Ha Yini Ku Ri Ni Rivengo Swonghasi?

Hi Muyimeri Wa Xalamuka! eJarimani

“HA YINI”—i xiga xo koma kambe xi lava nhlamulo. Hi xikombiso, vanhu va lave nhlamulo ya xona loko va xi vone xi ri exiphephanini lexi a xi ri exikarhi ka swikatsa swa swiluva ni tibere to tlangisa leti a ti vekiwe ehandle ka xikolo xa le Dunblane, le Scotland, hi March 1996. Emasikwini ma nga ri mangani lama hundzeke, hi ku hatlisa wanuna un’wana u nghene exikolweni ivi a balesela vana va 16 ni mudyondzisi wa vona va fa. U vavise ni van’wana vo hlayanyana ivi a hetelela hi ku tibalesela. Swi le rivaleni leswaku a a ri ni rivengo lerikulu—eka yena n’wini, eka van’wana ni le ka vanhu hinkwavo. Vatswari ni vanghana lava a va ri enhlomulweni ku katsa ni vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo a va ri ni xivutiso lexi fanaka, ‘Ha yini? Ha yini vana lava nga riki ni nandzu va fa hi ndlela leyi?’

Kumbexana u swi xiyile leswaku misava yi tele rivengo leri nga twisisekiki, leri nga hlamuselekiki. Kahle-kahle, hi xivangelo xo karhi, swi nga endleka u tshame u vengiwa. Swi nga endleka na wena u tivutisile u ku, ‘Ha yini?’—kumbexana minkarhi yo hlayanyana.

Tinxaka Ta Rivengo Lerinene Ni Ro Biha

“Venga” na “rivengo” ma hlamuseriwa tanihi “vulala lebyikulu ni ku nyenya.” Kavula, swa pfuna ku va ni “vulala lebyikulu ni ku nyenya” swilo leswi nga ni khombo kumbe leswi nga nghenisaka vuxaka bya vanhu ekhombyeni. Loko un’wana ni un’wana a ri ni muxaka lowu wa rivengo, entiyisweni misava a yi ta va ndhawu yo antswa yo tshama eka yona. Hambiswiritano, lexi vavisaka, vanhu lava nga hetisekangiki va ni mboyamelo wo venga swilo leswi hoxeke hi swivangelo leswi nga riki swinene.

Rivengo leri dlayaka ri sekeriwe eka xihlawuhlawu, ku pfumala vutivi kumbe ku byeriwa rungula leri hoxeke naswona hi ntolovelo ri vangiwa hi “ku chava, ku hlundzuka kumbe ku tiyimisela ku endla swo biha,” hi ku ya hi nhlamuselo yin’wana. Hikwalaho ko pfumala xisekelo lexinene, rivengo leri ri vanga vuhomboloki naswona hi ku phindha-phindha ri pfuxa xivutiso lexi nge ‘Ha yini?’

Hinkwerhu ha va tiva vanhu lava mikhuva ya vona yi hi khunguvanyisaka minkarhi yin’wana ni lava swi hi tikelaka ku hanyisana na vona. Kambe ku khunguvanyisa i nchumu wun’wana; ku navela ku vavisa vanhu van’wana i nchumu wun’wana. Hikwalaho, swi nga hi tikela ku twisisa ndlela leyi munhu a hlakulelaka ha yona mintlhaveko ya rivengo eka mintlawa hinkwayo ya vanhu, lava hakanyingi ku nga vanhu lava ni ku va tiva a nga va tiviki. Va nga ha va va nga pfumelelani ni malangutelo ya yena ya tipolitiki, va ri va vukhongeri byin’wana kumbe va ri va rixaka ro karhi, kambe, xana lexi i xivangelo xo va venga?

Hambiswiritano, rivengo ro tano ri kona! EAfrika rivengo ri vangele tinxaka ta Mahutu ni Matutsi leswaku ti dlayana le Rwanda hi 1994, leswi susumeteleke muviki un’wana wa mahungu ku vutisa a ku: “Xana rivengo ronghasi ri kule njhani etikweni leritsongo swonghasi?” Le Middle East, rivengo ri vange minhlaselo ya vutherorisi ya vanhu lava hisekelaka etlhelo va Maarabu ni Vaisrayele. Le Yuropa, rivengo ri vange ku avana ka khale ka tiko ra Yugoslavia. Naswona hi ku ya hi xiviko xa phepha-hungu rin’wana, le United States ntsena “kwalomu ka 250 wa mintlawa leyi hlohlotelaka ku vengana” yi le ku hangalaseni ka moya wa xihlawuhlawu. Ha yini ku ri ni rivengo swonghasi? Ha yini?

Rivengo ri dzime timitsu swinene lerova hambiloko timholovo leti vangiweke hi rona ti herile, rona ra sala. I yini lexi endlaka leswaku ku hlayisa ku rhula ni ku veka matlharhi ehansi ematikweni lama hlakatiweke hi nyimpi ni lama hlaseriweke hi matherorisi swi tika? Nakambe hi nga swi hlamusela njhani leswi humeleleke loko ntwanano wa ku rhula lowu sayiniweke eku heleni ka 1995 le Paris wu vule leswaku doroba ra Sarajevo ri tlhela ri va ehansi ka Mfumo wa Bosnia na Herzegovina-Croat? Vunyingi bya Maserb lawa a ma tshama kona byi sungule ku baleka edorobeni leri ni le kusuhi na rona hi ku chava ku rihisela ka valala. Loko wu vika leswaku vanhu a va phanga nhundzu ni ku hisa miako leyi a va baleka va huma eka yona, magazini wa Time wu gimete hi ku vula wu ku: “Sarajevo ri tlhele ri hlanganisiwa; kambe vanhu va rona a va twanani.”

Ku rhula exikarhi ka vanhu lava venganaka ko va ku rhula ka vuxisi, a ku pfuni nchumu tanihi mali ya vuxisi. Leswi ku nga riki na nchumu wa nkoka lowu ku seketelaka, ku nga ha herisiwa ni hi xiphiqo lexitsongo swinene. Kambe rivengo i rikulu swinene ku tlula rirhandzu emisaveni. Ha yini?

[Blurb on page 4]

Rivengo leri dlayaka ri sekeriwe eka xihlawuhlawu, ku pfumala vutivi kumbe ku byeriwa rungula leri hoxeke