Cyril Lucaris—Wanuna Loyi A A Xixima Bibele

A ku ri ximumu xa 1638. Vaphasi va tinhlampfi eLwandle ra Marmara ekusuhi ni le Constantinople (laha sweswi ku vuriwaka Istanbul), ntsindza wa Mfumo wa Ottoman, va hlamarisiwe hi ku vona ntsumbu wu papamala ematini. Loko va wu tshinelela ekusuhi, swi va chavisile ku vona leswaku ntsumbu wa munhu la feke hi ku tlimbiwa a wu ri wa bixopo wa le Constantinople, ntsindza wa Kereke ya Orthodox. Lawa a ku ri makumu lama hlomulaka mbilu ya Cyril Lucaris, murhangeri wa vukhongeri la dumeke wa lembe-xidzana ra vu-17.

LUCARIS u fe a nga si ku vona ku hetiseka ka norho wakwe—ku nga ku humesiwa ka vuhundzuluxeri bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki, hi Xigriki lexi tolovelekeke. Norho wun’wana wa Lucaris na wona a wu hetisekanga—wa ku vona Kereke ya Orthodox yi tlhelela eka “evhangeli leyi antswisiweke.” A a ri mani wanuna loyi? Xana u hlangavetane ni swihinga swihi eka matshalatshala lawa?

A Nyangatsiwa Hi Ku Nga Dyondzeki

Cyril Lucaris u tswariwe hi 1572, etikweni ra Candia leri lawuriwaka hi Venice (laha sweswi ku vuriwaka Iráklion), eKreta. Leswi a tlharihe ngopfu, u dyondze eVenice ni le Padua eItaliya kutani a famba-famba etikweni rero hinkwaro ni le ka man’wana. Hi ku nyangatsiwa hi ku kwetlembetana loku a ku ri kona ekerekeni ni hi ku kokiwa hi ndzhundzunuko wa le Yuropa, swi nga ha endleka a endzele etikweni ra Geneva, leri hi nkarhi wolowo a ri lawuriwa hi Macalvin.

Loko Lucaris a endzele ePoland, u xiye leswaku vafundhisi ni swirho swa kereke swa Orthodox va fana, xiyimo xa vona xa swa moya a xi nga tsakisi hikwalaho ka leswi a va nga dyondzanga. Loko a tlhelele eAleksandriya ni le Constantinople u hlamarisiwe hi ku kuma leswaku ni tiplatifomo—laha ku hlayeriwaka kona Matsalwa—a ti susiwile etikerekeni tin’wana!

Hi 1602, Lucaris u ye eAleksandriya, laha a nga tlhandlama xaka rakwe, Bixopo Meletios, exikhundleni xakwe. Kutani u sungule ku tsalelana ni vafundhisi lava nga ni mianakanyo yo hambana-hambana yo hundzula swilo eYuropa. Eka rin’wana ra mapapila ya yena, u vule leswaku Kereke ya Orthodox yi khomelele eka mikhuva yo tala leyi hoxeke. Eka mapapila man’wana, u kandziyise xilaveko xo va kereke yi siva vukholwa-hava hi “evhangeli leyi antswisiweke” naswona yi titshega hi vulawuri bya Matsalwa ntsena.

Lucaris u tlhele a hlamarisiwa hi leswi vulawuri bya swilo swa moya bya Vatatana va Kereke a byi tekiwa byi ringana ni marito ya Yesu ni ya vaapostola. U tsarile: “A ndzi nge tiyiseleli ku twa vanhu va vula leswaku tinhlamuselo ta mindhavuko ya vanhu ti ni ntikelo lowu fanaka ni wa Matsalwa.” (Matewu 15:6) U engeterile hileswaku, hi ku ya hi vonelo rakwe, ku gandzela swifaniso swi ni khombo. U vule leswaku ku khongela “vakwetsimi” a swi ri ndzhukano eka Muhlanganisi, Yesu.—1 Timotiya 2:5.

Ku Xavisiwa Ka Xiluvelo Xa Vubixopo

Miehleketo yoleyo ku katsa ni ku lwisana ka yena ni Kereke ya Rhoma Khatoliki swi vangele leswaku Lucaris a vengiwa ni ku xanisiwa hi Majesuit ni lava a va nghena Kereke ya Orthodox lava a va ri ni xinghana ni Makhatoliki. Ku nga khathariseki nkaneto wolowo, hi 1620, Lucaris u hlawuriwe ku va mubixopo wa le Constantinople. Vubixopo bya Kereke ya Orthodox hi nkarhi wolowo a byi ri ehansi ka vulawuri bya Mfumo wa Ottoman. Hulumendhe ya Ottoman a yi swi kota ku susa mubixopo hi ku olova exitulwini naswona yi veka un’wana hi ku va a hakela mali.

Valala va Lucaris, ngopfu-ngopfu Majesuit ni vapapa lava nga ni vulawuri lebyikulu va tlhela va xixima va Congregatio de Propaganda Fide (Vandlha ro Hangalasa Ripfumelo), va hambete va n’wi hehla ni ku n’wi endlela rhengu. Buku leyi nge Kyrillos Loukaris yi ri: “Majesuit ma endle hinkwaswo leswi ma nga swi kotaka leswaku ma hetisisa xikongomelo lexi—vunyoka-hansi, ku onha munhu vito, vukanganyisi naswona ku tlula hinkwaswo ma tirhise ku fumbarherisa, ku nga rin’wana ra matlhari lamakulu yo kota ku amukeriwa hi vanhu va swiyimo swa le henhla va [Ottoman].” Hikwalaho ka sweswo hi 1622, Lucaris u hlongoleriwe exihlaleni xa Rhodes, kutani Gregory wa le Amasya a xava xikhundla xolexo hi swingwece swa silivhere swa 20 000. Hambiswiritano, Gregory u tsandzekile ku humesa mali leyi a yi laveka, kutani Anthimus wa le Adrianople u xave xikhundla lexi, lexi a xi lan’weke endzhakunyana. Lexi hlamarisaka hi leswaku Lucaris u vuyiseriwile exitshan’weni xa vubixopo.

Lucaris a a tiyimiserile ku tirhisa lunghelo leri lerintshwa leswaku a dyondzisa vafundhisi va Orthodox ni swirho swa kereke hi ku kandziyisa vuhundzuluxeri bya Bibele ni swiphephana swa ntivo-vukwembu. Leswaku a hetisisa leswi, u hlele leswaku ku tisiwa muchini wo gandlisa eConstantinople lowu a wu ri ehansi ka muyimeri wa Munghezi. Hambiswiritano, loko muchini lowu wu fika hi June 1627, valala va Lucaris va n’wi hehlile hi leswaku u wu tirhisela swilo swa politiki, naswona hi ku famba ka nkarhi va wu tshovelerile. Sweswi Lucaris a a fanele a tirhisa michini yo gandlisa ya le Geneva.

Vuhundzuluxeri Bya Matsalwa Ya Vukreste

Ku xixima swinene Bibele ka Lucaris swin’we ni matimba ya yona yo dyondzisa, swi hlohlotele ku navela ka yena ko endla leswaku marito ya yona ma tiviwa swinene hi vanhu lava tolovelekeke. U xiye leswaku vanhu lava tolovelekeke a va nga ha ri twisisi ririmi leri tirhisiweke eka matsalwa yo sungula ya voko lama huhuteriweke ya Bibele ya Xigriki. Kutani buku yo sungula leyi Lucaris a leriseke leswaku yi sunguriwa a ku ri vuhundzuluxeri bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki ma hundzuluxeriwa ma ya eka Xigriki xa le nkarhini wa yena. Maximus Callipolites, nghwendza leyi dyondzekeke, yi sungule ku yi hundzuluxela hi March 1629. Maorthodox yo tala a ma teka ku hundzuluxela Matsalwa ku ri xidyoho lexikulu, ku nga khathariseki leswaku vahlayi a va yi twisisi ndzimana ya kona. Leswaku a va miyeta, Lucaris u endle leswaku tsalwa ro sungula ni vuhundzuluxeri bya manguva lawa swi tsariwa eka tikholumo leti fambisanaka, a tatisa hi tinhlamuselo ti nga ri tingani. Tanihi leswi Callipolites a feke endzhakunyana ko heta ku hundzuluxela tsalwa leri ra voko, Lucaris hi byakwe u hlaye tsalwa ra kona, ri nga si kandziyisiwa. Vuhundzuluxeri byebyo byi kandziyisiwe endzhakunyana ka ku fa ka Lucaris hi 1638.

Ku nga khathariseki vurhon’wana bya Lucaris, vabixopo vo tala va lwisane ni vuhundzuluxeri byebyo swinene. Ku rhandza ka Lucaris Rito ra Xikwembu a ku lo dla eka rito ro rhanga ra vuhundzuluxeri byebyo bya Bibele. U tsale leswaku Matsalwa, lama tsariweke hi ririmi leri vanhu va ri vulavulaka i “rungula ro nandziha, leri hi nyikiweke rona ri huma etilweni.” U tsundzuxe vanhu “ku tiva ni ku tolovelana ni hinkwaswo leswi [Bibele] yi swi tameleke,” a tlhela a vula leswaku a ku na yin’wana ndlela yo dyondza hi “swilo leswi khumbaka ripfumelo kahle . . . leswi fuhlekiweke eka Evhangeli yo kwetsima ya Xikwembu.”—Vafilipiya 1:9, 10.

Lucaris u va sole swinene lava sivelaka vanhu ku hlaya Bibele, ku katsa ni lava alaka vuhundzuluxeri bya matsalwa yo sungula a ku: “Loko hi vulavula kumbe hi hlaya handle ko twisisa, swi fana ni ku vulavula swa hava.” (Ringanisa 1 Vakorinto 14:7-9.) Loko a gimeta rito ro rhanga, u te: “Loko hinkwenu mi ri karhi mi hlaya Evhangeli leyi yo kwetsima ya Xikwembu hi ririmi ra n’wina, tswongani vuyelo lebyi vaka kona hikwalaho ko yi hlaya, . . . naswona onge Xikwembu xi nga hambeta xi voninga ndlela ya n’wina eka leswi nga swinene.”—Swivuriso 4:18.

Buku Leyi Nge Confession of Faith

Endzhaku ka ku va a sungule vuhundzuluxeri byebyo bya Bibele, Lucaris u teke goza rin’wana lerikulu. Hi 1629 u kandziyise buku leyi nge Confession of Faith eGeneva. A ku ri tidyondzo ta yena leti a a tshemba leswaku ti ta amukeriwa hi Kereke ya Orthodox. Hi ku ya hi buku leyi nge The Orthodox Church, buku leyi nge Confession “yi tlhengusa tidyondzo ta Orthodox ta vuprista ni swileriso swo kwetsima swa tinxaka hinkwato naswona yi vula leswaku ku gandzela swifaniso ni ku khongela vakwetsimi i ku gandzela swifaniso.”

Buku leyi nge Confession yi ni swihloko swa 18. Xihloko xa yona xa vumbirhi xi vula leswaku Matsalwa ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona matimba ya wona ma tlula ya kereke. Yi ri: “Hi pfumela leswaku Matsalwa yo Kwetsima ma huma eka Xikwembu . . . Hi pfumela leswaku matimba ya Matsalwa yo Kwetsima ma tlula ya Kereke. Ku dyondzisiwa hi Moya lowo Kwetsima swi hambana ngopfu ni ku dyondzisiwa hi munhu.”—2 Timotiya 3:16.

Xihloko xa vunhungu ni xa vukhume swi kandziyisa leswaku Yesu Kreste hi yena ntsena Muhlanganisi, Muprista Lonkulu ni Nhloko ya vandlha. Lucaris u tsarile: “Hi pfumela leswaku Hosi ya hina Yesu Kreste u tshame evokweni ra xinene ra Tata wa Yena naswona kwalaho Wa hi yimela, u rhangela a ri swakwe exikhundleni xa muprista lonkulu wa ntiyiso ni la nga enawini ni muhlanganisi.”—Matewu 23:10.

Xihloko xa vu-12 xi vula leswaku kereke yi nga hambuka, yi endla swihoxo, kambe rivoni ra moya lowo kwetsima ri nga yi ponisa hi ku tirhisa vatirheli vo tshembeka. Exihlokweni xa vu-18 Lucaris u tiyisa leswaku pagatori ko va ntsheketo, a ku: “Swi le rivaleni leswaku ntsheketo wa Pagatori a wu fanelanga wu amukeriwa.”

Xita-ndzhaku xa buku leyi nge Confession xi tamele swivutiso swo hlaya ni tinhlamulo. Kwalaho Lucaris u rhanga hi ku kandziyisa leswaku Matsalwa ma fanele ma hlayiwa hi munhu un’wana ni un’wana wo tshembeka ni leswaku swi ni khombo ku va Mukreste a tsandzeka ku hlaya Rito ra Xikwembu. Kutani u engetele hileswaku tibuku ta Apocrypha ti fanele ti papalatiwa.—Nhlavutelo 22:18, 19.

Xivutiso xa vumune xi ri: “Hi fanele hi swi languta njhani Swifaniso?” Lucaris wa hlamula: “Hi dyondzisiwa hi Matsalwa yo Kwetsima ya Xikwembu, lama swi vekaka erivaleni ma ku, ‘U nga tshuki u tiendlela xifaniso lexi vatliweke kumbe xivumbeko lexi fanaka ni xilo xihi ni xihi lexi nga ehenhla ematilweni kumbe lexi nga ehansi emisaveni kumbe ematini ehansi ka misava. U nga tshuki u swi nkhinsamela kumbe u yengiwa ku swi tirhela, [Eksoda 20:4, 5]’ tanihi leswi hi nga fanelangiki hi gandzela xivumbiwa, kambe Muvumbi ntsena ni Muendli wa tilo ni misava naswona hi fanele hi gandzela Yena ntsena. . . . Ku gandzela ni ku tirhela [swifaniso], tanihi leswi swi siveriweke . . . eMatsalweni yo Kwetsima, ha swi ala, hi nga tshuki hi rivala hi gandzela mivala, ni ntivo-vuxongi ni swivumbiwa ku ri na ku gandzela Muvumbi ni Muendli.”—Mintirho 17:29.

Hambileswi Lucaris a nga swi kotangiki ku twisisa hi xitalo timhaka hinkwato leti hoxeke hi nguva leyi a hanya eka yona ya munyama wa moya,a u endle matshalatshala lama tlangeriwaka yo endla leswaku Bibele ku va yona leyi lawulaka dyondzo ya kereke ni ku dyondzisa vanhu hi tidyondzo ta yona.

Endzhakunyana ko humesa buku leyi nge Confession, Lucaris u langutane ni nkaneto wun’wana lowukulu. Hi 1633, Cyril Contari, wa le dorobeni ra Beriya (laha sweswi ku nga Aleppo), nala wa Lucaris loyi a tlhela a sekeriwa hi Majesuit, u ringete ku tibukutela xikhundla xa vubixopo xa Ottoman. Hambiswiritano, rhengu leri ri tsandzekile loko Contari a tsandzekile ku hakela mali ya kona. Lucaris u tshame xikhundleni xolexo. Lembe leri landzelaka Athanasius wa le Tesalonika u hakelele xikhundla lexi, swingwece swa silivhere swa 60 000. Lucaris u susiwile exitulwini nakambe. N’hweti yi nga si hela u vitaniwile nakambe kutani a tlhela a a vekiwa exitulwini. Hi nkarhi wolowo Cyril Contari se a tihlengeletele swingwece swa silivhere swa 50 000. Hi nkarhi lowu Lucaris u hlongoleriwe eRhodes. Endzhaku ka tin’hweti ta tsevu vanghana va yena va swi kotile ku n’wi sirhelela leswaku a vuyela exikhundleni.

Hambiswiritano, hi 1638, Majesuit ni vanghana va wona va Orthodox va hehle Lucaris hi leswaku u xenge Mfumo wa Ottoman. Sweswi hosi yi lerise leswaku a dlayiwa. Lucaris u khomiwile, ivi hi July 27, 1638, a fambisiwa hi byatso lebyitsongo onge hiloko a hlongoleriwa etikweni rin’wana. Hi ku hatlisa loko byatso byi ri endzeni ka lwandle, u tlimbiwe mikolo. Ntsumbu wa yena wu lahliwe ekusuhi ni ribuwa, ivi wu pfukuriwa wu lahleriwa elwandle. Wu kumiwe hi vaphasi va tinhlampfi naswona endzhakunyana wu lahliwa hi vanghana va yena.

Dyondzo Eka Hina

Xidyondzi xin’wana xi ri: “A swi fanelanga swi honisiwa leswaku xikongomelo-nkulu xa [Lucaris], a ku ri ku voningela ni ku kurisa ndlela yo dyondzisa ya vafundhisi va yena ni ya ntlhambi, leyi hi lembe xidzana ra vu-16 ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-17 a yi hohlokile swinene.” Swihinga swo tala swi sivele Lucaris ku fikelela pakani ya yena. U susiwe exikhundleni xa vubixopo ku ringana ka ntlhanu. Loko se ku hundze malembe ya 34 a file, huvo ya le Yerusalema yi hehle tidyondzo ta yena yi vula leswaku i vuxandzuki. Va vule leswaku Matsalwa, “a ma fanelanga ma hlayiwa hi mani na mani, kambe ma fanele ma hlayiwa ntsena hi lava a va kambisisa swilo leswi enteke swa moya, endzhaku ka ku va va endle ndzavisiso lowu faneleke”—leswi vulaka leswaku i vafundhisi lava tivulaka lava dyondzekeke ntsena.

Nakambe, ntlawa wa vafundhisi lowu lawulaka wu pfalapfale matshalatshala yo endla leswaku Rito ra Xikwembu ri kumeka eka ntlhambi wa wona. Hi tihanyi va miyete un’wana ni un’wana la paluxaka swin’wana swa swihoxo swa vona swa tidyondzo leti nga riki kona eBibeleni. Va tikombise va ri exikarhi ka valala lavakulu va ntshunxeko wa vukhongeri ni ntiyiso. Lexi vavisaka, lexi i xiyimo lexi xa ha riki kona hi tindlela to hambana-hambana ni le sikwini ra hina. I xitsundzuxo lexinene xa leswi swi humelelaka loko makungu lama hlohloteriweke hi vafundhisi ma lwisana ni ntshunxeko wa ku anakanya ni ku vulavula.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 29]

Lucaris u endle matshalatshala lama tlangeriwaka ya leswaku Bibele yi va yona leyi lawulaka tidyondzo ta kereke ni ku dyondzisa vanhu hi tidyondzo ta yona

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Yin’wana ya tindzalama ta Layiburari ya le Britain i Codex Alexandrinus, ku nga tsalwa ra voko ra Bibele ra lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E. Eka matluka ya yona yo sungula ya 820, ku sale 773 ya wona.

Loko Lucaris a ha ri mubixopo wa le Aleksandriya le Egipta a ri ni tibuku to tala. Loko a va mubixopo eConstantinople, u fambe na yona Codex Alexandrinus. Hi 1624 u yi nyike muyimeri wa le Britain eTurkey leswaku a ya yi nyika Hosi ya Munghezi James wo Sungula. Yi hundziseriwe eka mutlhandlami wa yena, Charles wo Sungula, endzhakunyana ka malembe manharhu.

Hi 1757 Layiburari ya le Vuhosini ya Hosi, yi nyikiwe tiko ra le Britain, kutani codex leyi leyinene sweswi yi le ka nkombiso eJohn Ritblat Gallery eLayiburari leyintshwa ya le Britain.

[Swihlovo Swa Kona]

Gewerbehalle, Vol. 10

From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Bib. Publ. Univ. de Genève