Ntungu Wa Rivengo

“Vanhu a va va rhandzi vanhu lava va va vengaka.”—JAMES RUSSELL LOWELL, MUTSARI WA SWITSALWANA NI MUKONDLETERI WA KU RHULA.

RIVENGO ri vonaka ri ri kona hinkwako namuntlha. Mavito yo fana na East Timor, Kosovo, Liberia, Littleton na Sarajevo—ku katsa ni lama nge vaseketeri va Vunazi, swihovori ni leri nge xihlawuhlawu xa valungu—ma hi tsundzuxa swifaniso leswi nga rivalekiki swa tindhawu leti hisiweke leti hundzukeke marhumbi, masirha yo tala lama ha ku ceriwaka ni mintsumbu.

Milorho ya vumundzuku lebyi pfumalaka rivengo, hasahasa ni madzolonga yi hundzuke ya hava. Danielle Mitterand, nsati wa muungameri wa le Furwa loyi se a feke, u vule leswi malunghana ni vuntshwa bya yena: “Vanhu a va lorha va hanya hi ku tshunxeka exikarhi ka vanhu lava nga ni xinghana, lava nga va tshembeka; va ri ni ku rhula ka mianakanyo swin’we ni vanhu van’wana; a va lorha va ri ni rihanyo lerinene, leri nga ni ku rhula ni leri nga ni xindzhuti, emisaveni leyinene, leyi fuweke, leyi va tshameke kahle eka yona.” Xana ku endleke yini hi mianakanyo yoleyo? U ririle a ku: “Endzhakunyana ka hafu ya lembe-xidzana milorho ya hina yi hlaseriwile.”

Ku nyanya loku nga kona ka rivengo ku nga ka ku nga honisiwi hi ku olova. Ku hangalake swinene naswona ku ya ku vonakala erivaleni hi tindlela to tala. Ku hlayiseka ka munhu hi xiyexe loku timiliyoni ti ku honisaka ku hungutiwe hi swiendlo leswi nga twaliki swa rivengo, laha swin’wana ni swin’wana swi vonakaka swi bihile swinene ku ri ni swa nkarhi lowu hundzeke. Hambiloko hi nga langutani ni rivengo emakaya ya hina kumbe etikweni ra hina kambe ku na laha ri hi rindzeke kona. Handle ko kanakana ha byi vona vumbhoni bya rona siku ni siku etimhakeni leti kombisiwaka ka thelevhixini ni le timhakeni ta tiko leti haxiwaka hi swiya-ni-moya. Vumbhoni byin’wana byi hoxiwe ni le ka Internet. Xiya swikombiso swi nga ri swingani.

Ku ve ni ku andza lokukulu ka moya wa vutiko emalembeni ya khume lama hundzeke. Joseph S. Nye, Lontsongo, mukongomisi wa Harvard Center for International Affairs u te: “Vutiko byi ya byi va ni matimba ematikweni yo tala, a byi heleriwi hi moya. Ematshan’weni ya ntlawa wun’we lowu nga kona, ku ni mintlawa yo tala emisaveni hinkwayo leyi tivanaka swinene. Kutani sweswo swi vanga hasahasa leyikulu.”

Tindlela tin’wana ta rivengo ti tumberile, ti vonaka ntsena etikweni rero ntsena kumbe emugangeni wolowo ntsena. Loko swihovori swa ntlhanu swi dlaye mukhalabye la nga Musikh hi vomu le Canada, xiendlakalo lexi “xi kombise leswi van’wana va swi langutaka ku ri ku kula ka vugevenga bya rivengo etikweni, leri talaka ku dzunisiwa hikwalaho ko hanyisana ka tinxaka.” Le Jarimani, endzhaku ka ku hunguteka ka rivengo ra rixaka emalembeni lama hundzeke, ri tlhele ri pfuka eka vanhu lava hisekelaka etlhelo hi tiphesente ta 27 hi 1997. Mutirheli Wa Timhaka Ta Tiko, Manfred Kanther u te: “I xiendlakalo lexi xumbadzaka.”

Xiviko xa le n’walungwini wa Albania xi vula leswaku vana lava tlulaka 6 000 a va ha humi emakaya ya vona hi ku chava ku duvuriwa hi valala va mindyangu ya ka vona. Vana lava va hlaseriwa hi nyimpi leyi nga kona exikarhi ka mindyangu, “leyi pfilunganyeke vutomi bya magidi ya mindyangu.” Le United States, hi ku ya hi Federal Bureau of Investigation (FBI), “xihlawuhlawu xa rixaka xi hlohlotele ku tlula hafu ya madzolonga ya 7 755 lama vangiweke hi rivengo lama endliweke hi 1998, lama vikiweke eka FBI.” Yin’wana ya minsusumeto ya madzolonga ya rivengo yi katsa xihlawuhlawu xa vukhongeri, ndhavuko wa rixaka kumbe wa tiko ni ku pfumala vuswikoti byo endla swo karhi.

Tlhandlakambirhi, swihloko swa maphepha-hungu siku ni siku swi vulavula hi ntungu wa ku nyenya vanhu vambe, lowu kongomisiwaka ngopfu eka vahlapfa, lava sweswi nhlayo ya vona yi tlulaka 21 wa timiliyoni. Swa nyumisa ku vula leswaku, vo tala va lava kombisaka rivengo eka vanhu vambe i vantshwa, lava hlohloteriwaka hi van’watipolitiki lava nga riki na mhaka ni van’wana lava va ngo lava ku vona van’wana nandzu. Swikombiso swin’wana leswi nga erivaleni swa xiphiqo lexi swi katsa ku nga tshembi vanhu van’wana, ku va ni xihlawuhlawu eka vona ni ku va ni langutelo leri hoxeke hi vona.

Hi swihi swin’wana swa swivangelo swa ntungu lowu wa rivengo? Naswona ku nga endliwa yini leswaku ku herisiwa rivengo? Xihloko lexi landzelaka xi ta vulavula hi swivutiso leswi.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

Cover, top: UN PHOTO 186705/J. Isaac

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

Daud/Sipa Press