Nhlamuselo Leyi Nga Humiki EBibeleni Leyi Vulavulaka Hi Vanhu Lava Vuriwaka Vaisrayele
EMUZIYAMA ya le Cairo aEgipta, ku ni ribye leri kovotliweke leri vekiweke tanihi xitsundzuxo xa ku hlula ka Faro la vuriwaka Merneptah etinyimpini to tala. Hi ku ya hi xiringanyeto xa swidyondzi swin’wana, n’wana loyi wa vu-13 wa Ramses wa Vumbirhi u fume exikarhi ka 1212 na 1202 B.C.E.—eku heleni ka nkarhi wa Vaavanyisi va le Israyele wa khale. Tilayini timbirhi to hetelela ta marito ya Merneptah lama tsariweke eribyeni leri kovotliweke ti hlayeka hi ndlela leyi: “Kanana wu phangeriwile. Axikeloni wu tekiwile, Gezere wu hluriwile [naswona] Yano‘am wu herisiwe hi ku helela. Israyele i rhumbi, vana va yena a va ha ri kona.”
Xana ri vula yini rito leri nge “Israyele” eka mongo lowu? Eka matsalelo lawa ku tirhisiwaka swifaniso, maletere man’wana a ma engeteriwa eka mapeletelo ya marito leswaku ma kombisa leswaku marito wolawo i ya ntlawa wihi. Buku leyi nge, The Rise of Ancient Israel ya hlamusela: “Lexi kumekaka eka marito manharhu eka lawa ya mune—Axikeloni, Gezere na Yanoam—i letere leri engeteriweke leri hi kombisaka leswaku i miti. . . . Hambiswiritano, rito leri engeteriweke eka Israyele ri vula vanhu.”—Marito hi lo voyamisa.
Xana rungula leri ri vula yini? Hershel Shanks la nga muhleri tlhelo mutsari wa timhaka wa hlamula: “Ribye leri kovotliweke ra Merneptah ri kombisa leswaku vanhu lava vuriwaka Vaisrayele a va ri kona hi 1212 B.C.E. nileswaku faro wa le Egipta a a va tiva naswona u vone swi fanerile ku tibuma hileswi a va hluleke enyimpini.” William G. Dever, profesa wa swa vuyimburi wa le Near East, u ri: “Ribye leri kovotliweke ra Merneptah hi ku kongoma ri hi byela leswi: EKanana ku ni vanhu lava tivulaka ‘Vaisrayele,’ xisweswo Vaegipta lava nga laviki ku twa nchumu hi Bibele va va vitana ‘Vaisrayele,’ naswona a va nge tisunguleli vito leri nge ‘Vaisrayele’ hi xikongomelo xo lava ku va onha vito, vanhu lava va xiviri ni lava hlawulekeke.”
EBibeleni, rito Israyele ri humelela ro sungula tanihi vito leri nyikiweke kokwa wa hina Yakobe. Vatukulu va vana va 12 va Yakobe va tiviwe tanihi “vana va Israyele.” (Genesa 32:22-28, 32; 35:9, 10) Emalembeni lama landzeleke, muprofeta Muxe na Faro wa le Egipta va tirhise rito leri nge “Israyele” loko va kombetela eka vatukulu volavo va Yakobe. (Eksoda 5:1, 2) Ribye leri kovotliweke ra Merneptah i nhlamuselo ya khale leyi tiviwaka kahle leyi nga humiki eBibeleni leyi vulavulaka hi vanhu lava vuriwaka Vaisrayele.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 24]
Ribye leri kovotliweke ra Merneptah
Nkatsakanyo wa swifaniso swinharhu swo hetelela (ku suka exineneni ku ya eximatsini)—nhonga ya swinyenyana, ni wanuna ni wansati lava tshameke ehansi—a swi kombisa Vaisrayele va ri vanhu vambe
[Xihlovo Xa Kona]
Egyptian National Museum, Cairo, Egypt/Giraudon/The Bridgeman Art Library