Tievhangeli Ta Apocrypha—Xana I Tidyondzo Leti Fihliweke Malunghana Na Yesu?

“LOWU i ntshubulo lowukulu. Vanhu vo tala va ta hlundzuka.” “Leswi swi cinca matwisiselo ya hina hi Vakreste vo sungula.” Marito lawa yo hlamarisa ma huma eka swidyondzi leswi a swi tsakele buku leyi nge “Evhangeli Ya Yudasi,” ndzimana leyi a ku anakanyiwa leswaku yi lahlekile ku ringana malembe-xidzana yo tlula 16 (leyi kombisiweke laha henhla).

Ku ni swilo leswintshwa leswi tsakisaka leswi cinciweke eka tievhangeli teto ta apocrypha. Vanhu van’wana va vula leswaku tindzimana leti ti paluxa swiendlakalo swo tsakisa ni tidyondzo ta vutomi bya Yesu leti ku nga khale ti fihliwile. Kambe i yini tievhangeli ta apocrypha? Xana hakunene ti nga hi dyondzisa ntiyiso lowu hi nga ta ka hi nga wu kumi eBibeleni malunghana na Yesu ni Vukreste?

Tievhangeli Ta Mune Ni Tievhangeli Ta Apocrypha

Exikarhi ka 41 na 98 C.E., Matewu, Marka, Luka na Yohane va tsale “matimu ya Yesu Kreste.” (Matewu 1:1) Minkarhi yin’wana marungula lawa ma vitaniwa tievhangeli, leswi vulaka “mahungu lamanene” malunghana na Yesu Kreste.—Marka 1:1.

Loko ku ri hileswaku a ku ri ni mindhavuko ni matsalwa man’wana malunghana na Yesu, Tievhangeli leti ta mune a ku ri tona ntsena leti a ti tekiwa tanihi leti huhuteriweke hi Xikwembu naswona a ti fanelekela ku va xiphemu xa Matsalwa yo Kwetsima—ti tiyisekisa “ku tiya ka swilo” malunghana ni vutomi ni tidyondzo ta Yesu ta laha misaveni. (Luka 1:1-4; Mintirho 1:1, 2; 2 Timotiya 3:16, 17) Tievhangeli leti ta mune ti boxiwe eka tibuku hinkwato ta khale ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Ku hava xivangelo xo lava ku tiva loko ti pakanisa niloko ti fanele ti katsiwa tanihi xiphemu xa Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke.

Kambe hi ku famba ka nkarhi, matsalwa man’wana ma sungule ku humelela lawa van’wana a va ma teka tanihi tievhangeli. Tievhangeli leti a ti vitaniwa apocrypha.a

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi, Irenaeus wa le Lyon u tsale leswaku lava tshikeke Vukreste va “endle nhlayo leyikulu ya matsalwa ya apocrypha ni ya mavunwa,” ku katsa ni tievhangeli leti vona “va tiendleleke tona, leswaku va ta pfilunganya mianakanyo ya vanhu lava nga swiphukuphuku.” Hikwalaho, tievhangeli ta apocrypha ti hetelele ti tekiwa tanihi leti nga ni khombo ku nga ri hi ku ti hlaya ntsena kambe hambi ku ri ku va na tona.

Hambiswiritano, tinghwendza ta le malembeni ya le xikarhi ni vakopi va hambete va kopa ni ku hlayisa minkandziyiso yoleyo. Hi lembe-xidzana ra vu-19, vanhu va yi tsakele swinene naswona ku tshuburiwe tindzimana to tala leti hlengeletiweke ni minkandziyiso ya apocrypha leyi xopaxopiweke ku katsa ni tievhangeli to hlayanyana. Namuntlha ku ni minkandziyiso leyi kandziyisiweke hi tindzimi to tala ta manguva lawa.

Tievhangeli Ta Apocrypha: Tinhlamuselo Leti Nga Riki Ntiyiso Malunghana Na Yesu

Hakanyingi tievhangeli ta apocrypha ti vulavula hi vanhu lava ku nga vulavuriwangiki ngopfu ha vona kumbe lava ku nga vulavuriwangiki ha vona hi ku helela eka Tievhangeli ta mune. Kumbe ti vulavula hi swiendlakalo swa mavunwa malunghana ni loko Yesu a ha ri ricece. Xiya swikombiso swin’wana.

◼ “Evhangeli Yo Sungula Ya Yakobo” leyi nakambe yi vuriwaka “Ku Velekiwa Ka Mariya,” yi hlamusela ta ku velekiwa ka Mariya ni loko a ha ri ntsongo ni vukati byakwe na Yosefa. Hikwalaho ka xivangelo lexi twalaka, yi hlamuseriwe tanihi ntsheketo wa vukhongeri ni lowu dumeke. Yi hlohlotela dyondzo ya leswaku Mariya u ve nhwana hilaha ku nga heriki naswona swi le rivaleni leswaku yi tsaleriwe ku kwetsimisa yena.—Matewu 1:24, 25; 13:55, 56.

◼ “Evhangeli Ya Tomasi” yi vulavula hi Yesu loko a ha ri n’wana—loko a ri exikarhi ka malembe ya ntlhanu na 12—naswona yi n’wi dzunisa hikwalaho ka masingita lamakulu lawa a ma endleke. (Hlaya Yohane 2:11.) Yesu u hlamuseriwa tanihi loyi a a nga yingisi, a ri ni ximbilwambilwana, n’wana la rihiselaka, loyi a tirhiseke masingita yakwe leswaku a rihisela eka vadyondzisi, vaakelani ni le ka vana van’wana, van’wana va vona u va dlaye mahlo, a va endla swilema hambi ku ri ku va dlaya.

◼ Tievhangeli tin’wana ta apocrypha, to tanihi “Evhangeli Ya Petro,” ti vulavula hi ku tengisiwa, ku dlayiwa ni ku pfuxiwa ka Yesu. Yin’wana, yo tanihi “Mintirho Ya Pilato,” leyi nga xiphemu xa “Evhangeli Ya Nikodema,” yi vulavula hi vanhu lava fambisanaka ni swiendlakalo sweswo. Leswi tindzimana teto ti vulavulaka hi timhaka leti nga riki ntiyiso ni hi vanhu lava nga riki kona, a ti tshembekanga. “Evhangeli Ya Petro” yi lava ku vangamisa Pontiyo Pilato ni ku hlamusela ku pfuxiwa ka Yesu hi ndlela leyi hlamarisaka.

Tievhangeli Ta Apocrypha Ni Vagwinehi Lava Tshikeke Vukreste

Hi December 1945, ekusuhi ni le Nag Hammadi, eN’walungu wa Egipta, swisiwana swi kume matsalwa ya voko ya 13 ya papirasi lama nga ni tindzimana ta 52 swi nga swi langutelanga. Matsalwa lawa ya lembe-xidzana ra vumune ma nyikeriwe eka vukhongeri ni le ka fambiselo ra filosofi leri vuriwaka Vugnostic. Ku hlanganisa milawu ya vuhedeni, filosofi ya Xigriki, vukhongeri bya Xiyuda, Vukreste ni ku ringeta ku vulavurisana ni Xikwembu hi ku kongoma a swi ri ni nkucetelo wo biha eka lava a va tivula Vakreste.—1 Timotiya 6:20, 21.

“Evhangeli Ya Tomasi leyi vulavulaka hi vana,” “Evhangeli Ya Filipi” ni “Evhangeli Ya Ntiyiso,” leti kumiweke “eLayiburari ya le Nag Hammadi,” ti hlamusela mihivahivana yo hambana-hambana ya Vagnostic tanihi leyi vuriweke hi Yesu. Nakambe “Evhangeli Ya Yudasi” leyi tshuburiweke sweswinyana yi katsiwe exikarhi ka tievhangeli ta Vagnostic. Yi hlamusela Yudasi hi ndlela leyinene tanihi yena ntsena muapostola loyi hakunene a twisiseke leswaku Yesu a a ri mani. Mutivi un’wana wa evhangeli leyi u vule leswaku yi hlamusela Yesu tanihi “mudyondzisi ni muhlavuteri wa vutlhari ni vutivi, ku nga ri muponisi loyi a feleke swidyoho swa misava.” Tievhangeli leti huhuteriweke ti dyondzisa leswaku Yesu u file tanihi xitlhavelo xa swidyoho swa misava. (Matewu 20:28; 26:28; 1 Yohane 2:1, 2) Swi le rivaleni leswaku xikongomelo xa tievhangeli ta Vagnostic i ku tsongahata tidyondzo ta Yesu, ematshan’weni yo endla leswaku vanhu va tshemba Bibele.—Mintirho 20:30.

Ku Tshembeka Ka Tievhangeli Ta Mune

Loko tievhangeli ta apocrypha ti kambisisiwa hi vukheta ti paluxa leswaku i ta mavunwa. Loko munhu a ringanisa tievhangeli ta apocrypha ni Tievhangeli ta mune swi le rivaleni leswaku tievhangeli ta apocrypha a ti huhuteriwanga hi Xikwembu. (2 Timotiya 1:13) Tanihi leswi ti tsariweke hi vanhu lava nga n’wi tiviki Yesu kumbe vaapostola vakwe, a ti wu paluxi ntiyiso malunghana na Yesu ni Vukreste. Ematshan’weni ya sweswo, ti tamele marungula lama nga pakanisiki, lama nga riki ntiyiso ni lama ngo ehleketeleriwa kunene lama nga pfuniki ku tiva Yesu ni tidyondzo takwe.—1 Timotiya 4:1, 2.

Hi hala tlhelo, Matewu na Yohane a va ri van’wana va vaapostola va 12; Marka na Luka a va ri vanghana lavakulu va muapostola Petro na Pawulo. Va tsale Tievhangeli ta vona va ri karhi va kongomisiwa hi moya lowo kwetsima wa Xikwembu. (2 Timotiya 3:14-17) Hikwalaho ka xivangelo lexi, Tievhangeli ta mune ti tamele hinkwaswo leswi lavekaka eka munhu leswaku a kholwa leswaku “Yesu i Kreste N’wana wa Xikwembu.”—Yohane 20:31.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Kenneth Garrett/National Geographic Stock