Swiphiqo Swa Ku Hambana Ka Vanhu Hi Swiyimo

“KU RINGANA HI SWIYIMO KU NGA HA VA KU RI MFANELO YA UN’WANA NI UN’WANA, KAMBE A NGA KONA EMISAVENI LA NGA NI MATIMBA YA KU ENDLA LESWAKU MFANELO YOLEYO YI TIRHA.”

Sweswo swi vuriwe hi Honoré de Balzac, mutsari wa tinovhele wa Mufurwa wa lembe-xidzana ra vu-19. Xana u pfumelelana na yena? Vo tala va anakanya leswaku ku hambanisa vanhu hi swiyimo swi hoxile. Kambe ni le ka lembe-xidzana leri ra vu-21 vanhu va hambanisiwe hi swiyimo swo tala.

CALVIN COOLIDGE, loyi a veke muungameri wa United States ku sukela hi 1923 ku fikela hi 1929, a a khumbeka ngopfu hi xiphiqo xa ku hambana ka vanhu hi swiyimo kutani a vulavula hi “ku herisiwa ka malunghelo hinkwawo lama vekaka vanhu exiyin’weni lexi tlulaka xa van’wana.” Hambiswiritano, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 40 Coolidge a nga ha ri muungameri wa tiko, Huvo ya Kerner, leyi hlawuriweke leswaku yi kambisisa vuxaka bya tinxaka ta vanhu, yi vule leswaku United States ri ta va tiko ra tinxaka timbirhi: “vantima ni valungu—lava hambaneke ni lava nga ringaniki hi swiyimo.” Van’wana va vula leswaku sweswo swi endlekile hakunene naswona etikweni rero “ku hambana hi xiyimo xa timali ni xa rixaka ku ya ku kula.”

Ha yini swi tika swinene ku endla leswaku vanhu va ringana hi swiyimo? Xivangelo-nkulu i ndlela leyi vanhu va nga ha yona. William Randolph Hearst, khale ka xirho xa huvo ya milawu eUnited States u tshame a ku: “Vanhu hinkwavo va vumbiwe va ringana hi nchumu wun’we, ku nga ku navela ku nga ringani.” Xana a a vula yini? Kumbexana Henry Becque, mutsari wa mintlangu wa Mufurwa wa lembe-xidzana ra vu-19 u swi veke kahle: “Leswi endlaka swi nga olovi ku ringana hi swiyimo hileswi hi lavaka ku ringana ni lava va hi tlulaka hi swikhundlha.” Hi marito man’wana, vanhu va lava ku ringana ni lava va va tlulaka hi swikhundlha; kambe a hi vangani lava nga lavaka ku ringana ni lava va va tekaka va ri ehansi ka vona.

Eminkarhini leyi hundzeke, vanhu a va velekiwa va ri vanhu lava tolovelekeke, va ri va swiyimo swa le henhla kumbe va ri swirho swa le vuhosini. Sweswo swa ha ri tano etindhawini ti nga ri tingani. Kambe, ematikweni yo tala namuntlha ku va ni mali kumbe ku yi pfumala, hi swona swi vekaka munhu exiyin’weni xa le hansi, xa le xikarhi kumbe xa le henhla. Kambe, swi kona swin’wana leswi endlaka vanhu va hambana hi swiyimo, ku nga rixaka ni dyondzo. Etindhawini tin’wana, rimbewu i xivangelo lexikulu xa xihlawu-hlawu, laha vavasati va tekiwaka tanihi vanhu va le hansi.

Xana Swi Tikomba Ku Ri Ni Ntshembo?

Tihuvo ta milawu ya timfanelo ta vanhu ti pfunetile eku heriseni ka swin’wana swa swiphiqo swa ku hambana ka vanhu hi swiyimo. Ku simekiwe milawu yo lwisana ni xihlawu-hlawu le United States. Xihlawu-hlawu xi herisiwile eAfrika Dzonga. Vuhlonga, hambileswi bya ha riki kona, a byi amukeleki ematikweni yo tala ya misava. Tihuvo ta milawu ti koxe leswaku ku xiximiwa timfanelo ta ku nyika vanhu van’wana ndhawu yo tshama, naswona milawu leyi lwisanaka ni xihlawu-hlawu yi pfune vanhu van’wana lava pfumalaka.

Xana sweswo swi komba leswaku ku hambana ka vanhu hi swiyimo ku herile? Nikatsongo. Hambiloko ku hambana ka vanhu hi swiyimo ku vonaka ku vohla hi ndlela yo karhi, ku tangunuke swiyimo leswi va hambanisaka hi tindlela tin’wana. Buku leyi nge Class Warfare in the Information Age yi ri: “Ku hambana exikarhi ka swigwili ni vatirhi ku vonaka ku nga fanelanga namuntlha, kambe ku kona hileswi mintlawa yo tala yi hohlokeke yi va swintlawana swa vanhu vo kariha.”

Xana ku hambana ka vanhu hi swiyimo ku ta tshama ku ri kona hi masiku? Hilaha xihloko lexi landzelaka xi nga ta kombisa hakona, xiyimo xexo xi ta ololoxiwa.