Khombo Ra Vukanganyisi Bya Hulumendhe

Vukanganyisi bya hulumendhe byi hlamuseriwa tanihi ku tirhisa vulawuri hi ndlela yo biha leswaku u tivuyerisa. Sweswo se i khale swi ri kona. Hi xikombiso, Bibele yi vulavula hi nawu lowu nga pfumelelaniki ni xifumbarheriso eka timhaka ta nawu, leswi kombisaka leswaku mukhuva lowu a wu tiveka ngopfu eka malembe yo tlula 3 500 lama hundzeke. (Eksoda 23:8) I ntiyiso leswaku vukanganyisi a ko va ntsena ku amukela xifumbarheriso. Minkarhi yin’wana vatirhela-mfumo lava nga ni vukanganyisi va yiva nhundzu, va tirhisa vulawuri bya vona eka mintirho leyi va nga pfumeleriwangiki ku yi endla kumbe va yiva mali. Va nga ha tlhela va tirhisa xikhundlha xa vona hi ndlela leyi nga riki yinene leswaku ku pfuneka vanghana ni maxaka ya vona.

I ntiyiso leswaku vukanganyisi byi kona eka tinhlengeletano tin’wana ta vanhu kambe swi tikomba onge vukanganyisi bya hulumendhe byi nyanyile. Nkambisiso lowu vuriwaka Global Corruption Barometer wa 2013, lowu kandziyisiweke hi Transparency International, wu vike leswaku vanhu emisaveni hinkwayo va tshemba leswaku tindzawulo ta ntlhanu leti nga ni vukanganyisi ngopfu, i mavandlha ya tipolitiki, maphorisa, vatirhela-mfumo, hulumendhe ni vaavanyisi va le tihubyeni. Xiya swiviko swin’wana leswi vulavulaka hi xiphiqo lexi.

• AFRIKA: Hi 2013, eAfrika Dzonga vatirhela-mfumo va 22 000 va voniwe nandzu hikwalaho ka swiendlo swa vukanganyisi.

• MATIKO YA AMERIKA: Hi 2012, eBrazil ku khomiwe vanhu va 25 hikwalaho ko tirhisa mali ya tiko ku xava vanhu leswaku va va seketela eka swa politiki. Eka vanhu volavo a ku ri ni khale ka loyi a a ri murhangeri wa vatirhi, ku nga munhu loyi a nga exikhundlheni lexi tlakukeke etikweni.

• ASIA: Hi 1995 eSeoul le Korea Dzonga, ku fe vanhu va 502 loko ku hindzimuka muako. Valavisisi va kume leswaku vatirhela-mfumo va doroba va nyikiwe xifumbarheriso leswaku va pfumelela van’watikontraka ku tirhisa khonkhireti ya xiyimo xa le hansi ni ku tlula milawu ya vuhlayiseki.

• YUROPA: Cecilia Malmström la nga Khomixinara ya Ndzawulo ya le Yuropa ya Timhaka ta Xikaya u vula leswaku “ku andza ka xiphiqo [xa vukanganyisi eYuropa] ka hlamarisa.” U tlhele a vula leswaku, “ku tiyimisela ka van’watipolitiki ku herisa vukanganyisi a ku tikombi.”

Vukanganyisi bya hulumendhe byi mile timitsu. Profesa Susan Rose-Ackerman la nga mutivi wa timhaka ta ku pfumala vukanganyisi, u vule leswaku, ku va ku herisiwa xiphiqo lexi, “ku fanele ku rhanga ku cinca ndlela leyi mfumo wu fambisaka ha yona mabindzu.” Swi nga ha tikomba ku nga ri na ntshembo eku lulamiseni ka xiphiqo lexi kambe Bibele ya hi tiyisekisa leswaku ku cinca ku ta va kona.