Vaaztec Va Manguva Lawa Va va Vakreste Va Ntiyiso

“Titempele ti wa, ku va ni ritshuri, swifaniso swi herisiwa, tibuku to kwetsima ti hisiwa hi malangavi kambe swikwembu swa khale swi hambete swi va etimbilwini ta Maindiya.”—Las antiguas culturas mexicanas (The Ancient Mexican Cultures).

MEXICO i kaya ra Vaaztec, lava cinceke va va rixaka leritsongo ra valuveri hi lembe-xidzana ra vu-13 kutani va va mfumo wa matimba wo fana ni wa Vainca va le Peru. Hambileswi mfumo wa Vaaztec wu weke loko Hernán Cortés wa le Spaniya a hlula vanhu lava tshamaka eTenochtitlán hi 1521, ririmi ra Vaaztec, ku nga Xinahuatl, ra ha tirhisiwa.a Nisweswi ra ha vulavuriwa hi vanhu vo ringana miliyoni ni hafu lava nga ematikweni ya kwalomu ka 15 eMexico. Ri hoxe xandla eku endleni ka leswaku tidyondzo tin’wana ta khale ta Vaaztec ti nga cinci, hilaha muendli wa ndzavisiso Walter Krickeberg a hlamuseleke hakona laha henhla. Xana a ti ri tihi tin’wana ta tidyondzo teto?

Mindhavuko Leyi A Yi Nga Tolovelekanga Kambe Sweswi Yi Tolovelekeke

Kumbexana mikhuva leyi tiviwaka ngopfu ya Vaaztec i ku endla switlhavelo hi vanhu. A va tshemba leswaku dyambu ri ta fa loko ri nga wundliwi hi timbilu ni ngati ya vanhu. Hi ku ya hi Diego Durán la nga nghwendza ya le Spaniya, hi 1487, hi nkarhi wa ku nyiketeriwa ka xihondzo lexikulu xa tempele, ku endliwe switlhavelo hi vanhu vo tlula 80 000 hi masiku ya mune ntsena.

Hambileswi vanhu va le Spaniya a va nyangatsiwa hi xiendlo lexi, va hlamarile loko va kuma leswaku tidyondzo tin’wana ta Vaaztec a ti fana ni ta Kereke ya vona ya Khatoliki. Hi xikombiso, Vaaztec va endle ntwanano ni swifaniso swa swikwembu swa vona leswi a swi endliwa hi mavele lama a ma dyiwa. Nyama ya switlhavelo swa vanhu lava feke minkarhi yin’wana na yona a yi dyiwa. Vaaztec a va tirhisa xihambano, ku tiphofula ni ku khuvula tincece. Kumbexana ku fana loku hlamarisaka swinene a ku ri ku gandzela Tonantzin, ku nga wanhwana “Mana Wa Swikwembu,” loyi hi rirhandzu Vaaztec va n’wi vitanaka Mana Wa Vona Lontsongo.

Ekusuhi swinene ni ntshava leyi Vaaztec a va gandzela kona Tonantzin, ku vuriwa leswaku Wanhwana wa ntima wa Mukhatoliki loyi a vulavulaka Xinahuatl xa le Guadalupe u humelele eka Vaaztec va le Indiya hi 1531. Leswi swi pfune Vaaztec leswaku va cincela eKerekeni ya Khatoliki. Gandzelo ra wanhwana loyi a ri akiwe eka masungulo ya tempele ya Tonantzin. Hi December 12, kereke yi endzeriwa hi madzana ya magidi ya vanhu lava tinyiketeleke lava humaka eMexico, lava vo tala va vona va vulavulaka Xinahuatl.

Emakaya ya vona lama nga etintshaveni, vanhu lava vulavulaka Xinahuatl va endla minkhuvo yo hlayanyana leyi nyikeriwaka vakwetsimi, leyi yin’wana ya yona yi tekaka masiku kumbe mavhiki. Buku leyi nge El universo de los aztecas (The Universe of the Aztecs) yi vula leswaku vaaka-tiko “va hlanganisa vukhongeri bya vakwetsimi va Kereke ya Khatoliki ni minkhuvo leyi a yi endliwa emahlweni ka Cortés.” Nakambe vanhu lava va tirhisa ngopfu vungoma. Loko va vabya, va ya eka tin’anga leti endlaka mukhuva wo basisa ni switlhavelo swa swiharhi. Ku tlula kwalaho, va tele swinene vanhu lava nga dyondzekangiki, vo tala a va swi koti ku hlaya Xipaniya hambi ku ri Xinahuatl. Leswi va namarheleke ndhavuko ni ririmi ni ku hanya evuswetini, va fularheriwe hi vanhu.

Tidyondzo Ta Bibele Ti Fika Eka Vaaztec Va Manguva Lawa

Ku ringana malembe yo tala, Timbhoni ta Yehovha ta le Mexico ti tiyimisele ku fikelela vanhu hinkwavo hi ‘mahungu lamanene ya mfumo.’ (Matewu 24:14) Hi 2000, rhavi ra Timbhoni ta Yehovha ra le Mexico ri sungule tsima ro chumayela vanhu hinkwavo lava vulavulaka Xinahuatl ni ku hlela mavandlha ya ririmi ra Xinahuatl eka lava a va ya eminhlanganweni ya Xipaniya. Ku sunguriwe ntlawa wa vuhundzuluxeri leswaku ku humesiwa minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni hi Xinahuatl. Ku tlhele ku endliwa matshalatshala yo dyondzisa vanhu lava vulavulaka Xinahuatl ku hlaya ni ku tsala hi ririmi ra vona. Vuyelo byi ve byihi? Xiya mintokoto leyi.

Loko wansati la nga muaka-tiko wa kwalaho a twa nkulumo ya le Bibeleni ro sungula hi Xinahuatl, u te: “Hi hete malembe ya khume hi ri karhi hi ya eminhlanganweni naswona a hi sala hi ri karhi hi pandza hi nhloko hikuva a hi nga xi twi kahle Xipaniya. Kambe leswi swi vonaka onge hi le ku sunguleni ka vutomi bya hina nakambe!” Juan la nga ni malembe ya 60 u hete malembe ya nhungu a ri karhi a dyondza ni ku ya eminhlanganweni ya Xipaniya ni nsati wakwe ku katsa ni n’wana wa yena handle ko endla nhluvuko. Kutani u sungule ku dyondza Bibele hi Xinahuatl. Ku nga si hela ni lembe, u ve Mbhoni leyi khuvuriweke!

Hilaha mintokoto leyi yi kombisaka hakona, vanhu vo tala va sungule ku dyondzeriwa Bibele hi Xipaniya, kambe tinhlamuselo ta yona a va nga ti twisisi hi ku helela. Ku va ni minhlangano, tinhlengeletano ni tibuku hi ririmi ra vona swi va pfunile leswaku va amukela tidyondzo ta Bibele ni ku twisisa vutihlamuleri bya vona bya Vukreste.

Ku Hlula Swihinga

Vanhu lava vulavulaka Xinahuatl va endle nhluvuko hi tlhelo ra moya va ri karhi va langutana ni swihinga. Hi xikombiso, a va sindzisiwa ku hlanganyela eka minkhuvo ya vukhongeri. Le San Agustín Oapan, Timbhoni ta Yehovha a ti nga pfumeleriwi ku chumayela hi yindlu ni yindlu. A ku chaviwa leswaku ti ta endla vanhu va tshika ku humesa mali leswaku va seketela minkhuvo. Loko Florencio ni ntlawa wutsongo wa Timbhoni ta kwalaho lowu vulavulaka Xinahuatl va ri karhi va chumayela, vanharhu va vona va khomiwile. Endzhaku ka timinete ta 20, ntshungu wu hlengeletanile leswaku wu ta teka xiboho xa leswaku wu ta endla yini ha vona.

Florencio u ri: “A va lava ku hi dlaya hi nkarhi wolowo. Van’wana a va vula leswaku hi tsimbiwa kutani hi hoxiwa enambyeni hi nwela! Hi hete vusiku hinkwabyo hi ri ekhotsweni. Siku leri landzelaka, Mbhoni-kulorhi leyi a yi ri gqweta ni vamakwerhu van’wana vambirhi va tile leswaku va ta hi pfuna. Kutani na vona va pfaleriwe ekhotsweni. Eku heteleleni, valawuri va hi ntshunxile hi xikongomelo xa leswaku hi suka edorobeni.” Ku nga khathariseki leswi hi langutaneke na swona, vandlha ri kurile endzhakunyana ka lembe ri va ni Timbhoni leti khuvuriweke ta 17 ni vanhu va kwalomu ka 50 lava a va ta eminhlanganweni.

Endhawini ya vanhu lava vulavulaka Xinahuatl ya le Coapala, Alberto, la nga Mbhoni ya Yehovha, u rhambiwile leswaku a ta hlanganyela eka nkhuvo wa kwalaho. U arile kutani a pfaleriwa ekhotsweni. Ku vitaniwe khorho naswona van’wana va huwelerile va vula leswaku a hayekiwa emhandzini leswaku ku chavisiwa un’wana ni un’wana loyi a tsakela ku joyina vukhongeri byakwe kutani a tshika ndhavuko wa le ndhawini ya kwalaho. Timbhoni tin’wana ti ringete ku n’wi humesa, kambe na tona ti pfaleriwile. Endzhaku ka loko nkhuvo lowu a wu teka vhiki wu herile, hinkwavo va ntshunxiwile. Loko nkaneto wu ri karhi wu ya emahlweni, a swi fanela ku lava mpfuno eka vatirhela-mfumo lava tlakukeke naswona ku humesiwe xileriso xo herisa nxaniso. Lexi tsakisaka, endzhakunyana mukaneti lonkulu u amukele tidyondzo ta Bibele kutani a khuvuriwa. Sweswi edorobeni rero ku ni vandlha.

Ku Lunghekela Ntshovelo

Leswi Timbhoni to tala ti vonaka ku andza ensin’wini ya Xinahuatl, ti le ku dyondzeni ka ririmi leri, hambileswi ku ri dyondza swi tikaka. Vanhu lava vulavulaka Xinahuatl i vanhu va tingana swinene lava chavaka ku vulavula ririmi ra vona hikwalaho ka ndlela leyi va khomiweke ha yona. Nakambe ri vulavuriwa hi tindlela to hambana.

Sonia, mutirheli wa nkarhi hinkwawo, u hlamusela leswi n’wi susumeteleke ku dyondza Xinahuatl. Sonia u ri: “Eka mpfhuka lowu tekaka tiawara ta kwalomu ka timbirhi ku suka ekaya ra mina, ku ni kwalomu ka 6 000 wa vatirhi lava vulavulaka Xinahuatl lava humaka ematikweni mambe lava tshamaka etindhawini leti pfariweke ni ku tlhela ti rindziwa hi varindzi. Vanhu va kona va le khombyeni naswona va khomisiwa tingana. Xiyimo xa vona xi endla leswaku ndzi va ni gome swinene hikuva vanhu lava vulavulaka Xinahuatl va tshame va va vanhu lava tinyungubyisaka hi ndhavuko wa vona. Hi va chumayele hi Xipaniya ku ringana malembe ya 20 kambe a va nga swi twisisi naswona a va nga tsakeli. Hambiswiritano, loko ndzi dyondza marito ma nga ri mangani ya ririmi ra vona, leswi swi ndzi nyike nkarhi wo vulavula na vona. Va ndzi rhendzerile leswaku va ta ndzi yingisela. Ndzi kombele ku dyondzisa un’wana wa vavasati va kwalaho ku hlaya ni ku tsala loko a ta ndzi dyondzisa Xinahuatl. Sweswi endhawini yoleyo hinkwavo va ndzi tiva tanihi wansati loyi a vulavulaka Xinahuatl. Ndzi titeka onge ndzi murhumiwa etikweni ra rikwavo.” Namuntlha, ku ni vandlha ra ririmi ra Xinahuatl endhawini yoleyo.

Maricela, la nga mutirheli un’wana wa nkarhi hinkwawo, u le ku endleni ka matshalatshala yo dyondza Xinahuatl. Eku sunguleni, u fambisele Félix la nga ni malembe ya 70 dyondzo ya Bibele hi Xipaniya. Loko a ri karhi a dyondza Xinahuatl, Maricela u sungule ku n’wi hlamusela swilo hi ririmi rakwe. Leswi swi ve ni vuyelo lebyinene. U khumbekile loko Félix a n’wi vutisa a ku: “Xana Yehovha wa ndzi twa loko ndzi vulavula na yena hi Xinahuatl?” Félix a tsakile loko a dyondza leswaku Yehovha u twa tindzimi hinkwato. Nkarhi na nkarhi Félix u ya eminhlanganweni hambileswi a faneleke a famba awara na hafu naswona sweswi u khuvuriwile. Maricela u ri: “Ndzi tsakile ku tirhisana ni tintsumi leti nga ni mahungu lamanene yo ma vula eka vanhu hinkwavo!”—Nhlavutelo 14:6, 7.

Hakunene nsimu ya vanhu lava vulavulaka Xinahuatl yi “basile leswaku [yi] tshoveriwa.” (Yohane 4:35) Hi khongelela leswaku Yehovha Xikwembu a hambeta a rhamba vanhu lava humaka eka matiko hinkwawo, ku katsa ni Vaaztec vo lulama va manguva lawa leswaku va ya entshaveni yakwe leswaku va ta dyondzisiwa tindlela takwe.—Esaya 2:2, 3.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 13]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

DOROBA RA MEXICO

NHLAYO YA VAAKI VA VAAZTEC HI KU YA HI TIKO

150 000

ETINDHAWINI LETI VA NGA EHANSI KA 1 000