga va vaprista hambiloko va nga tinyiketelanga ku va tinghwendza. Va khutaze leswaku swirho hinkwaswo swa vandlha swi chumayela erivaleni naswona a va hlongola vadyohi lava nga hundzukiki. A va hlanganyelanga nikatsongo enyimpini ni le mintirhweni ya tipolitiki. (Vona bokisi leri nge “Leswi Va Nhlangano Wa Vamakwavo Va Vandla Leritsongo A Va Pfumela Swona.”) Tanihi leswi Vandla Leritsongo a ri namarhele swiboho leswi nga eka Acta, a ri titeka ri ri vadyandzhaka va xiviri va Nhlangano wa Vamakwavo vo sungula.

Va Vulavula Va Nga Gegi Kutani Va Xanisiwa

Vandla Leritsongo ri byi sole hi ku kongoma vukhongeri byin’wana, ku katsa ni Vandla Lerikulu. Va tsale leswi landzelaka malunghana ni vukhongeri byebyo: “Mi dyondzisa leswaku swa fanela ku khuvula vana lavatsongo hambiloko va nga si kombisa ripfumelo, naswona loko mi endla sweswo mi landzela nawu wa bixopo la vuriwaka Dionysius, loyi loko a hlohloteriwe hi vanhu van’wana lava nga tlharihangiki, a kandziyiseke leswaku ku khuvuriwa tincece . . . Dyondzo yoleyo yi pfumeriwa ni hi vadyondzisi vo tala ni madokodela, Luther, Melanchthon, Bucerus, Korvín, Jiles̆, Bullinger, . . . Vandla Lerikulu, hinkwavo va pfumelelana.”

A swi hlamarisi leswi swirho swa Vandla Leritsongo swi xanisiweke. Hi 1524 Jan Kalenec, un’wana wa varhangeri va rona u himeteriwile a tlhela a tshikiwa a hisiwa hi mumu. Endzhakunyana swirho swinharhu swa Vandla Leritsongo swi hisiwile emhandzini. Vandla Leritsongo swi tikomba ri nyamalale hi va-1550, endzhaku ka rifu ra murhangeri wa rona wo hetelela.

Nilokoswiritano, lava pfumelaka eka Vandla Leritsongo va hoxe xandla swinene eka xiyimo xa vukhongeri lexi veke kona eYuropa ra khale. Entiyisweni, tanihi leswi “vutivi bya ntiyiso” a byi nga si andza enkarhini wa Vandla Leritsongo, a ri swi kotanga ku susa munyama wa moya lowu se a wu ri na nkarhi wo leha wu ri kona. (Daniyele 12:4) Nilokoswiritano, ku navela ka rona lokukulu ko lavisisa gondzo ro lala ni ku ri landzela hambiloko ri kanetiwa i nchumu lowu Vakreste namuntlha va faneleke va wu tekela enhlokweni.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]

Tibuku ta 50 eka ta 60 ta le Bohemia (Czech) leti kandziyisiweke ku sukela hi 1500 ku ya fika hi 1510 ku vuriwa leswaku ti kandziyisiwe hi swirho swa Nhlangano wa Vamakwavo

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Ku Vuriwa Yini Hi Vandla Lerikulu?

Vandla Lerikulu ri helele kwihi? Endzhaku ka loko Vandla Leritsongo ri nyamalarile, Vandla Lerikulu ri hambete ri ri nhlangano wa vukhongeri, lowu a wa ha tiviwa tanihi Nhlangano wa Vamakwavo. Hi ku famba ka nkarhi, ntlawa lowu wu ololoxe tidyondzo ta wona to sungula. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-16, Nhlangano wa Vamakwavo wu endle ntwanano ni Mautraquista ya le Czech, lawa khale a ma ri Malutere. Hambiswiritano, swirho swa Nhlangano wa Vamakwavo swi hambete swi hisekela ku hundzuluxela ni ku kandziyisa Bibele swin’we ni tibuku tin’wana ta vukhongeri. Lexi tsakisaka, matluka yo sungula ya tibuku ta vona to rhanga a ma ri na Tetragrammaton, hilaha maletere ya mune ya Xiheveru ya vito ra Xikwembu ma tiviwaka hakona sweswi.

Hi 1620, mfumo wa le Czech wu boheke ku tlhela wu lawuriwa hi Rhoma Khatoliki. Hikwalaho, vo tala va Nhlangano wa Vamakwavo va Vandla Lerikulu va sukile etikweni kutani va hambeta ni mintirho ya vona entsungeni. Loko wu ri kwalaho, ntlawa lowu endzhakunyana wu vitaniwe Kereke ya le Moravia (hikwalaho ka leswi Moravia a ri ri xiphemu xa matiko ya le Czech), naswona ya ha ri kona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

Leswi Va Nhlangano Wa Vamakwavo Va Vandla Leritsongo A Va Pfumela Swona

Mintshaho leyi landzelaka leyi tsavuriweke eka Acta Unitatis Fratrum ya lembe-xidzana ra vu-15 ni ra vu-16 yi kombisa tin’wana ta tidyondzo leti a ti pfumeriwa hi swirho swa Vandla Leritsongo. Tinhlamuselo ta kona ti tsariwe hi varhangeri va Vandla Leritsongo naswona ngopfu-ngopfu ti kongomisiwe eka Vandla Lerikulu.

Vunharhu-un’we: “Loko wo kambisisa eBibeleni hinkwayo, a wu nge ku kumi laha ku vuriwaka leswaku Xikwembu i Vunharhu-un’we, vanhu vanharhu lava nga ni mavito yo hambana, hilaha vo tala va anakanyaka hakona.”

Moya lowo kwetsima: “Moya lowo kwetsima i rintiho ra Xikwembu tlhelo nyiko ya Xikwembu, kumbe muchaveleri, kumbe Matimba ya Xikwembu, lawa Tatana a ma nyikaka vapfumeri hi vito ra Kreste. EMatsalweni yo Kwetsima a ku kona laha moya lowo kwetsima wu vitaniwaka Xikwembu kumbe Munhu; ni tidyondzo ta vaapostola a ti swi kombisi sweswo.”

Vuprista: “Va mi nyike xithopo xa ‘muprista’ hi xihoxo; loko mo tekeriwa xihuku xa n’wina ni murhi lowu ku vuriwaka leswaku wa hanyisa, mi ta sala mi tifanela ni swirho swa kereke. Mukwetsimi Petro u lava leswaku Vakreste hinkwavo va va vaprista, a ku: Mi vaprista vo kwetsima lava nyikelaka magandzelo ya moya. (1 Petro 2)”

Nkhuvulo: “Hosi Kreste u byele vaapostola vakwe a ku: Fambani emisaveni hinkwayo, mi chumayela Evhangeli eka swivumbiwa hinkwaswo, eka lava va nga ta pfumela. (Marka, ndzima 16) Naswona endzhaku ko hetisisa marito lawa: kutani va khuvuriwa, hi kona va nga ponisiwaka. Nakambe mi dyondzisa leswaku vana lava nga siki vaka ni ripfumelo va fanele va khuvuriwa.”

Vukala-tlhelo: “Leswi vamakwavo va n’wina vo sungula a va swi teka swi bihile ni leswi nga basangiki, ku ya enyimpini ni ku dlaya hi vomu kumbe ku famba emagondzweni u khome matlhari, hinkwaswo sweswo n’wina mi swi teka swi ri leswinene . . . Kutani hi anakanya leswaku n’wina, swin’we ni vadyondzisi van’wana, a mi ma twisisi kahle marito ya vuprofeta lama nge: Xisweswo u tshove matimba ya vurha, switlhangu ni banga ni nyimpi. (Pisalema 75) Nakambe ku ni xiyenge xin’wana lexi nge: A va nge he vavisani kumbe ku lovisana entshaveni ya mina hinkwayo yo kwetsima, hikuva misava ya Hosi yi ta va yi tele hi vutivi bya Xikwembu, ni swin’wana. (Esaya ndzima 11).”

Ku chumayela: “Hi swi tiva kahle leswaku eku sunguleni vavasati va hundzule vanhu vo tala ku tlula vafundhisi hinkwavo ni vabixopo. Kutani sweswi vafundhisi va tshame etindhawini ta vona ni le tindlwini leti va nyikiweke tona hi kereke. Xexo i xihoxo lexikulu! Fambani emisaveni hinkwayo. Chumayelani . . . swivumbiwa hinkwaswo.”

[Mimepe leyi nga eka tluka 10]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

GERMANY

POLAND

CZECH REPUBLIC

BOHEMIA

Elbe River

PRAGUE

Vltava River

Klatovy

Chelčice

Kunwald

Vilémov

MORAVIA

Danube River

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10, 11]

Eximatsini: Peter Chelčický; ehansi: tluka leri humaka ebukwini leyi nge “Net of the Faith”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Gregory wa le Prague

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

Swifaniso hinkwaswo: S laskavým svolením knihovny Národního muzea v Praze, C̆esko