Xana Rivengo Ri Ta Kala Ri Hela?

LOKO u tshame u hlalela mahungu eka thelevhixini, rivengo i nchumu lowu se u wu voneke. Rivengo hi rona xivangelo lexikulu xa ku dlayana loku vonakaka ku halata ngati siku na siku emisaveni leyi. Ku suka eBelfast ku ya eBosnia, ku suka eYerusalema ku ya eJoni, vambuyangwana lava nga riki na nandzu va dlayiwa.

Vahlaseriwa ni vahlaseri hakanyingi a va tivani. “Nandzu” wa vona hi leswi kumbexana va kumekaka eka “tlhelo lerin’wana.” Eku rihiseleni loku tsemaka nhlana, mafu yo tano ma nga ha vangiwa hi tihanyi leti endliweke nkarhi lowu hundzeke kumbe hi ku “dlayeteriwa ka rixaka.” Madzolonga man’wana ni man’wana ma pfurhetela malangavi ya rivengo exikarhi ka mintlawa leyi venganake.

Rivengo leri chavisaka ri languteka ri ya ri engeteleka. Ku pfuka timholovo exikarhi ka vanhu hi ku ya hi tinyimba, rixaka, mintlawa ya swivongo kumbe ya vukhongeri. Xana rivengo ri nga herisiwa? Ku hlamula sweswo hi fanele hi twisisa leswi vangaka rivengo, tanihi leswi hi nga tswaleriwangiki ku vengana.

Ku Byala Timbewu Ta Rivengo

Zlata Filipovic, nhwana lontsongo wa le Bosnia, loyi a humaka eSarajevo, a nga si dyondza ku va ni rivengo. Eka buku yakwe yo tsalela swilo swa siku na siku u tsala hi ndlela leyi twisisekaka hi madzolonga lama nga exikarhi ka tinxaka: “Ndzi tshamela ku tivutisa leswaku Hikwalaho ka yini? I swa yini? Xana i mani a swi vangaka? Ndza tivutisa kambe ku ri hava nhlamulo. . . . Exikarhi ka vanghana va mina va xisati, exikarhi ka vanghana va hina, endyangwini wa ka hina, ku ni Vaserb ni Vacroat ni Mamoslem. . . . Hi tihlanganisa ni vanhu lavanene hayi lavo biha. Naswona exikarhi ka vona lavo lulama ku ni Vaserb ni Vacroat ni Mamoslem, tanihi leswi va nga kona ni le xikarhi ka lavo biha.”

Hi hala tlhelo, vo tala lava kuleke va ehleketa hi ndlela leyi hambaneke. Va tshemba leswaku va ni xivangelo lexi tiyeke xo venga. Ha yini?

Vuhomboloki. Kumbexana xilo lexikulu lexi pfurhetelaka rivengo i vuhomboloki ni ntshikilelo. Hi laha Bibele yi vulaka ha kona, “mašangu ma hlanyisa l’a tlhariheke.” (Eklesiasta 7:7) Loko vanhu va hlaseriwa kumbe va khomiwa hi tihanyi, swa va olovela ku venga vatshikileri va vona. Naswona hambi swi nga ha va swi nga twisiseki, kumbe swi komba ku ‘hlanya,’ rivengo hakanyingi ri kongomisiwa eka ntlawa hinkwawo.

Hambi loko vuhomboloki bya xiviri kumbe lebyi ku anakanyiwaka ha byona, byi nga ha vaka ndzhombo wa rivengo, a hi byona ntsena. Byin’wana i xihlawuhlawu.

Xihlawuhlawu. Xihlawuhlawu hakanyingi xi vangiwa hi ku honisa rixaka rin’wana kumbe ntlawa wa tiko ro karhi. Hikwalaho ka mavarivari, ku venga rixaka rin’wana, kumbe mhaka yo biha exikarhi ka munhu un’we kumbe vambirhi, van’wana va nga kombisa timfanelo leti nga riki tona eka rixaka hinkwaro kumbe tiko hinkwaro. Loko xihlawuhlawu xo dzima timitsu xi nga endla vanhu va nga wu voni ntiyiso. Mutsari wa Munghezi Charles Caleb Colton u te: “Hi venga vanhu hikwalaho ka leswi hi nga va tiviki; naswona a hi nge va tivi hikwalaho ka leswi hi va vengaka.”

Van’watipolitiki ni van’wamatimu, hi tlhelo rin’wana, va nga ha hlohlotela xihlawuhlawu hi vomu leswaku va fikelela swikongomelo swa politiki kumbe swa tiko. Hitler a a ri xikombiso lexi xiyekaka. Georg, khale ka xirho xa ntlawa wa Vantshwa wa Hitler, u ri: “Nkucetelo wa Manazi wu hi dyondzise ku venga Vayuda, Marhaxiya, ‘swin’we ni valala va Mfumo wa Manazi.’ Loko ndza ha ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, a ndzi tshembela eka leswi a ndzi byeriwa swona. Endzhakunyana ndzi kume leswaku a ndzi kanganyisiwile.” Tanihi le Jarimani ra Manazi ni kun’wana, xihlawuhlawu xa tinxaka kumbe xa swivongo xi sasiwile hi ku rhangisa vutiko, ku nga xihlovo xin’wana xa rivengo.

Ku tihlawula hi vutiko, hi swivongo ni hi tinxaka. Eka buku yakwe leyi nge The Cultivation of Hatred, n’wamatimu Peter Gay u hlamusela leswi humeleleke eku sunguleni ka nyimpi yo sungula ya misava: “Eka hinkwaswo leswi a swi lweriwa, vutiko a byi famba emahlweni. Ku rhandza tiko ni ku venga valala ku ve xivangelo lexikulu swinene xa hasahasa leyi tshameke yi va kona eka lembe-xidzana ra vukhume-kaye.” Marito ya vutiko ya le Jarimani ma nghenisiwe eka risimu ra nyimpi leri tiviwaka tanihi “Hymn of Hate [Risimu Ra Rivengo].” Vahlohloteri va rivengo va le Britain ni le Furwa, hi laha Gay a hlamuselaka ha kona, va hehle masocha ya Jarimani, tanihi lawa ma pfinyaka vavasati ni ku dlayetela swihlangi. Socha ra Munghezi, Siegfried Sassoon, u hlamusela nchumu lowukulu lowu a wu susumetela vanhu ku lwa eka nyimpi ya Britain: “Swi languteka onge munhu u vumberiwe ku heta vutomi bya vanhu va Majarimani.”

Ku fana ni vutiko, ku tlakusiwa loku tlulaka mpimo ka ntlawa wa xivongo xo karhi kumbe rixaka ro karhi, swi nga pfindlusa rivengo eka mintlawa yin’wana ya swivongo kumbe ya tinxaka. Ku tihlawula hi swivongo ku ya emahlweni ku pfurhetela madzolonga ematikweni yo tala ya Afrika, loko xihlawuhlawu xa tinxaka xi ya emahlweni xi karhata Yuropa Vupela-dyambu na Amerika N’walungu. Yinhla yin’wana leyi vangaka ku avana leyi nga ha fambisanaka ni ku tihlawula hi vutiko, i vukhongeri.

Vukhongeri. Minkitsikitsi yo tala leyi nga lawulekiki ya misava ngopfu-ngopfu yi vangiwa hi vukhongeri. En’walungwini wa Ireland, le Vuxa Xikarhi ni kun’wana, vanhu va vengiwa hikwalaho ka vukhongeri lebyi va nga eka byona. Ku tlula malembe-xidzana mambirhi lama hundzeke, mutsari wa Munghezi Jonathan Swift u te: “Vukhongeri bya hina byi endla leswaku hi va ni rivengo, kambe a byi hi endli leswaku hi rhandzana.”

Hi 1933, Hitler u tivise bixopo wa Osnabrück: ‘Malunghana ni Vayuda, ndza ha famba hi mukhuva lowu fanaka ni lowu Kereke ya Khatoliki yi wu tirhiseke hi malembe ya 1 500.’ Rivengo rakwe ra ku dlaya a ri soriwanga hi varhangeri vo tala va tikereke eJarimani. Ebukwini yakwe leyi nge A History of Christianity, Paul Johnson, u vule leswaku “Kereke yi hlongole Makhatoliki lawa ma endleke swiboho swa leswaku ma navela leswaku mintsumbu ya wona yi hisiwa . . . kambe a yi va sivelanga ku tirha etikampeni ta nxaniso kumbe ta ku dlayeteriwa ka vanhu.”

Varhangeri van’wana va vukhongeri va hlohlotele rivengo—va tlhela va ri seketela. Eku tlhekekeni ka Nyimpi ya Xin’wana-manana le Spain hi 1936, Pope Pius XI u sole ‘ku vengiwa loku heleleke ka Xikwembu ka vusathana’ ka vanhu va Riphabliki rero—hambi leswi a ku ri ni vaprista va Khatoliki eka Riphabliki rero. Hi laha ku fanaka, Khadinali Gomá, murhangeri wa le Spain hi nkarhi wa nyimpi ya xin’wana-manana, u vule leswaku ‘ku rivalelana a swi nge koteki handle ka ku lwa hi matlhari.’

Rivengo ra vukhongeri a ri kombisi leswaku ri ta hunguteka. Hi 1992 magazini lowu nge Human Rights Without Frontiers wu sole ndlela leyi varhangeri va Magriki va Kereke ya Orthodox va hlohlotelaka ha yona leswaku Timbhoni ta Yehovha ti vengiwa. Eka swikombiso swin’wana wu kombisa mhaka ya muprista wa Mugriki wa Muorthodox loyi a hehleke Timbhoni timbirhi ta 14 wa malembe hi vukhale. A ku ri swihehlo swa yini? U va hehle hi leswaku ‘va ringeta ku n’wi endla a cinca vukhongeri byakwe.’

Vuyelo Bya Rivengo

Emisaveni hinkwayo, timbewu ta rivengo ta karhi ta byariwa ni ku cheletiwa hi vuhomboloki, xihlawuhlawu, vutiko ni vukhongeri. Mihandzu leyi nga papalatekiki i vukarhi, ku hlunama, nyimpi ni ndzoviso. Marito ya Bibele eka 1 Yohane 3:15 ma hi pfuna ku vona khombo ra leswi: “Un’wana ni un’wana loyi a vengaka makwavo i mudlayi.” Entiyisweni, laha rivengo ri nga kona, ku rhula—loko ku ri kona—a ku tiyi.

Elie Wiesel, loyi a kumeke Sagwadi ra Nobel, tlhelo muponi wa Ndzoviso wa Vayuda hi Manazi, wa tsala: “Ntirho wa muponi i ku nyika vumbhoni bya leswi humeleleke . . . U fanele u tivisa vanhu leswaku swilo leswi swi nga humelela, ni leswaku vubihi byi nga ha humelela. Rivengo ra rixaka, madzolonga, ku gandzela swikwembu swa hava—swa ha endliwa.” Matimu ya lembe-xidzana ra vu-20 ma kombisa leswaku rivengo a hi ndzilo lowu nga ta pfurha ku fikela laha wu titimekelaka.

Xana rivengo ri nga tsuvuriwa etimbilwini ta vanhu? Xana nkarhi hinkwawo rivengo ra onha kumbe nkarhi wun’wana ri tisa leswinene? A hi voneni.