Masungulo Ya Rivengo

RIVENGO ri sungule ku vonaka le ku sunguleni ka matimu ya munhu. Rungula ra Bibele eka Genesa 4:8 ri ri: “Loko va ri enhoveni Kayini a hlasela Avele makwavo a n’wi dlaya.” Yohane mutsari wa Bibele wa vutisa: “A a n’wi dlayela yini ke? Hikuva mintirho yakwe a yi hombolokile, kambe leya makwavo a yi lulamile.” (1 Yohane 3:12) Avele u dlayeriwe xin’wana xa swivangelo leswi tolovelekeke swa rivengo: ku nga mavondzo. Swivuriso 6:34 yi ri: “Vukarhi bya munhu la tiyeke emirini i vukwele.” Namuntlha, ku vondzokela munhu hikwalaho ka xiyimo lexi a nga na xona etikweni, rifuwo, swilo swakwe ni swin’wana leswi a nga na swona swi ya emahlweni swi lwisa vanhu.

Mihoni Ni Ku Chava

Kambe mavondzo mo va xin’wana xa swivangelo swo tala swa rivengo. Hakanyingi rivengo ri tshiveleriwa hi mihoni ni ku chava. Xirho xin’wana xa ntlawa wa vanhu lava rhandzaka xihlawuhlawu lexa ha riki muntshwa xi ri: “Ndzi rhange ndzi dyondza ku chava ndzi nga si dyondza ku venga.” Hakanyingi ku chava koloko ku vangiwa hi mihoni. Hi ku ya hi The World Book Encyclopedia, vanhu lava nga ni xihlawuhlawu va tala ku va ni mavonelo lama va “khomelelaka eka wona va nga ri na vumbhoni bya kona. . . . Vanhu lava nga ni xihlawuhlawu va tala ku soholota, ku cinca kumbe ku honisa ntiyiso lowu nga pfumelelaniki ni mavonelo lawa a va ri na wona.”

Xana mavonelo lawa ma huma kwihi? Rungula rin’wana ra Internet ri ri: “Matimu hi wona ma haxeke rungula ro tala leri hoxeke hi vanhu vo karhi, kambe leswi hina hi swi endlaka sweswi hi swona leswi hoxaka xandla eka rivengo lerikulu leri hi nga na rona.”

Hi xikombiso, eUnited States, ku xavisiwa ka mahlonga ku vange rivengo lera ha riki kona ninamuntlha exikarhi ka valungu ni vantima vo tala. Hakanyingi vatswari va byela vana va vona timhaka leti nga tsakisiki ta xihlawuhlawu. Mulungu un’wana loyi a vuleke leswaku u ni xihlawuhlawu u pfumerile leswaku u hlakulele xihlawuhlawu “hambileswi a a nga si tshama a va ekusuhi nikatsongo ni vantima.”

Kutani ku ni lava va ehleketa leswaku vanhu lava nga faniki na vona a hi vanene. Langutelo leri ri nga ha va ri vangiwe hikuva munhu yoloye a tshame a holova ni munhu wa rixaka kumbe ndhavuko wun’wana. Ku sukela kwalaho, va tsutsumela ku gimeta hi ku vula leswaku vanhu hinkwavo va rixaka rero kumbe ndhavuko wolowo va ni timfanelo to biha.

Hambileswi ku venga munhu un’wana ku biheke hi koxe, kambe ku va ni khombo ngopfu loko ku katsa tiko kumbe rixaka hinkwaro. Dyondzo ya leswaku tiko ra munhu, muhlovo wa nghohe yakwe, ndhavuko wakwe kumbe ririmi rakwe swi n’wi endla a va ehenhla ka van’wana, swi nga vanga xihlawuhlawu ni ku venga vahlapfa (ku venga munhu kumbe nchumu wun’wana ni wun’wana lowu humaka etikweni rimbe). Eka lembe-xidzana ra vu-20, hakanyingi rivengo ro tano a ri kombisiwa hi ndlela ya madzolonga.

Lexi hlamarisaka, rivengo ni ku vengana ka vanhu a swi vangiwi ntsena hikuva munhu a ri ni nhlonge ya muvala wo karhi kumbe a ri wa tiko ro karhi. Clark McCauley, mulavisisi wa Yunivhesiti ya Pennsylvania u tsala leswaku “vanhu va tirhisa tindlela leti nga nyawuriki ku vona leswaku va wela eka ntlawa wihi.” Mudyondzisi un’wana wa vana lava nga eka ntangha-n’we u swi kombisile leswi, hi ku tirhisa endlelo leri toloveleke, a pandza tlilasi yakwe yi va mintlawa yimbirhi—vana lava nga ni mahlo ya wasi ni lava nga ni mahlo ya buraweni. Ku nga ri kungani, mintlawa leyimbirhi yi sungule ku vengana. Hambi ku ri vanhu lava hlanganisiwaka hi swilo leswi nga nyawuriki swo kota ku rhandza ntlawa lowu fanaka wa mintlango va nga ha lwa.

Ha Yini Ku Ri Ni Madzolonga Yo Tarisa Xileswi?

Kambe, ha yini ku vengana loku hakanyingi ku kombisiwa hi tindlela ta madzolonga yonghasi? Valavisisi va nghene hi nhloko va kambisisa timhaka leti, kambe leswi va swi ringanyetaka ko va mavonelo ya vona ntsena. Clark McCauley u tsale buku yin’wana leyi hlamuselaka hi vuenti hi ta vulavisisi lebyi endliweke malunghana ni madzolonga ni swiendlo swa tihanyi swa vanhu. U boxe nkambisiso wun’wana lowu kombisaka leswaku “vugevenga lebyi nga ni madzolonga byi fambisana ni ndlela leyi ku lwiwaka ni ku hluriwa ha yona etinyimpini.” Valavisisi lava va kume leswaku “matiko lama hlanganyeleke eNyimpini ya Misava yo Sungula ni le Nyimpini ya Misava ya Vumbirhi, ngopfu-ngopfu matiko lama wineke etinyimpini leti, a ma ri ni tinhlayo leti engetelekaka ta vanhu lava dlayiwaka endzhaku ka nyimpi.” Hi ku ya hi Bibele, hi hanya enguveni ya nyimpi. (Matewu 24:6) Xana swi nga ha endleka leswaku tinyimpi teto ti hoxe xandla hi ndlela yo karhi eka ku engeteleka ka madzolonga man’wana?

Valavisisi van’wana va lava ku tiva leswaku i yini lexi nga emirini wa munhu lexi n’wi endlaka a va ni tihanyi. Nkambisiso wun’wana lowu endliweke wu ringete ku hlamusela leswaku vanhu van’wana va va ni tihanyi loko “serotonin yi va yitsongo ebyongweni.” Mavonelo man’wana lama dumeke i ya leswaku tihanyi ti tumbele eka ti-gene ta hina. N’watipolitiki un’wana loyi a nga mutivi wa sayense u ri: “[Rivengo] lerikulu ri nga ha va ri lo tekeleriwa.”

Bibele hi yoxe yi vula leswaku vanhu lava nga hetisekangiki va velekiwa va ri ni mikhuva yo biha ni ku tsana kun’wana. (Genesa 6:5; Deteronoma 32:5) Ina, marito wolawo ma tirha eka vanhu hinkwavo. Kambe a hi vanhu hinkwavo lava nga ni mboyamelo wo venga van’wana. Rivengo ro dyondziwa. Hikwalaho, Gordon W. Allport, mutivi wa mianakanyo loyi a dumeke u xiye leswaku tincece a ti “kombisi . . . leswaku ti velekiwe ti ri ni tihanyi. . . . Xihlangi a xi na mhaka na nchumu, xi ya eka nchumu wun’wana ni wun’wana ni le ka munhu hambi a ri wihi.” Sweswo swi seketela mhaka ya leswaku tihanyi, xihlawuhlawu ni rivengo swo dyondziwa! Vuswikoti lebyi bya vanhu byo dyondza rivengo byi tirhisiwa hi ndlela yo biha hi vanhu lava dyondzisaka rivengo.

Ku Thyakisa Mianakanyo

Vanhu lava rhangeleke emhakeni leyi i varhangeri va mintlawa leyi nga ni rivengo, ku fana ni vanhu lava nga ni tihanyi lava seketelaka Vunazi swin’we ni Vandla ra ka Ku Klux Klan. Hakanyingi mintlawa leyi yi byala mikhuva leyi eka vantshwa lava tekekaka hi ku olova lava tshamaka emindyangwini leyi nga hlelekangiki kahle. Vantshwa lava titwaka va nga sirhelelekanga naswona va tivonaka va ri exiyin’weni xa le hansi va nga ha vona onge mintlawa leyi ya rivengo yi va endla va titwa va rhandziwa.

Internet i xitirhisiwa lexi nga ni matimba swinene lexi van’wana va xi tirhiseke ku tshivelela rivengo. Hi ku ya hi nkambisiso lowu endliweke sweswinyana, ku nga ha va ku ri ni tindhawu ta kwalomu ka 1 000 eka Internet leti khutazaka rivengo. Magazini wa The Economist wu tshaha n’wini un’wana wa xiyenge xa Internet lexi khutazaka rivengo, loko a tiba xifuva a ku: “Internet yi hi pfunile leswaku hi haxa vonelo ra hina eka vanhu va madzana ya magidi.” Xiyenge xakwe eka Internet xi katsa ni “Ndhawu ya Vana.”

Loko vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va pfula-pfula Internet va lava vuyimbeleri, va nga ha tikuma va ri karhi va teka vuyimbeleri lebyi khutazaka rivengo. Hi ntolovelo vuyimbeleri byo tano byi ni huwa ni madzolonga, marito ya byona ma kandziyisa ngopfu rungula ra xihlawuhlawu. Naswona xiyenge lexi xa Internet xi ni tindhawu leti u nga kumaka marungula ya mintlawa, laha u nga burisanaka ni vanhu hi khompyuta kumbe Swiyenge swin’wana leswi khutazaka rivengo.

Swiyenge swin’wana swa Internet leswi khutazaka rivengo swi ni tindhawu to hlawuleka leti nga ni mintlango ni swin’wana leswi khumbaka vantshwa. Xiyenge xin’wana xa vanhu lava nga ni tihanyi lava seketelaka Vunazi xi ringeta ni ku tirhisa Bibele leswaku xi seketela xihlawuhlawu ni ku lwa ni Vayuda. Ntlawa lowu wu tlhele wu endla ni Xiyenge xin’wana xa Internet lexi nga ni marito ya mawetana lawa loko ma hlanganisiwile ma vulavulaka hi xihlawuhlawu. Hi xihi xikongomelo xa xona? “I ku pfuna vantshwa va valungu leswaku va twisisa nyimpi leyi hi nga eka yona.”

Kambe a hi hinkwavo vanhu lava khutazaka rivengo lava nga swirho swa mintlawa leyi hisekelaka etlhelo. Mutivi wa timhaka ta ntshamisano la tsaleke malunghana ni tinyimpi ta sweswinyana eMatikweni ya Balkan, u vule leswi hi vatsari van’wana lava nga ni ndhuma leyinene ni hi vanhu lava nga ni nkucetelo etikweni: “Ndzi hlamale ngopfu loko ndzi va vona [va] tsala hi ndlela leyi siyaka vanhu-kulobye va lo byambu, va khutaza rivengo leri va nga na rona, va balekela ntiyiso lowu nga erivaleni, hi ku va khutaza leswaku a ma kona mahanyelo lama nga riki manene . . . , naswona va soholota ntiyiso.”

Ntirho lowu endliwaka hi vafundhisi na wona a wu fanelanga wu tekeriwa ehansi. Ebukwini yakwe leyi nge Holy Hatred: Religious Conflicts of the ’90’s, mutsari la vuriwaka James A. Haught u vula marito lawa ma tsemaka nhlana: “Nchumu lowu chavisaka hi va-1990 i wa leswaku vukhongeri—lebyi faneleke byi va xihlovo xa musa ni nkhathalelo wa vumunhu—hi byona byi rhangeleke eka rivengo, tinyimpi ni vutherorisi.”

Xisweswo swi tele swivangelo swa rivengo naswona swi rharhanganile. Xana leswi swi vula leswaku a yi kona ndlela leyi ha yona vanhu va nga tshikaka ku endla vuphukuphuku lebyi tateke matimu ya vona? Xana xi kona lexi nga endliwaka eka munhu ha un’we swin’we ni le misaveni hinkwayo ku lwisana ni ku nga twisisani, ku honisa ni ku chava loku vangaka rivengo?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Vanhu vo swi dyondza ku va ni xihlawuhlawu ni rivengo!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4, 5]

A hi velekiwi hi ri ni . . .

. . . mintlhaveko ya rivengo ni xihlawuhlawu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Mintlawa leyi khutazaka rivengo yi tirhisa Internet ku nghenisa mikhuva leyi eka vantshwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Hakanyingi vukhongeri byi tshivelele tinyimpi

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo