Tievhangeli Xana I Timhaka Ta Xiviri Kumbe I Ntsheketo?

EMISAVENI hinkwayo mhaka ya Yesu wa Nazareta—jaha leri hundzuleke matimu ya vanhu—yi hundzuke nchumu wa nkoka evanhwini. I xiphemu xa dyondzo ya vanhu leyi tolovelekeke. Vo tala va teka Tievhangeli tanihi swihlovo swa mintiyiso ni swivuriso leswi nga ta tshama hilaha ku nga heriki, swo tanihi lexi nge: “Ina wa n’wina a a ve Ina, E-e wa n’wina a va E-e.” (Matewu 5:37) Ina, timhaka leti kumekaka eka Tievhangeli ti nga ha va ti ri xisekelo xa tidyondzo leti vatswari va wena va ku dyondziseke tona, ku nga khathariseki leswaku a va ri Vakreste kumbe e-e.

Tievhangeli ti nyike nhlamuselo ya munhu loyi timiliyoni leti nga valandzeri va xiviri va Kreste, ti tiyimiseleke ku xaniseka ni ku fa hikwalaho ka yena. Tievhangeli ti tlhele ti nyikela xisekelo ni nsusumeto wa ku va ni xivindzi, ku tiyisela, ripfumelo ni ntshembo. Kutani ke, xana a wu pfumeli leswaku loko u ta teka rungula leri ri ri ntsheketo swi lava vumbhoni lebyi tiyeke? Loko u ehleketa hi nkucetelo lowukulu lowu rungula ra Tievhangeli ri veke na wona emianakanyweni ni le mahanyelweni ya vanhu, xana a wu nga ta lava ku kuma vumbhoni lebyi tiyeke loko un’wana a lava ku byala ku kanakana ku tshembeka ka tona?

Ha ku rhamba leswaku u kambisisa swivutiso swo hlayanyana leswi tlhontlhaka mianakanyo malunghana ni Tievhangeli. Tivonele hi wexe leswi swichudeni swin’wana swa Tievhangeli swi swi ehleketaka hi timhaka leti, hambi leswi swin’wana swa swona swi nga tivuliki Vakreste. Kutani u nga ti endlela swiboho malunghana ni leswi u swi dyondzeke.

SWIVUTISO LESWI LAVAKA KU KAMBISISIWA

◆ Xana Tievhangeli to va vutlharhi bya vukanganyisi?

Robert Funk, musunguri wa Seminara ya Yesu u ri: “Matewu, Marka, Luka na Yohane ‘va endle Mesiya’ a pfumelelana ni dyondzo ya Vukreste leyi veke kona endzhaku ka rifu ra Yesu.” Hambiswiritano, loko Tievhangeli ti ri karhi ti tsariwa, vunyingi bya lava va tweke leswi Yesu a swi vuleke, lava voneke mintirho yakwe ni ku n’wi vona hi nyama endzhaku ka ku pfuka ka yena, a va ha hanya. A va va hehlanga vatsari va Tievhangeli hi leswaku va endle vukanganyisi byo karhi.

Ehleketa hi rifu ni ku pfuka ka Kreste. A hi Tievhangeli ntsena leti tameleke swiendlakalo leswi tshembekaka swa rifu ni ku pfuka ka Yesu kambe ni papila ro sungula eka lawa muapostola Pawulo a ma tsaleleke Vakreste va le Korinto wa khale. U tsarile: “Exikarhi ka swilo swo sungula leswi na mina ndzi swi amukeleke, ndzi hundzisele eka n’wina leswaku Kreste u fele swidyoho swa hina hi ku ya hi Matsalwa; ni leswaku u lahliwile, ina, leswaku u pfuxiwile esikwini ra vunharhu hi ku ya hi Matsalwa; ni leswaku u humelele eka Khefasi, ivi a humelela eka lava 12. Endzhaku ka sweswo u humelele eka vamakwerhu vo tlula 500 hi nkarhi wun’we, lava vo tala va vona va ha riki kona nisweswi, kambe van’wana va etlele eku feni. Endzhaku ka sweswo u humelele eka Yakobo, kutani a humelela eka vaapostola hinkwavo; kambe eku heteleleni ka hinkwaswo u humelele ni le ka mina, tanihi le ka munhu la velekiweke ku nga si fika nkarhi wa kona.” (1 Vakorinto 15:3-8) Timbhoni teto a ti ri vasirheleri va ntiyiso wa matimu ya vutomi bya Yesu.

Swihehlo swa vaxopaxopi va namuntlha a swi kona eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Ematshan’weni ya sweswo swi kumeka eka matsalwa ya lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. Kutani, tinhlamuselo to karhi leti nga humiki eMatsalweni leti vulavulaka hi Kreste ti humesiwe loko ku sungule vugwinehi eka Vukreste bya ntiyiso exikarhi ka vanhu lava tihambaniseke ni vandlha ra vaapostola.—Mintirho 20:28-30.

◆ Xana Tievhangeli i mintsheketo?

Mutsari tlhelo muxopaxopi C. S. Lewis swa n’wi tikela ku teka Tievhangeli ti ri mintsheketo ntsena. U tsarile: “Tanihi n’wamatimu wa vutsari ndza khorwiseka hilaha ku tiyeke leswaku hinkwaswo leswi Tievhangeli ti swi vulaka, a hi mintsheketo. A ti na nchumu lowu ti endlaka ti va ntsheketo. . . . Timhaka ta vutomi bya Yesu a hi ti tivi hinkwato, naswona a ku na vanhu lava tivumbelaka ntsheketo, lava a va ta swi pfumelela sweswo.” Nakambe swa hlamarisa leswaku hambi ku ri n’wamatimu H. G. Wells loyi a a nga tivuli Mukreste, a nga pfumela a ku: “Hinkwavo [vatsari va Tievhangeli] va mune va pfumelelana eku hi nyikeni ka xifaniso xa vumunhu lebyi twisisekaka swinene; ti tamele . . . mhaka ya ntiyiso.”

Anakanya hi nkarhi lowu Yesu la pfuxiweke, a humeleleke eka vadyondzisiwa va yena. Musunguri wa mintsheketo a ta va a tshekete hi ku pfuxiwa ka Yesu loku hundzeletiweke, ku nyikela ka yena nkulumo leyi nga rivalekiki kumbe ku ta ka yena a vangama kukota dyambu. Ematshan’weni ya sweswo, vatsari va Tievhangeli va n’wi hlamusela a yime emahlweni ka vadyondzisiwa va yena. Kutani a va vutisa a ku: “Vana lavatsongo, a mi na nchumu xo dya, a hi swona ke?” (Yohane 21:5) Xidyondzi Gregg Easterbrook u gimeta hi ku: “Lebyi i vuxokoxoko lebyi kombisaka leswaku i mhaka ya xiviri, ku nga ri ntsheketo.”

Xihehlo xa leswaku Tievhangeli i mintsheketo xi kale xi nghena ni le ka ndlela ya madyondziselo ya varhabi leyi a yi ri ni ndhuma hi nkarhi wolowo wa ku tsariwa ka Tievhangeli. Maendlelo wolawo a ma talele ngopfu eka ku dyondza hi ku nhlokohata—ndlela yo phindha-phindha. Leswi swi pfumelana ni nhlamuselo ya marito ya Yesu leyi pakanisaka yi tlhela yi va ya vukheta ni mintirho ya yena tanihi leyi lwisanaka ni mintsheketo leyi sasekisiweke.

◆ Loko Tievhangeli a ti ri mintsheketo, xana a ti ta va ti hlengeletiwe hi ku hatlisa swonghasi endzhaku ka rifu ra Yesu?

Hi ku ya hi vumbhoni lebyi nga kona, Tievhangeli ti tsariwe exikarhi ka malembe ya 41 na 98 C.E. Yesu u fe hi lembe ra 33 C.E. Leswi swi vula leswaku timhaka ta vutomi bya yena ti hlengeletiwe hi nkarhinyana wuntsongo endzhaku ka ku hela ka vutirheli bya yena. Leswi swi vanga xihinga lexikulu eka njhekanjhekisano lowu nga kona wa leswaku Tievhangeli to va mintsheketo. Leswaku mintsheketo yi hlengeletiwa ku laveka nkarhi. Hi xikombiso, anakanya hi mintsheketo leyi tsariweke hi Homer mutlhokovetseri wa khale wa Mugriki, leyi vuriwaka Iliad na Odyssey. Van’wana va vula leswaku marungula ya mintsheketo leyi yimbirhi leyi tivekaka ma sungule ma tlhela ma tiya hi madzana ya malembe. Ku vuriwa yini hi Tievhangeli?

Ebukwini ya yena leyi nge Caesar and Christ n’wamatimu Will Durant u tsarile: “Leswaku vanhu va nga ri vangani lava tolovelekeke . . . va fanele va tisungulele rungula ra munhu wa matimba ni lonene swonghasi, loyi a tlakukeke swinene, wa mahanyelo lamanene ni loyi a kondleteleke swinene vumakwerhu bya vanhu, a ku ta va hlori leri nga khorwisiki ku tlula rihi na rihi leri tsariweke eka Tievhangeli. Endzhaku ka malembe-xidzana mambirhi ya ku Xopaxopiwa ka Matsalwa, nhlamuselo ya vutomi, mukhuva ni dyondzo ya Kreste swa ha ri erivaleni hi ndlela leyi twisisekaka, naswona swi vumba xifaniso lexi hlamarisaka swinene eka vutomi bya munhu wa le Vupela-dyambu.”

◆ Xana Tievhangeli ti cinciwile endzhakunyana leswaku ti pfumelelana ni swilaveko swa Vakreste vo sungula?

Vaxopaxopi van’wana va vula leswaku tipolitiki ta le nkarhini wa Vakreste vo sungula ti vangele vatsari va Tievhangeli ku cinca mhaka ya Yesu kumbe va engetela. Hambiswiritano, loko u kambisisa Tievhangeli hi vukheta u kuma leswaku a ku na nchumu lexi cinciweke. Loko marungula ya Tievhangeli malunghana na Yesu ma cinciwile hikwalaho ka vuxisi bya Vakreste va lembe-xidzana ro sungula, hikwalaho ka yini swilo swo biha leswi endliweke hi Vayuda ni Vamatiko swa ha ri kona ematsalweni?

Xikombiso xin’wana xi kumeka eka Matewu 6:5-7, laha Yesu a tshahiweke a ku: “Loko mi khongela, mi nga kotisi vakanganyisi; hikuva va rhandza ku khongela va yime emasinagogeni ni le mahlanganeni ya tindlela to anama leswaku va voniwa hi vanhu. Ndzi tiyisile ndzi ri eka n’wina, Va yi kumile hakelo ya vona hi xitalo.” Kahle-kahle, laha a ku soriwa varhangeri va vukhongeri va Vayuda. Yesu u ye emahlweni a ku: “Loko u khongela, u nga vuli swilo leswi fanaka hi ku phindha-phindha, hilaha vanhu va matiko [Vamatiko] va endlaka hakona, hikuva va anakanya leswaku va ta twiwa hi ku tirhisa marito yo tala.” Hi ku tshaha Yesu a ri karhi a vula marito lawa, vatsari va Tievhangeli a va nga ringeti ku tikumela vadyondzisiwa. Entiyisweni va tsale leswi vuriweke hi Yesu Kreste.

Nakambe anakanya hi rungula ra Tievhangeli ra vavasati lava yeke esirheni ra Yesu ivi va kuma ku nga ri na nchumu. (Marka 16:1-8) Hi ku ya hi Gregg Easterbrook, “eka ndhavuko wa le Vuxa-Xikarhi bya khale, vumbhoni lebyi vuriweke hi vavasati a byi nga tshembiwi: hi xikombiso, timbhoni timbirhi ta vavanuna a ti ringene leswaku ti hehla wansati hi vuoswi, kambe wansati a a nga swi koti ku hehla wanuna.” Kunene, ni vadyondzisiwa va Yesu a va nga va tshembi vavasati lava vikeke rungula leri! (Luka 24:11) Kunene, rungula ro tano a ri nga ta sunguriwa ntsena.

Ku pfumaleka ka swifaniso emapapileni ni le bukwini ya Mintirho i njhekanjhekisano lowukulu, wa leswaku leswi swi nga eka Tievhangeli a swi hoxiwanga hi Vakreste vo sungula kambe swi vuriwe hi Yesu hi byakwe. Ku engetela kwalaho, loko u ringanisa Tievhangeli ni mapapila hi vukheta u ta kuma leswaku marito ya Pawulo kumbe ya vatsari van’wana va Matsalwa ya Xigriki a ma lo tsariwa hi vuntshwa hi vutlhari kutani ma endliwa onge ma vuriwe hi Yesu. Loko ku ri leswaku Vakreste vo sungula va endle nchumu wo tano, hi fanele hi langutela ku kuma man’wana ya marito wolawo eka Tievhangeli lama humaka emapapileni. Tanihi leswi hi nga ma kumiki, hi nga fikelela makumu ya leswaku rungula ra Tievhangeli hi rona ro sungula naswona ri fanele ri tshembiwa.

◆ Ku vuriwa yini hi leswi vonakaka onge swa kanetana eka Tievhangeli?

Vaxopaxopi i khale va vula leswaku Tievhangeli ti tele hi swivulwa leswi kanetanaka. N’wamatimu Durant u sungule ku kambisisa marungula ya Tievhangeli hi langutelo lerinene—tanihi matsalwa ya swilo leswi endlekeke. Hambileswi a vuleke leswaku ku na leswi vonakaka swi kanetana eka wona, u gimete hi ku: “Ku kanetana loku nga kona hi loku nga vuliki nchumu [i kutsongo], a hi mongo; tievhangeli ti pfumelelana kahle etimhakeni ta nkoka, naswona ti hlamusela Kreste hi ndlela leyi nga hundzukiki.”

Hakanyingi leswi vonakaka swi kanetana eka rungula ra Tievhangeli swi lulamiseka hi ku olova. Hi xikombiso: Matewu 8:5 yi vula leswaku “ndhuna ya vuthu yi [te] eka [Yesu], yi n’wi kombela” ku tshungula nandza wa xinuna. Eka Luka 7:3 hi hlaya leswaku ndhuna “yi rhum[e] vakulukumba va Vayuda eka [Yesu] va ya n’wi kombela leswaku a ta a ta hanyisa hlonga.” Ndhuna yi rhumele vakulukumba leswaku va ya yi yimela. Matewu u vula leswaku ndhuna ya vuthu yi kombele Yesu hi yoxe hikuva wanuna loyi u rhumele vakulukumba ku ya n’wi kombelela, lava tirheke tanihi vavulavuleri va yena. Lexi hi xin’wana xa swikombiso leswi kombisaka leswaku ku kanetana loku vuriwaka leswaku ku kona eka Tievhangeli ku nga lulamisiwa.

Ku vuriwa yini hi vuxopaxopi lebyikulu bya leswaku mpimanyeto wa Tievhangeli a wu ma fikeleli matimu ya xiviri? Durant u ya emahlweni a ku: “Hi ku hisekela vutshuburi lebyi va byi kumeke, Vaxopaxopi va Matsalwa va kambele ntiyiso wa Testamente Leyintshwa hi ndlela leyikulu swinene lerova vavanuna va khale lava a va tekiwa va ri va xiyimo xa le henhla—xik., Hammurabi, David, Socrates—a va ta hundzuka vanhu lava va nga lo tsheketiwa. Ku nga khathariseki xihlawuhlawu lexi vafundhisi a va ri na xona hi vatsari va Tievhangeli, ti rungula swiendlakalo swo tala leswi vasunguri va mintsheketo a va ta va va swi tumbetile—ku nga ku lwela ka vaapostola ndhawu ya le henhla eMfun’weni, ku baleka ka vona endzhaku ka ku khomiwa ka Yesu, ku n’wi landzula ka Petro . . . A nga kona loyi a hlayaka marungula lawa a nga kanakanaka leswaku i ya xiviri.”

◆ Xana Vukreste bya namuntlha byi yimela Yesu wa le ka Tievhangeli?

Eka Seminara ya Yesu ku vuriwe leswaku nkambisiso wa vona wa Tievhangeli a wu ti “tsheganga hi swileriso swa huvo ya kereke.” Kambe n’wamatimu Wells u swi lemukile leswaku ku ni vangwa lerikulu exikarhi ka tidyondzo ta Yesu ni ta Vujagana hilaha ti hlamuseriweke hakona eka Tievhangeli. U tsarile: “A ku na vumbhoni bya leswaku vaapostola va Yesu va tshame va twa hi Vunharhu-un’we—va byeriwa hi yena. . . . Naswona [Yesu] a nga si tshama a vula leswaku mana wa yena Mariya u fanele ku gandzeriwa, a ambale tinguvu ta Isis, Nkosikazi ya tilo. U ti honise hinkwato tidyondzo leti ku vuriwaka leswaku i ta Vukreste.” Hikokwalaho, munhu a nge pimanisi nkoka wa Tievhangeli hi ku ya hi tidyondzo ta Vujagana.

XANA U FIKELELA MAKUMU WAHI?

Endzhaku ko anakanyisisa hi tinhla leti hundzeke, xana u ehleketa yini? Xana ku ni vumbhoni bya xiviri, lebyi khorwisaka bya leswaku Tievhangeli to va ntsheketo? Vo tala va kuma leswaku swivutiso ni ku kanakaniwa ka ntiyiso malunghana ni Tievhangeli a swi na xisekelo naswona a swi khorwisi. Leswaku u va ni mavonelo ya wena, u fanele u hlaya Tievhangeli hi vonelo lerinene. (Mintirho 17:11) Loko u xiya ku pfumelelana ka tona, ku tshembeka ka tona, ni ku pakanisa loku Tievhangeli ti hlamuselaka vumunhu bya Yesu hakona, u ta swi vona leswaku marungula lawa a hi nhlengeleto wa mintsheketo.a

Loko u kambisisa Bibele hi vukheta naswona u tirhisa ndzayo ya yona, u ta vona ndlela leyi yi nga cincaka vutomi bya wena ha yona byi va lebyi antswaka. (Yohane 6:68) Leswi swi tano ngopfu-ngopfu hi marito ya Yesu lama tsariweke eka Tievhangeli. Ku tlula kwalaho, eka tona u nga ha dyondza hi vumundzuku lebyi hlamarisaka lebyi hlayiseriweke vanhu lava yingisaka.—Yohane 3:16; 17:3, 17.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Vumbhoni Bya Xiviko Lexi Nga Ntiyiso

MALEMBE yo tala lama hundzeke mutsari wa le Australia ni khale ka muxopaxopi wa Bibele u ti phofurile a ku: “I ro sungula evuton’wini bya mina ndzi endla leswi ku nga ntirho lowukulu wa muviki wa mahungu: ku nga ku kambela tinhla ta mina. . . . Ndzi nyangatsekile hikuva leswi a ndzi swi hlaya [eka marungula ya Tievhangeli] a ku nga ri mintsheketo naswona a ku nga ri mhaka ya ku tisungulela. A swi twala. I marungula ya swiendlakalo leswi xiyekaka swinene . . . Ku vika mahungu ku ni ndlela ya kona yo hlawuleka naswona ndlela yoleyo yi kumeka eka Tievhangeli.”

Hi ku fanana E. M. Blaiklock, profesa wa vutsari bya tibuku ta khale eYunivhesiti ya le Auckland, u ri: “Ndzi tivula n’wamatimu. Ndlela leyi ndzi Tsalaka Tibuku ta Khale ha yona i ya xikhale. Naswona ndza ku tiyisekisa leswaku vumbhoni bya vutomi, rifu ni ku pfuxiwa ka Kreste i ntiyiso lowu tlulaka timhaka to tala ta matimu ya khale.”

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

FENIKIYA

GALELIYA

Nambu wa Yordani

YUDIYA

[Swifaniso]

“Vumbhoni bya vutomi, rifu ni ku antswa ku ri ni leswi vuriwaka ku pfuka ka Kreste swi tiyisekisiwe hi matimu ya khale.”—PROFESA E. M. BLAIKLOCK

[Xihlovo Xa Kona]

Background maps: Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.