Ndzima 33

Ku Avanyisa Nghwavava Leyikulu

Xivono 11—Nhlavutelo 17:1-18

Nhloko-mhaka: Babilona Lonkulu u khandziya xivandzana xa ribungu lexi eku heteleleni xi n’wi jikelaka, xi n’wi dlaya

Nkarhi wa ku hetiseka: Ku sukela hi 1919 ku fika eka nhlomulo lowukulu

1. Xana yin’wana ya tintsumi leti ta nkombo yi n’wi kombe yini Yohane?

VUKARHI lebyi faneleke bya Yehovha lebyi tateke minkambana ya nkombo byi fanele byi chuluriwa byi kala byi hela! Loko ntsumi ya vutsevu yi chulula nkambana wa yona laha muti wa Babilona wa khale a wu ri kona, a swi ku fanekisela kahle ku xanisiwa ka Babilona Lonkulu tanihi leswi swiendlakalo swi tshinelelaka swinene enyimpini yo hetelela ya Armagedoni. (Nhlavutelo 16:1, 12, 16) Kumbexana ntsumi leyi hi yona leyi sweswi yi paluxaka xivangelo xa Yehovha xo tisa ku avanyisa ka yena ko lulama ni ndlela leyi a ku tisaka ha yona. Yohane u hlamarile swinene loko a vona ni ku twa leswi landzelelaka: “Kutani yin’wana ya tintsumi ta nkombo leti a ti tamele minkambana ya nkombo yi fika yi vulavula na mina, yi ku: ‘Tana, ndzi ta ku komba ku avanyisiwa ka nghwavava leyikulu leyi tshameke ematini yo tala, leyi tihosi ta misava ti endleke vumbhisa na yona, kasi lava tshamaka emisaveni va dakwisiwe hi vhinyo ya vumbhisa bya yona.’”—Nhlavutelo 17:1, 2.

2. Hi byihi vumbhoni lebyi kombisaka leswaku “nghwavava leyikulu” (a) a hi mfumo wa khale wa Rhoma? (b) a hi van’wamabindzu lavakulu? (c) i vandla ra vukhongeri lebyi nga kona?

² “Nghwavava leyikulu”! Ha yini ku tirhisiwa vito leri chavisaka swonghasi? Nghwavava leyi i mani? Van’wana va ri yi yimela mfumo wa khale wa Rhoma. Kambe mfumo wa Rhoma a wu ri wa politiki. Nghwavava leyi yi endla vumbhisa ni tihosi ta misava naswona leswi swi fanele swi katsa ni tihosi ta mfumo wa Rhoma. Nakambe ku vuriwa leswaku “tihosi ta misava” ti rila ku fa ka yona loko se yi lovisiwile. Hikwalaho, a yi nge vi wona mfumo wa swa politiki. (Nhlavutelo 18:9, 10) Ku tlhandlekela kwalaho, leswi ni van’wamabindzu va misava va rilaka ku fa ka yona, swi le rivaleni leswaku a yi yimeli vona van’wamabindzu lavakulu. (Nhlavutelo 18:15, 16) Kambe, loko hi hlaya hi kuma leswaku ‘matiko hinkwawo ma xisiwile hi swiendlo swa yona swa vungoma.’ (Nhlavutelo 18:23) Leswi swi endla swi va erivaleni leswaku nghwavava leyi leyikulu ku fanele ku ri vandla ra vukhongeri lebyi nga kona emisaveni hinkwayo.

3. (a) Ha yini nghwavava leyikulu yi fanekisela nchumu lowukulu swinene ku tlula Kereke ya Rhoma Khatoliki kumbe wo tlula tikereke hinkwato ta Vujagana? (b) Hi tihi tidyondzo ta le Babilona leti kumekaka eka vukhongeri byo tala bya le Vuxeni swin’we ni le ka mimpambukwa ya Vujagana? (c) Xana khadinali John Henry Newman wa kereke ya Rhoma Khatoliki, u ri yini malunghana ni ndzhombo wa tidyondzo, minkhuvo ni swiendlo swo tala swa Vujagana? (Vona nhlamuselo ya le hansi.)

³ Hi rihi vandla ra kona? Xana i Kereke ya Rhoma Khatoliki hilaha van’wana va vulaka hakona? Kumbe i vukhongeri hinkwabyo bya Vujagana? Doo, vandla leri ri fanele ri ri rikulu ku tlula mavandla lawa loko ri ta swi kota ku hambukisa matiko hinkwawo. Kahle-kahle nghwavava leyi i vukhongeri hinkwabyo bya mavunwa lebyi nga kona emisaveni. Leswaku nghwavava leyi yi huma eBabilona, swi vonaka hi leswi tidyondzo to tala ta le Babilona ni mikhuva ya kona, swi kumekaka eka vukhongeri hinkwabyo bya misava. Hi xikombiso, dyondzo ya leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi, ya ku xanisiwa etiheleni ni ya swikwembu swa vunharhu-un’we ta kumeka eka vukhongeri byo tala bya le Vuxeni swin’we ni le ka mimpambukwa ya Vujagana. Vukhongeri bya mavunwa lebyi tumbulukeke le mutini wa khale wa Babilona, eka malembe ya 4 000 lama hundzeke, se i byikulu swinene namuntlha lerova swa fanela loko byi vitaniwa Babilona Lonkulu.a Kambe, ha yini byi vitaniwa hi vito ro biha swonghasi, leri nge “nghwavava leyikulu”?

4. (a) Xana Israyele wa khale u endle vuoswi hi tindlela tihi? (b) Xana Babilona Lonkulu u endle vuoswi hi ndlela yihi lexi xiyekaka?

⁴ Mfumo wa Babilona (kumbe Babele, leswi vulaka “Mpfilumpfilu”) wu ve ni matimba swinene hi nkarhi wa ku fuma ka Nebukadnetsara. A ku ri mfumo lowu hlanganisaka politiki ni vukhongeri naswona a wu ri ni titempele ni swiyindlwana swo khongelela eka swona swo tlula gidi. Vaprista va kona a va nyikiwe matimba lamakulu swinene. Hambileswi se ku hundzeke nkarhi wo leha mfumo wa Babilona wu herile, vandla ra vukhongeri ra Babilona Lonkulu ra ha ri kona, naswona ra ha ya emahlweni ri kucetela ni ku nghenelela eka timhaka ta politiki ku fana ni mfumo wa khale wa Babilona. Kambe xana Xikwembu xa pfumela leswaku vukhongeri byi nghenelela etimhakeni ta politiki? EMatsalweni ya Xiheveru, ku vuriwa leswaku Israyele a endla vunghwavava loko a katseka eka vugandzeri bya mavunwa ni loko a endla xinghana ni matiko ematshan’weni yo tshemba Yehovha. (Yeremiya 3:6, 8, 9; Ezekiyele 16:28-30) Babilona Lonkulu na yena wa oswa. Lexi xiyekaka, u endle hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a kota ku kucetela ni ku lawula tihosi ta misava.—1 Timotiya 4:1.

5. (a) I yini leswi vafundhisi va vujagana va swi hisekelaka? (b) Xana ku rhandza ndhuma swi hambana njhani hi ku helela ni marito ya Yesu Kreste?

⁵ Namuntlha, varhangeri va vukhongeri va tshama va ri karhi va lwela ku kuma swikhundlha leswi tlakukeke eka hulumendhe, kasi ematikweni man’wana va nghenile etimhakeni ta hulumendhe naswona i swirho swa khabinete. Hi 1988, vafundhisi vambirhi va Maprotestente lava dumeke va nghenele mphikizano wo lava ku va presidente le United States. Varhangeri va Babilona Lonkulu va swi lava ngopfu ku voniwa hi vanhu; swifaniso swa vona a swi heli eka maphepha-hungu, tanihi leswi va tshamaka va ri ekusuhi ni swirho swa mfumo leswi dumeke. Ku hambana na vona, Yesu yena a a nga swi lavi ku katseka etimhakeni ta politiki naswona u vule leswi malunghana ni vadyondzisiwa va yena: “Vona a hi xiphemu xa misava, tanihi leswi mina ndzi nga riki xiphemu xa misava.”—Yohane 6:15; 17:16; Matewu 4:8-10; vona nakambe Yakobo 4:4.

‘Vunghwavava’ Bya Manguva Lawa

6, 7. (a) Xana swi tise ku yini leswaku Vandla ra Hitler ra Manazi ri fuma tiko ra Jarimani? (b) Xana ntwanano lowu muti wa Vatican wu wu endleke ni mfumo wa Jarimani ra Manazi wu n’wi pfune njhani Hitler eka matshalatshala ya yena yo fuma misava?

⁶ Hi ku tihlanganisa ka yona ni van’watipolitiki, nghwavava leyi leyikulu yi endle leswaku vanhu va weriwa hi makhombo yo tala. Hi xikombiso, anakanya hi swiyimo leswi endleke leswaku Hitler a kuma vuhosi bya le Jarimani—i timhaka to nyenyetsa leti vanhu van’wana va navelaka onge ti nga susiwa eka tibuku ta matimu. Hi May 1924 Vandla ra Manazi a ri ri ni switulu swa 32 ePalamendhe ya le Jarimani. Hi May 1928 se a swi hungutekile ku sala switulu swa 12 ntsena. Kambe Ku Hohloka Lokukulu ka Ikhonomi ku hlasele misava hi 1930; endzhaku ka khombo leri, Manazi ma hlamarise vanhu hi ku kuma switulu swa 230 eka switulu swa 608 leswi a swi ri kona eka nhlawulo wa le Jarimani wa July 1932. Endzhakunyana ka leswi, Franz von Papen khale ka khanselara loyi a nyikiweke xidlodlo hi Mupapa hikwalaho ka mintirho ya yena leyinene, u sungule ku pfuna Manazi. Hi ku ya hi van’wamatimu, von Papen a a ehleketa leswaku ku ta va ni Mfumo wuntshwa wo Kwetsima wa Rhoma. Leswi a tsandzekeke ku tiendlela vito loko a ha ri khanselara, sweswi a a ringeta ku tlhela a kuma xikhundlha hi ku tirhisa Manazi. Loko ku fika January ya 1933 se a a kume nseketelo eka van’wamabindzu lavakulu naswona u tirhise mano leswaku a endla Hitler a va mufumi wa tiko ra Jarimani hi January 30, 1933. Yena u vekiwe ku va xandla xa mufumi naswona u tirhisiwe swinene hi Hitler leswaku a kuma nseketelo wa Makhatoliki man’wana ya le Jarimani. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi ntsena Hitler a ri mufumi, u cince mfumo wo sungula, a teka magidi-gidi ya varhangeri lava nga pfumelelaniki na yena, a va yisa etikampeni ta nxaniso kutani a sungula tsima ro xanisa Vayuda.

⁷ Leswaku muti wa vapapa wa Vatican wa wu seketela mfumo lowu wuntshwa wa Manazi, swi vonake kahle hi July 20, 1933 loko Khadinali Pacelli (loyi endzhaku a veke Mupapa Pius wa vu-12) a sayina ntwanano le Rhoma exikarhi ka muti wa Vatican ni mfumo wa Jarimani ra Manazi. Von Papen u sayine maphepha lawa tanihi muyimeri wa Hitler, hiloko hi nkarhi wolowo Pacelli a xixima von Papen hi ku n’wi nyika xidlodlo xa xiyimo xa le henhla lexi vitaniwaka Grand Cross of the Order of Pius.b Tibor Koeves ebukwini yakwe leyi nge Satan in Top Hat, u vule leswi loko a tsala hi mhaka leyi: “Ntwanano lowu wu endle leswaku swilo swi n’wi fambela kahle Hitler. U kume nseketelo lowu a a nga si tshamaka a wu kuma eka van’wana, naswona a wu huma eka vanhu lava xiximekaka.” Ku amukela ntwanano lowu a swi vula leswaku muti wa Vatican wu fanele wu tshika ku seketela Vandla ra Catholic Center ra le Jarimani, hi ndlela yoleyo ku seketeriwa vonelo ra Hitler ra leswaku “mfumo hinkwawo” wu va ni vandla rin’we.c Ku engetela kwalaho, xiyenge 14 xa ntwanano lowu xi te: “Ku vekiwa ka vabixopo lavakulu, vabixopo lavatsongo ni van’wana swi ta endliwa ntsena loko mufumi wa xifundzha, la vekiwaka hi Mfumo, a tiyisekile leswaku ku vekiwa ka vona ku pfumelelana ni swilaveko hinkwaswo swa politiki.” Loko ku hela lembe ra 1933 (leri Mupapa Pius wa vu-11 a vuleke leswaku i “Lembe ro Kwetsima”), nseketelo wo huma emutini wa Vatican wu endle leswaku Hitler a humelela swinene eka matshalatshala ya yena yo fuma misava.

8, 9. (a) Xana muti wa Vatican swin’we ni Kereke ya Khatoliki ni vafundhisi va yona va endlise ku yini loko Manazi ma khoma vanhu hi tihanyi? (b) Hi wahi marito lama vuriweke hi vabixopo va Khatoliki va le Jarimani loko ku sungula Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava? (c) Xana vuxaka bya vukhongeri ni mfumo byi vange yini?

⁸ Hambileswi vaprista ni tinani ti nga ri tingani ti soleke tihanyi ta Hitler—naswona ti dyeke naxo hikwalaho ka sweswo—muti wa Vatican, Kereke ya Khatoliki swin’we ni vafundhisi va yona va ntsandza-vahlayi, va ti seketerile tihanyi ta Manazi hi ku kongoma kumbe hi tindlela leti nga kongomangiki, hikuva a va teka Manazi ma ri wona ma nga sivelaka ku andza ka Vukhomunisi emisaveni. Mupapa Pius wa vu-12 u tshame ehansi a tiketla le mutini wa Vatican, a tshika Vayuda, Timbhoni ta Yehovha ni van’wana va xanisiwa, a nga vuli nchumu. Swa hlekisa ku xiya leswaku loko Mupapa John Paul wa Vumbirhi a endzela le Jarimani hi May 1987, u fike a nkhensa muprista un’we loyi a nga yima a tiya a nga byi seketeli Vunazi. Xana magidi-gidi ya vafundhisi lavan’wana va le Jarimani a va endla yini hi nkarhi wa ku fuma ka Hitler ka tihanyi? Papila leri yaka eka vafundhisi leri tsariweke hi vabixopo va kereke ya Khatoliki le Jarimani hi September 1939, loko ku tlhekeka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ri hlamula xivutiso lexi. Xiphemu xa rona xi ri: “Enkarhini lowu wo tika hi kombela masocha ya hina hinkwawo lama nga Makhatoliki leswaku ma endla ntirho wa wona, ma yingisa Mufumi wa Jarimani naswona ma lunghekela ku nyikela hi vutomi bya wona hinkwabyo. Hi kombela Vapfumeri hinkwavo va khongela swinene leswaku Voko ra Xikwembu ri kongomisa timhaka leswaku hi ta hlula enyimpini leyi.”

⁹ Marito lawa ya kereke ya Khatoliki lama vekiweke hi vutlhari ma byi kombisa kahle vunghwavava lebyi vukhongeri byi katsekeke eka byona eka malembe ya 4 000 lama hundzeke, byi tiendlela vuxaka ni Mimfumo leswaku byi ta kuma matimba ni mpfuno wun’wana. Vuxaka lebyi bya vukhongeri ni mfumo byi vange tinyimpi, minxaniso ni mahlomulo yo tala. I mhaka leyi faneleke yi tsakisa vanhu ku tiva leswaku Yehovha u ta avanyisa nghwavava leyi leyikulu ku nga ri khale. Onge yi nga avanyisiwa hi ku hatlisa!

Ku Tshama eHenhla Ka Mati Yo Tala

10. Xana ‘mati yo tala’ lawa Babilona Lonkulu a tshembeke wona leswaku ma ta n’wi sirhelela i yini naswona ku endlaka yini hi wona?

¹⁰ Babilona wa khale a a tshame ehenhla ka mati yo tala—ku nga Nambu wa Yufrata ni migerho yin’wana yo tala. Mati lawa a ma ri xisirhelelo eka yena naswona a ma tisa bindzu leri a ri tisa rifuwo kukondza mati lawa ma phya hi vusiku byin’we. (Yeremiya 50:38; 51:9, 12, 13) Babilona Lonkulu na yena u lava nsirhelelo ni rifuwo “ematini yo tala.” Mati lawa yo fanekisela i “vanhu ni mintshungu ni matiko ni tindzimi,” leswi vulaka vanhu hinkwavo va magidi ya timiliyoni lava va lawuriwaka hi yena ni lava a kumaka nseketelo wa timali eka vona. Kambe mati lawa ma karhi ma phya kumbe a ma ha n’wi seketeli kahle.— Nhlavutelo 17:15; ringanisa na Pisalema 18:4; Esaya 8:7.

11. (a) Xana muti wa khale wa Babilona wu ‘endle misava hinkwayo yi dakwa’ hi ndlela yihi? (b) Xana Babilona Lonkulu u ‘endle misava hinkwayo yi dakwa’ hi ndlela yihi?

¹¹ Ku engetela kwalaho, muti wa khale wa Babilona a wu vuriwa “xinwelo xa nsuku evokweni ra Yehovha, u dakwise misava hinkwayo.” (Yeremiya 51:7) Muti wa khale wa Babilona wu endle matiko ma vona ku hetiseka ka marito ya vukarhi bya Yehovha, loko a ma hlula etinyimpini, a ma endla ma tsana ku fana ni vanhu lava pyopyiweke. Hi ndlela yoleyo muti lowu a wu tirhisiwa hi Yehovha. Hilaha ku fanaka, Babilona Lonkulu na yena u hlule matiko lerova a kala a va mfumo wa misava hinkwayo. Kambe a nga tirhisiwi hi xona Xikwembu nikatsongo. Kambe, u tirhela ‘tihosi ta misava’ leti a osweke na tona hi tlhelo ra moya. U tsakisa tihosi leti hi ku tirhisa tidyondzo takwe ta mavunwa ni mikhuva leyi endlaka vanhu mahlonga leswaku ‘lava akeke emisaveni,’ va tshama va ri lava tsaneke ku fana ni vanhu lava pyopyiweke, va yingisa vafumi va vona kambe swi nga humi embilwini.

12. (a) Xana xiyenge xa Babilona Lonkulu le Japani xi ve ni nandzu wa ku halata ngati yo tala hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi ndlela yihi? (b) Xana “mati” lama seketelaka Babilona Lonkulu ma hunguteke njhani eJapani naswona vuyelo byi ve byihi?

¹² Japani ra Mashinto i xikombiso lexinene xa mhaka leyi. Socha ra le Japani leri leteriweke ku va ni xivindzi xa nghala, a ri swi teka ku ri lunghelo lerikulu ku fela mufumi—ku nga xikwembu lexikulu xa Mashinto. Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, masocha ya le Japani ya kwalomu ka 1 500 000 ma file enyimpini; yo tala ya wona a ma swi teka ku ri vutoya ku pfumela ku hluriwa enyimpini. Kambe endzhaku ka ku hluriwa ka tiko ra Japani, Mufumi Hirohito u boheke ku pfumela leswaku a nga ha ri na yona mfanelo ya ku va xikwembu. Leswi swi endle leswaku “mati” yo tala lama seketelaka Vushinto, lebyi nga xiyenge xa Babilona Lonkulu, ma hunguteka—kambe sweswo swi endleke endzhaku ka loko Vushinto byi pfumelele ku halatiwa lokukulu ka ngati enyimpini ya le Pacific! Ku hunguteka loku ka matimba ya Vushinto ku pfule ni ndlela emalembeni ya sweswinyana ya leswaku Majapani ya 200 000, lawa vunyingi bya wona a ma ri Mashinto ni Mabudha, ma tinyiketela ni ku khuvuriwa tanihi malandza ya Yehovha, Hosi Leyikulu.

Nghwavava Yi Khandziye Xivandzana

13. Hi xihi xivono lexi Yohane a xi voneke loko ntsumi yi n’wi teka hi matimba ya moya yi n’wi yisa emananga?

¹³ Hi swihi swin’wana leswi vuprofeta byi swi vulaka malunghana ni nghwavava leyi leyikulu ni vumundzuku bya yona? Leswi Yohane a yeke emahlweni a swi vula swi hi komba xivono xin’wana lexi twisisekaka, u te: “Kavaloko [ntsumi] yi ndzi teka hi matimba ya moya yi ndzi yisa emananga. Kutani ndzi vona wansati a khandziye xivandzana xa muvala wa ribungu lexi teleke mavito lama sandzaka, lexi a xi ri ni tinhloko ta nkombo ni timhondzo ta khume.”—Nhlavutelo 17:3.

14. Ha yini a swi fanerile leswaku Yohane a tekiwa a yisiwa emananga?

¹⁴ Ha yini Yohane a tekiwe a yisiwa emananga? Marito man’wana lama vuriweke enkarhini lowu hundzeke, ya ku avanyisiwa ka muti wa khale wa Babilona, ma vule leswaku a ku ta ‘avanyisiwa mananga ya le lwandle.’ (Esaya 21:1, 9) Leswi a swi ri xilemukiso xa leswaku hambileswi muti wa khale wa Babilona a wu sirheleriwe hi mati, a wu ta hundzuka marhumbi lama nga hava vaaki. Kutani ke, swa twala leswi Yohane a tekiwaka exivonweni xakwe a yisiwa emananga leswaku a ya vona leswi Babilona Lonkulu a weriwaka hi swona. Na yena u ta va marhumbi. (Nhlavutelo 18:19, 22, 23) Kambe Yohane u hlamarile loko a vona leswi endlekaka kwalaho. Nghwavava leyi a yi nga ri yoxe! A yi tshame ehenhla ka xivandzana xo chavisa swinene!

15. Hi kwihi ku hambana loku nga kona exikarhi ka xivandzana xa le ka Nhlavutelo 13:1 ni lexi nga eka Nhlavutelo 17:3?

¹⁵ Xivandzana lexi xi ni tinhloko ta nkombo ni timhondzo ta khume. Xana xa fana ni xivandzana lexi Yohane a xi voneke eku sunguleni, lexi na xona xi nga ni tinhloko ta nkombo ni timhondzo ta khume? (Nhlavutelo 13:1) Doo, swi hambanilenyana. Xivandzana lexi i xa ribungu naswona a xi na swidlodlo kasi lexiya xo sungula a xi ri ni swidlodlo. Ematshan’weni yo va ni mavito lama sandzaka etinhlokweni ta xona ta nkombo ntsena, lexi xona xi ‘tele hi mavito lama sandzaka.’ Kambe, ku fanele ku ri ni vuxaka exikarhi ka xivandzana lexi lexintshwa ni lexiya xo sungula; phela swi yelana swinene ngopfu lerova leyi a hi mhaka ya xiwelo.

16. Xana xivandzana xa ribungu i yini naswona ku vuriwe leswaku xikongomelo xa xona i yini?

¹⁶ Kutani ke, xivandzana lexi lexintshwa xa ribungu i yini? Ku fanele ku ri xifaniso xa xivandzana lexi xi simekiweke hi ku seketeriwa hi xivandzana xa Anglo-Amerika lexi nga ni timhondzo timbirhi ku fana ni xinyimpfana. Endzhaku ka loko ku endliwe xifaniso lexi, xivandzana xa timhondzo timbirhi xi pfumeleriwe leswaku xi nghenisa ku hefemula eka xifaniso lexi xa xivandzana. (Nhlavutelo 13:14, 15) Sweswi Yohane se u vona xifaniso lexi hanyaka ni lexi hefemulaka. Xi yimela Ntwanano wa Matiko lowu xivandzana xa timhondzo timbirhi xi wu simekeke hi 1920. Presidente Wilson wa le United States u vule leswaku Ntwanano lowu wa Matiko “wu ta va xisekelo xa ku tisa vululami eka vanhu hinkwavo naswona wu ta herisa nxungeto wa nyimpi hi ku helela.” Loko wu pfuxiwa eku feni endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, se wu ri Nhlangano wa Matiko, xikongomelo xa wona lexi tsariweke ehansi a ku ri “leswaku ku tshama ku ri ni ku rhula ni nsirheleleko emisaveni hinkwayo.”

17. (a) Xana xivandzana xa ribungu xo fanekisela xi tele hi mavito lama sandzaka hi ndlela yihi? (b) Xana i mani la khandziyeke xivandzana lexi xa ribungu? (c) Xana vukhongeri bya le Babilona byi tihlanganise njhani ni Ntwanano wa Matiko ni mutlhandlami wa wona ku sukela khale?

¹⁷ Xana xivandzana lexi xo fanekisela xi tele hi mavito yo sandza hi ndlela yihi? Hi leswi vanhu va simekeke xifaniso lexi lexi hlanganisaka matiko yo tala leswaku xi siva Mfumo wa Xikwembu—leswaku xi endla leswi Xikwembu xi vulaka leswaku swi ta endliwa ntsena hi Mfumo wa xona. (Daniyele 2:44; Matewu 12:18, 21) Kambe lexi hlamarisaka eka xivono lexi xa Yohane, hi leswi Babilona Lonkulu a khandziyeke xivandzana lexi xa ribungu. Hilaha vuprofeta lebyi byi kombisaka hakona, vukhongeri bya le Babilona, ngopfu-ngopfu bya Vujagana, byi tihlanganise ni Ntwanano wa Matiko ni mutlhandlami wa wona. Khale hi December 18, 1918, vandlha leri a ri tiviwa tanihi National Council of the Churches of Christ ra le Amerika, ri amukele xiboho lexi xiphemu xa kona xi hlayekisaka xileswi: “Ntwanano wo tano a hi xitirho xa politiki ntsena; kambe i Mfumo wa Xikwembu emisaveni lowu tikombisaka hi xivumbeko xa politiki. . . . Kereke yi fanele yi katekisa Ntwanano lowu wa Matiko handle ka sweswo a wu nge swi koti ku ya emahlweni. . . . Ntwanano wa Matiko wu fambisana ni Evhangeli. Ku fana ni Evhangeli, xikongomelo xa wona i ‘ku tisa ku rhula ni ntshamiseko emisaveni.’”

18. Xana vafundhisi va Vujagana va swi kombise njhani leswaku va wu seketela Ntwanano wa Matiko?

¹⁸ Hi January 2, 1919, phepha-hungu leri nge San Francisco Chronicle a ri ri ni nhloko-mhaka leyi nge: “Mupapa U Kombela Leswaku Vanhu Va Amukela Ntwanano Wa Matiko Wa Wilson.” Hi October 16, 1919, ku yisiwe xikombelo lexi sayiniweke hi vafundhisi va 14 450 eka Huvo ya Milawu ya le United States, ku komberiwa huvo yoleyo “leswaku yi teka ntwanano wa ku rhula wa le Paris yi wu hlanganisa ni ntwanano wa vandla leri ra ntwanano wa matiko.” Hambileswi Huvo ya Milawu ya le United States yi tsandzekeke ku amukela ntwanano lowu, vafundhisi va Vujagana va ye emahlweni va seketela vandla leri ra Ntwanano wa Matiko. Xana Ntwanano lowu wa Matiko wu khanguriwe njhani? Phepha-hungu ra le Switzerland ra November 15, 1920, ri hlayekisa xileswi: “Nhlangano wo sungula wa ku pfula Ntwanano wa Matiko wu sunguriwe hi awara ya khume-n’we mixo lowu hi ku biwa ka tinsimbhi ta tikereke hinkwato ta le Geneva.”

19. Loko xivandzana xa ribungu xi humelela, xana lava ntlawa wa Yohane va endlise ku yini?

¹⁹ Xana lava ntlawa wa Yohane, ku nga vona va ri voxe emisaveni lava amukeleke Mfumo wa Mesiya hi mandla mambirhi, va hlanganyerile eku loseni ka xivandzana xa ribungu hilaha Vujagana byi endleke hakona? Nikatsongo! Hi Sonto, September 7, 1919, ntsombano wa vanhu va Yehovha le Cedar Point, Ohio, a wu ri ni nkulumo ya le rivaleni leyi nge “Ntshembo Eka Vanhu Lava Karhatekeke.” Hi siku leri landzelaka, phepha-hungu leri nge Star-Journal ra le Sandusky ri vike leswaku J. F. Rutherford loko a vulavula ni vanhu lava laveke ku va 7 000, u “vule leswaku Ntwanano lowu wa Matiko wu ta weriwa hi vukarhi bya Hosi . . . hikwalaho ka leswi vafundhisi—va Khatoliki ni va Protestente—va tiendleke onge va yimela Xikwembu, kambe va tshike kungu ra xona kutani va amukela Ntwanano wa Matiko, va wu ndhundhuzela va vula leswaku i vandla ra politiki leri yimelaka mfumo wa Kreste emisaveni.”

20. Ha yini a ku ri xisandzu leswaku vafundhisi va ndhundhuzela Ntwanano wa Matiko va vula leswaku “i Mfumo wa Xikwembu emisaveni lowu tikombisaka hi xivumbeko xa politiki”?

²⁰ Ku tsandzeka hi ndlela leyi nyumisaka ka Ntwanano wa Matiko a ku fanele ku endle vafundhisi va swi vona leswaku nhlengeletano leyi ya vanhu a hi xiphemu xa Mfumo wa Xikwembu wa laha misaveni. A ku ri xisandzu ku vula tano! Leswi swi endle vanhu va anakanya leswaku Xikwembu xa ma seketela manyala yo chavisa lama endliweke hi Ntwanano lowu. Kambe loko ku ri Xikwembu, ‘ntirho wa xona wu hetisekile.’ Mfumo wa Yehovha wa le tilweni lowu rhangeriwaka hi Kreste hi wona a nga ta wu tirhisa ku tisa ku rhula ni ku endla leswaku ku rhandza ka yena ku endliwa emisaveni ku fana ni le tilweni—ku nga ri mpfangano wa van’watipolitiki lava himpfilitanaka, lava vo tala va vona va nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona.—Deteronoma 32:4; Matewu 6:10.

21. I yini lexi kombisaka leswaku nghwavava leyikulu yi seketela yi tlhela yi xixima mutlhandlami wa Ntwanano wa Matiko, ku nga Nhlangano wa Matiko?

²¹ Ku vuriwa yini hi mutlhandlami wa Ntwanano wa Matiko, ku nga Nhlangano wa Matiko? Ku sukela loko wu simekiwa, wu pfumelele nghwavava leyi yi wu khandziya, yi tirhisana na wona ni ku ringeta ku wu kongomisa. Hi xikombiso, loko wu hlanganisa malembe ya 20 hi June 1965, vayimeri va Kereke ya Rhoma Khatoliki ni va Kereke ya Eastern Orthodox, swin’we ni Maprotestente, Vayuda, Mahindu, Mabudha ni Mamoslem—lava ku vuriwaka leswaku a va yimela vanhu va magidi-mbirhi wa timiliyoni eka vaaki va misava—va hlengeletanile le San Francisco leswaku va tlangela ni ku kombisa ku seketela ni ku xixima ka vona vandla leri ra Nhlangano wa Matiko. Loko Mupapa Paul wa Vutsevu a endzela Nhlangano wa Matiko hi October 1965, u wu hlamusele tanihi “nhlengeletano leyikulu ku tlula hinkwato leti nga kona emisaveni hinkwayo” a tlhela a tlhandlekela a ku: “Vanhu va teka vandla ra Nhlangano wa Matiko ri ri rona ntsena leri nga tisaka ntwanano ni ku rhula.” Mupapa un’wana loyi na yena a nga tshama a endza, ku nga Mupapa John Paul wa Vumbirhi, loko a vulavula eka Nhlangano wa Matiko hi October 1979, u te: “Ndzi navela leswaku Nhlangano wa Matiko wu tshama wu ri wona mukondleteri-nkulu wa ku rhula ni vululami.” Lexi xiyekaka, mupapa a nga vulavulanga swo tala hi Yesu Kreste kumbe Mfumo wa Xikwembu. Loko a endzele le United States hi September 1987, hilaha The New York Times yi vikaka hakona, “John Paul u vulavule ngopfu hi ntirho lowunene wa Nhlangano wa Matiko eku kondleteleni ka . . . ‘vun’we lebyintshwa emisaveni hinkwayo.’”

Vito Leri Nga Xihundla

22. (a) Xana nghwavava yi hlawule ku khandziya xivandzana xa njhani? (b) Xana Yohane u yi hlamusela njhani nghwavava yo fanekisela leyi ku nga Babilona Lonkulu?

²² Ku nga ri khale Yohane u xiye leswaku nghwavava leyi leyikulu yi hlawule ku khandziya xivandzana lexi nga ni khombo. Kambe, u sungule hi ku xiyisisa Babilona Lonkulu hi yexe. U tisasekise hi swilo swo durha, kambe a nga languteki, wa nyenyetsa! “Naswona wansati a a ambale nguvu ya xivunguvungu ni ya ribungu, a a tisasekise hi nsuku ni maribye ya risima ni tiperela, evokweni rakwe a a tamele xinwelo xa nsuku lexi teleke swilo leswi nyenyetsaka ni swilo leswi nga basangiki swa vumbhisa byakwe. Kutani emombyeni wakwe a a tsariwe vito ra xihundla, leri nge: ‘Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa swilo leswi nyenyetsaka swa misava.’ Kavaloko ndzi vona leswaku wansati u dakwe hi ngati ya vakwetsimi ni hi ngati ya timbhoni ta Yesu.”—Nhlavutelo 17:4-6a.

23. Hi rihi vito leri heleleke ra Babilona Lonkulu naswona xana ri vula yini?

²³ Hilaha a ku endliwa hakona emfun’weni wa khale wa Rhoma, nghwavava leyi yi vitaniwa hi vito leri nga emombyeni wa yona.d I vito ro leha: “Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa swilo leswi nyenyetsaka swa misava.” Vito leri i “xihundla,” ri ni nhlamuselo leyi tumbeleke. Kambe nhlamuselo ya rona a yi ta tiviwa hi nkarhi wa Xikwembu lowu faneleke. Kahle-kahle, ntsumi yi nyike Yohane rungula leri eneleke lerova malandza ya Yehovha namuntlha ma swi kota ku twisisa nhlamuselo leyi enteke ya vito leri ro leha. Hi tiva Babilona Lonkulu a ri vukhongeri hinkwabyo bya mavunwa. I “mana wa tinghwavava” hikuva vukhongeri byin’wana ni byin’wana bya mavunwa lebyi nga kona emisaveni, ku katsa ni mimpambukwa ya ntsandza-vahlayi ya Vujagana, yi fana ni vana vakwe va vanhwanyana, lava tekelelaka yena eku endleni ka vunghwavava hi tlhelo ra moya. Nakambe i mana wa “swilo leswi nyenyetsaka” hikwalaho ka leswi a velekeke vana lava nyenyetsaka vo fana ni vugandzeri bya swifaniso swa hava, vungoma, ku hlahluva, vungoma bya tinyeleti, vungoma bya xandla, ku endla magandzelo hi vanhu, vunghwavava bya le tempeleni, vudakwa lebyi endleriwaka ku tsakisa swikwembu swa mavunwa ni mintirho yin’wana yo biha.

24. Ha yini swi fanerile leswaku Babilona Lonkulu a voniwa a ambale “nguvu ya xivunguvungu ni ya ribungu” naswona a “tisasekise hi nsuku ni maribye ya risima ni tiperela”?

²⁴ Babilona Lonkulu u ambale “nguvu ya xivunguvungu ni ya ribungu,” ku nga mivala ya le vuhosini naswona u “tisasekise hi nsuku ni maribye ya risima ni tiperela.” Marito lawa ma faneleka hakunene! Anakanya hi miako hinkwayo leyikulu ni yo saseka, swifaniso swa nxavo wa le henhla ni leswi kalaka swinene swin’we ni nhundzu yin’wana ya vukhongeri, ndhawu swin’we ni mali ya ntsandza-vahlayi leyi vukhongeri bya misava leyi byi yi hlengeleteke. Ku nga khathariseki leswaku hi le mutini wa Vatican, hi le ntsindza wa vachumayeri va le ka TV le United States kumbe emiakweni yo saseka ya vukhongeri bya Mabudha ni le titempele ta le Vuxeni, Babilona Lonkulu u hlengelete rifuwo lerikulu—a tlhela a lahlekeriwa hi rin’wana ra rona minkarhi yin’wana.

25. (a) Xana leswi nga endzeni ka “xinwelo xa nsuku lexi teleke swilo leswi nyenyetsaka” swi fanekisela yini? (b) Xana nghwavava leyi yo fanekisela yi dakwe hi ndlela yihi?

²⁵ Vona leswi nghwavava leyi yi swi khomeke evokweni ra yona. Yohane swi fanele swi n’wi hlambise timbilu loko a swi vona—i xinwelo xa nsuku “lexi teleke swilo leswi nyenyetsaka ni swilo leswi nga basangiki swa vumbhisa byakwe”! Lexi i xinwelo lexi tameleke “vhinyo ya vukarhi bya vumbhisa bya yena” lebyi yi endleke matiko hinkwawo ma pyopyiwa hi byona. (Nhlavutelo 14:8; 17:4) Xinwelo lexi xi vonaka xi sasekile ehandle, kambe leswi xi swi tameleke swa nyenyetsa, a swi basanga. (Ringanisa na Matewu 23:25, 26.) Xi tamele mikhuva hinkwayo leyi thyakeke ni mavunwa lawa nghwavava leyikulu yi ma tirhiseke ku yenga matiko leswaku yi ma lawula. Ku engetela kwalaho, Yohane u xiye leswaku nghwavava hi yoxe yi dakwile, yi pyopyiwe hi ngati ya malandza ya Xikwembu! Kahle-kahle, hi ku famba ka nkarhi hi twa leswaku “eka [y]ona ku kumiwe ngati ya vaprofeta ni ya vakwetsimi ni ya hinkwavo lava dlayiweke emisaveni.” (Nhlavutelo 18:24) Wolowo i nandzu lowukulu ngopfu wa ngati!

26. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya leswaku Babilona Lonkulu u ni nandzu wa ngati?

²⁶ Eka malembe-xidzana lama hundzeke, mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa wu halate ngati yo tala swinene. Hi xikombiso, emalembeni ya le xikarhi le Japani, titempele leti nga eKyoto a ti cinciwa ti va makhokholo naswona tinghwendza leti rhandzaka nyimpi a ti mbeyetelana eswitarateni kukondza ngati yi khuluka kunene, ti ri karhi ti vitana “vito ro kwetsima ra Budha.” Eka lembe-xidzana ra vu-20, vafundhisi va Vujagana a va macha ni masocha ya matiko ya vona naswona masocha lawa a ma dlayana hi woxe, leswi endleke leswaku ku fa vanhu va kwalomu ka dzana ra timiliyoni. Hi October 1987, Nixon, khale ka presidente wa le United States, u te: “Lembe-xidzana ra vu-20 a ri ma tlula hinkwawo hi ku halata ngati. Ku dlayiwe vanhu vo tala etinyimpini ta lembe-xidzana leri ku tlula lava dlayiweke eka tinyimpi hinkwato leti lwiweke emahlweni ka lembe xidzana leri.” Vukhongeri bya misava a byi amukeleki eka Xikwembu hikwalaho ka leswi byi hoxeke xandla eka leswi; Yehovha wa ma nyenya “mavoko lama halataka ngati leyi nga riki na nandzu.” (Swivuriso 6:16, 17) Eku sunguleni Yohane u twe marito ma huwelela ealtarini ma ku: “Hosi leyi Lawulaka yo kwetsima ni ya ntiyiso, xana u ta yima ku fikela rini u nga avanyisi ni ku rihisela ngati ya hina eka lava va tshamaka emisaveni?” (Nhlavutelo 6:10) Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa swilo leswi nyenyetsaka swa misava u ta boheka ku hlamusela loko ku fika nkarhi wo hlamula xivutiso lexi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

Ku ri ni ku katekisa vugandzeri lebyi bya swifaniso, “Yehovha wa Matimba Hinkwawo” u byele Vakreste a ku: “Humani exikarhi ka vona, mi tihambanisa, . . . naswona tshikani ku khumba xilo lexi nga basangiki.”—2 Vakorinto 6:14-18.

[Bokisi leri nga eka tluka 237]

Churchill U Paluxa ‘Vunghwavava’

Ebukwini yakwe leyi nge The Gathering Storm (1948), Winston Churchill u vika leswaku Hitler u nyike Franz von Papen xikhundlha xa ku va muyimeri wa tiko ra Jarimani le Vienna leswaku “a ta kuma nseketelo wa vanhu lava fambaka emahlweni etimhakeni ta politiki ta tiko ra Austria.” Churchill u tshaha marito lama vuriweke hi muyimeri wa tiko ra United States la nga eVienna malunghana na von Papen a ku: “Hi xivindzi lexi fambisanaka ni ku sandza . . . Papen u ndzi byele leswaku . . . u tiyimisele ku tirhisa ndhuma yakwe ya ku va Mukhatoliki lonene leswaku a kuma nseketelo wa vanhu va le Austria vo tanihi Khadinali Innitzer.”

Endzhaku ka loko Austria ri gove rimhondzo kutani vuthu ra matimba ra Hitler ri nghene eVienna, khadinali Innitzer wa Khatoliki, u humese xileriso xa leswaku tikereke hinkwato ta le Austria ti yimisa mujeko wa Manazi, ti ba tinsimbhi ta kereke ni ku khongelela Adolf Hitler, ku tlangeriwa siku ra yena ro velekiwa.

[Bokisi leri nga eka tluka 238]

Ehansi ka nhloko-mhaka leyi, xihloko lexi landzelaka xi humelele eka nkandziyiso wo sungula wa The New York Times ya December 7, 1941:

‘XIKHONGELO XA NYIMPI’ XO KOMBELELA MASOCHA YA JARIMANI MIKATEKO

“Vabixopo va Makhatoliki le Fulda va Kombela Mikateko ni ku Hlula . . . Vandla ra Vabixopo va Khatoliki ra le Jarimani ri hlengeletanile le Fulda kutani ri endla xiboho xa leswaku ku sunguriwa ‘xikhongelo xa nyimpi’ xo hlawuleka, lexi xi faneleke xi hlayiwa eku sunguleni ni le ku heleni ka mintirho hinkwayo ya vukhongeri. Xikhongelo lexi xi kombela Xikwembu leswaku xi katekisa mavuthu ya le Jarimani ma hlula ni ku sirhelela vutomi ni rihanyo ra masocha lawa hinkwawo. Vabixopo va tlhele va lerisa vafundhisi va Khatoliki leswaku kan’we hi n’hweti, eka dyondzo ya vona yo hlawuleka hi Sonto, va tsundzuka masocha ya le Jarimani lama lwaka nyimpi ma ri ‘ehansi, elwandle ni le moyeni.’”

Xihloko lexi xi susiwile hi ku famba ka nkarhi eka minkandziyiso ya phepha-hungu leri. Hi December 7, 1941, tiko ra Japani leri a ri tirhisana swinene ni tiko ra Jarimani ra Manazi, ri hlasele masocha ya United States le Pearl Harbor.

[Bokisi leri nga eka tluka 244]

“Mavito Lama Sandzaka”

Loko xivandzana lexi nga ni timhondzo timbirhi xi khutaza ku vumbiwa ka Ntwanano wa Matiko endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, hi ku hatlisa swigangu swa xona swa vukhongeri swa ntsandza-vahlayi swi sungule ku katekisa nhlangano lowu. Leswi swi endle leswaku nhlangano lowu lowuntshwa wo tisa ku rhula wu ‘tala hi mavito lama sandzaka.’

“Vukreste byi ni matimba yo endla leswinene, byi nga nyika ntwanano [wa matiko] matimba ni ku endla leswaku wu tirhisiwa hi mfumo wa Xikwembu ematshan’weni ya ku va nchumu lowu tsariweke ephepheni ntsena.”—The Christian Century, U.S.A., June 19, 1919, tluka 15.

“Ntwanano wa Matiko i xiengetelo xo hetisisa xikongomelo xa Mfumo wa Xikwembu xo tisa nhleleko emisaveni hinkwayo. . . . Hi wona nchumu lowu Vakreste hinkwavo va wu khongelelaka loko va ku, ‘A ku te ku Fuma ka wena.’”—The Christian Century, U.S.A., September 25, 1919, tluka 7.

“Ntwanano wa Matiko wu tiyisiwa hi Ngati ya Kreste.”—Dok. Frank Crane, mufundhisi wa kereke ya Protestente, eU.S.A.

“Huvo ya Tiko [ya Tikereke ta Protestente] yi yima ni Ntwanano [wa vandla ra Ntwanano wa Matiko] naswona yi wu teka wu ri xona xitirho xa politiki lexi Moya wa Yesu Kreste wu nga kotaka ku tirha eka xona hi ndlela leyi anameke etimhakeni ta matiko hinkwawo.”—The Congregationalist and Advance, U.S.A., November 6, 1919, tluka 642.

“Nhlengeletano leyi yi khutaza swirho hinkwaswo swa Methodist leswaku swi swi seketela swinene swikongomelo swa [Ntwanano wa Matiko] hilaha wu kongomisiwaka hakona hi mianakanyo ya Xikwembu Tatana ni vana va Xikwembu va laha misaveni.”—Kereke ya Wesleyan Methodist, eBritain.

“Loko hi languta swikongomelo, matimba ni swiboho swa ntwanano lowu, swi le rivaleni leswaku swi sekeriwe eka tidyondzo-nkulu ta Yesu Kreste: Mfumo wa Xikwembu ni ku lulama ka xona . . . I mfumo wa xona hakunene.”—Marito ya Bixopo-nkulu wa Canterbury eka nhlengeletano yo pfula Vandla ra Ntwanano wa Matiko le Geneva hi December 3, 1922.

“Vandla ra Ntwanano wa Matiko etikweni leri ri ni mfanelo yo kwetsima leyi fanaka ni ya vandla rihi na rihi ra vurhumiwa ro pfuna vanhu, hikuva enkarhini wa sweswi hi rona ri tirhisiwaka swinene tanihi mfumo wa Kreste la nga Hosana ya ku rhula exikarhi ka matiko.”—Dok. Garvie, mufundhisi wa kereke ya Protestente, eBritain.

[Mepe lowu nga eka tluka 236]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Tidyondzo ta mavunwa leti amukeriwaka emisaveni hinkwayo ti huma eBabilona

Babilona

Swikwembu swa vunharhu-un’we

Moya-xiviri wa munhu a wu fi loko munhu a fa

Vungoma—ku vulavula ni “vafi”

Ku tirhisa swifaniso evugandzerini

Ku hlongola madimona hi ku tirhisa switshungulo

Ku lawuriwa hi vaprista lava nga ni matimba

[Swifaniso leswi nga eka tluka 239]

Muti wa khale wa Babilona wu tshame ehenhla ka mati yo tala

Nghwavava leyikulu namuntlha na yona yi tshame “ematini yo tala”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 241]

Babilona Lonkulu u tshame ehenhla ka xivandzana lexi nga ni khombo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 242]

Nghwavava leyi ya vukhongeri yi endle vumbhisa ni tihosi ta misava

[Swifaniso leswi nga eka tluka 245]

Wansati “u dakwe hi ngati ya vakwetsimi”